گرێبەستە نەوتییەكان و كۆمپانیا فرەڕەگەزەكان لە هەرێم

08/05/2019 133 Views

لەم بابەتەدا سێ گۆڕاو (Variable) هەیە دەبێت یەكسەر تێیان بگەین، ئەوانیش: (گرێبەستە نەوتیەكان) و (حكومەت) و (كۆمپانیا فرەڕەگەزەكان)ە، ئەمە هەمووی بۆ ئەوەیە وەڵامی چوار پرسیار بدەینەوە:
– رۆڵی كۆمپانیا فرەڕەگەزەكان لە پاڵپشتییە داراییەكانی جیهان‌و پێدانی باجدا چییە؟.
– تێكڕای قازانجی نەوت چۆن لەنێوان كۆمپانیا نێودەوڵەتیەكان‌و حكومەتدا دابەش دەكرێت؟
– گرێبەستە نەوتیەكان چین‌و چۆن گرێبەستی بەشداری بەرهەمهێنان كار دەكات لەهەرێمی كوردستاندا؟.
– بودجەی پرۆگرامە كۆمەڵایەتییەكان لەنێوان حكومەت‌و كۆمپانیا فرەڕەگەزەكاندا چی لێدێت؟

یەكەم: كۆمپانیا فرەڕەگەزەكان –Multi-National Corporations
دەوڵەت، تا قۆناغەكانی دوای جەنگی جیهانی دووەمیش تاكە ئەكتەر بو كارلێكی لەگەڵ ئەكتەر (دەوڵەت)ەكانی تردا دەكردو بەمەش دەوترا پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكان، «هانس مۆرجنتاو» پێشەنگی قوتابخانەی ریالیزم لە پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكاندا كتێبی (سیاسەت لەنێوان نەتەوەكاندا: تێكۆشان بۆ هێزو ئاشتی)ی لەساڵی (1948) نووسی، تیایدا (6) پرەنسیپی بۆ ریالیزمی سیاسی خستەڕوو، بەو شێوەیە شیدەكاتەوە كە «هەموو شتێك لەپێناو هێزدا» بێت‌و «هێز-Power»یش لەپێناوی دەوڵەتدا بێت، بەهیچ شێوەیەك دەوڵەت نابێت هێزی خۆی دابەش بكات لەگەڵ ئەكتەرە نا دەوڵەتییەكاندا، بۆ ئەوەی ئاشتی‌و ئارامی بێتەدی دەبێت دەوڵەت «هێز»ی هەبێت. ئەم هێزەش دواتر لێكدانەوەی جۆراوجۆری بۆ كرا، بەواتایەكی تر دیمەنی سیاسەتی نێودەوڵەتی دیمەنی گەڕان‌و دابچڕینی بەرژەوەندییە، هێزیش ئەو بەرژەوەندییە دیاری دەكات.
ئەم تێزە لەلایەن لیبراڵیستەكانەوە رەتكرایەوە، نەخێر دەبێت «تاك» لەبری «دەوڵەت» سەنتەر بێت‌و كۆمپانیا فرەڕەگەزەكان‌و بانكە جبهانییەكان‌و رێكخراوە حكومی‌و ناحكومییە جیهانیەكانیش پێویستە رۆڵیان هەبێت‌و هەمەچەشنی پێداویستییەكی سیاسەتی نێودەوڵەتییە، تا دەهاتیش بای بەهێزی دیموكراتی‌و گڵۆباڵیزەیشن سنورەكانیان كاڵتر دەكردەوەو پاڵیان بەم ئارگیۆمێنتەی لیبراڵیستەكانەوە دەنا.
لەساڵی (1991)دا سێ گۆڕانكاری گەورە بەدوای یەكدا لەڕیشەوە سیاسەتی نێودەوڵەتییان گۆڕی، ئەو سێ فاكتەرە سێ تەقینەوەی هەژێنەر لەهەمان كاتدا كۆتایی هێنا بەو ژانە قورسەی كە كرانەوەی دونیای دواخستبوو، یەكەمیان، یەكێتی سۆڤیەت رووخاو لەناوچەی بەلتیق‌و سلاڤ و بولقان‌و توركەكاندا (16) دەوڵەت سەربەخۆیی خۆی راگەیاند كە پێشتر لەژێر چنگی سۆڤیەتدا بوون. دووەمیان: تیۆری نیۆ-لیبڕالیزم گەشەی كرد (نیۆلیبڕالیزم: ئایدۆلۆجیەتێكە بڕوای بە دەوڵەت نییەو لەسەر بنەمای لیبڕاڵییەتی ئابووری‌و كەرتی تایبەت تێزەكانی كەڵەكە كراون).
سێهەمیان: بەدوای ئەو دوو گۆڕانكارییەدا دەیەها هەزار تۆڕی پەیوەندی‌و سەدان هەزار رێكخراوی ناو گەورەو سەدەها هەزار كۆمپانیاو هەزاران زانكۆی تایبەت ئەم جیهانەیان تەنیەوە، ئیمڕۆكە تا دەوڵەت رۆڵێك دەگێرێت ئەوان دوان… ئێ پرسیارەكە ئەوەیە ناسنامەی ئەمانە چیە؟. كێ ئاڕاستەیان دەكات!. ئەكسۆن مۆبێل –Exxon Mobile لەساڵی (2018)دا 279 ملیارو 300 ملیۆن دۆلار داهاتی هەبووە، ئایا ئیكسۆن كۆمپانیایەكی ئەمریكیە یان جیهانییە؟. بێگۆمان پێش ئەوەی نێودەوڵەتی بێت ناسنامەكەی ئەمریكییە.
هەموو راپۆرتە ئابوورییەكان ئەوە نیشان دەدەن لەساڵی (2018)دا زیاتر لە (830) هەزار كۆمپانیای فرەڕەگەز لەم جیهانەدا تۆماركراوە. بەپێی راپۆرتی فۆڕچن گلۆباڵ (Fortune Global500) كە ریزبەندی ساڵانەی 500 گەورەترین كۆمپانیا جیهانیەكانە، تەنها 10 لە هەرە كۆمپانیا زەبەلاحەكان لەساڵی (2018)دا 500 ملیارو 34 ملیۆن دۆلار داهاتیان هەبووە.