كۆتایی هاتنى جه‌نگى سارد، سه‌ره‌تاى گۆڕانێكى گه‌وره بو له‌توركیادا، هه‌ر له‌گه‌ڵ ڕووخانى یه‌كێتى سۆڤیه‌تدا هه‌ڕه‌شه‌یه‌كى ڕاسته‌وخۆ كه‌وته سه‌ر ئاسایشى توركیا، به‌تایبه‌ت كه ئه‌ندامیش بو له ناتۆ دا، هاوكات ده‌وڵه‌تى تازه‌ى جۆراو جۆر له ئاسیاى ناوه‌ڕاست و قه‌وقاز و ناوچه‌ى ده‌ریاى ڕه‌ش و بولقان سه‌ریانهه‌ڵدا. به‌م پیودانگه‌ش گۆڕان له هه‌موو توركیا به‌تایبه‌تى له‌سیاسه‌تى ده‌ره‌وه‌یدا ڕوویدا، كه دواجار ده‌رفه‌تى تازه‌ى بۆ توركیا خسته گه‌ڕ، وه‌كو هێزێكى مامناوه‌ند له‌ناوچه‌كه‌دا كرانه‌وه‌و ئازادیی زیاتر به‌ده‌ستبهێنێت له چوارچێوه‌ى سیاسه‌تى ده‌ره‌وه‌یدا،سه‌ركردایه‌تى ئه‌و وه‌رچه‌رخانه ده‌ره‌كیه‌ش له‌سه‌روبه‌ندى جه‌نگى سارد دا،له‌لایه‌ن ئابوریزانه‌كانى پێشوو له بانكى دوه‌لى بو، هه‌روه‌ها توركوت ئۆزاڵ “سه‌ره‌تا وه‌ك سه‌رۆكوه‌زیران له‌ساڵى (١٩٨٣ بۆ ١٩٨٩) پاشانیش وه‌ك سه‌رۆك له ١٩٨٧ ه‌وه تا كاتى مردنى له ١٩٩٣دا.(1)
ئۆزاڵ، هه‌ستا به سه‌ره‌تایه‌ك له چاكسازیی ئابوریی له‌سه‌ر بنه‌مای لیبراڵیه‌تى نوێ، كه‌سێك بو به بیروباوه‌ڕ نزیك بو له ئیسلامیه‌كان، به‌ڵام سه‌رسام بو به ” نیۆ- لیبراڵیزم” كه مارگرێت تاتچه‌ر ى سه‌رۆكوه‌زیرانى به‌ریتانیا داهێنه‌ریه‌تى .ئه‌مه‌ش وایكردبو كه خۆرئاواییه‌كان له‌توركیا نزیك بنه‌وه‌و، ئۆزاڵ ببێته سه‌ره‌تایه‌ك ، بۆ كردنه‌وه‌ى ده‌رگاى سه‌رمایه‌داریی و وه‌به‌رهێنانى بیانى له‌توركیا. هاوكات له‌گه‌ڵیشیدا ئۆزاڵ پره‌نسیپى (خه‌سخه‌سه‌كردن) ى داهێنا، كه گواستنه‌وه‌ى ئه‌ركه له كه‌رتى گشتى یه‌وه بۆ كه‌رتى تایبه‌ت (2).
له‌م دیده‌وه، زه‌روره‌تم زانى، سه‌باره‌ت به پرسى به‌جیهانیبونى سیاسه‌تى توركی و، پێداگرتن له‌سه‌ر ده‌مار و ڕیشاڵه به‌هێزه‌كانى توركیا خۆى، خوێندنه‌وه‌یه‌كى مێژوویی وه‌سفى (Descriptive and Historical Analysis) بۆ سیاسه‌تى ده‌ره‌وه‌ى ئاكپارتى له‌ماوه‌ى ساڵانى (2002-2016) بكه‌م.
یه‌كه‌م: هاتنى ئاكپارتى (2002-2010)
هه‌لومه‌رجى نێوخۆیى بۆ گه‌یشتن به ده‌سته‌ڵات
حزبى دادوگه‌شه‌پێدان (Adalet ve Kalkınma Partisi): خۆى وه‌ك حزبێكى دیموكرات- كۆنزێرڤات پۆلێن كردووه، كه‌باكگراوه‌ندێكى ئیسلامى هه‌یه، ڕه‌تى ئه‌كاته‌وه كه حزبێكى ئیسلامى وابێت دروشمه ئاینیه‌كان تێكه‌ڵ به‌سیاسه‌ت بكات، به‌ڵكو له‌جیاتى ئه‌وه حزبێكى مۆدێرنه‌و ڕه‌گێكى ئیسلامیانه‌ى هه‌یه، سه‌رمایه‌داریی و بازاڕى كردووه به به‌رنامه‌ى خۆى و تێده‌كۆشێت بۆ ئه‌وه‌ى توركیا بچێته پاڵ یه‌كێتى ئه‌وروپا (3).
دادوگه‌شه‌پێدان له‌لایه‌ن ژماره‌یه‌كى به‌رفراوانى سیاسیی، به بێ جیاوازى ڕه‌نگ و ده‌نگ و بیروباوه‌ڕى سیاسیی و ئاینى پێكهێنراوه، دروستبونه‌كه‌شى له‌كاتێكدابوه، كه بۆشاییه‌كى سیاسیی له‌ئارادا بوه، چونكه خه‌ڵك و سیاسییه‌كانیش بڕوایان به حزبه‌كان و په‌رله‌مان نه‌مابو، كه‌پێشوتر كاریان تێداكردبو، له ڕۆژگارێكدا كه بارى ئابورى وڵات ڕۆژ به‌دواى ڕۆژ خراپ و خراپتر ئه‌بوو، هه‌ر ئه‌مه‌ش پاڵى به سیاسیه‌كانه‌وه نا كه هیچ نه‌بێت بنچینه‌یه‌كى گرنگ كۆیان بكاته‌وه، ئه‌ویش ڕزگاركردنى نیشتمان له‌و قه‌یرانه قووڵه‌ى تێی كه‌وتووه، تا به‌ره‌و ئاستى ڕه‌فاهیه‌تێكى ئابوریی بیبه‌ن. به‌دواى وه‌هاسیاسه‌تێكى گه‌شه‌پێدانى به‌رده‌وام بكه‌ون، به بێ ئه‌وه‌ى له‌گه‌ڵ دامه‌زراوه‌ى سه‌ربازییدا به‌یه‌كدا بكێشن. لێره‌وه گرنگترین بنه‌ماكانى كه حزبى دادوگه‌شه‌پێدان به‌رگریی لێ ئه‌كات بریتى یه له‌مانه:
١- پره‌نسیپى كۆماریی مه‌ركه‌زیی یه‌كگرتوو، كه پشت ئه‌به‌ستێت به بنه‌ماكانى دیموكراتیه‌ت و عیلمانیه‌ت، ده‌وڵه‌تى مافه كۆمه‌ڵایه‌تیه‌كان بێت .
٢- پره‌نسیپى به‌رجه‌سته‌كردنى ده‌رفه‌تى یه‌كسان بۆ هه‌موان و، داڕشتنه‌وه‌ى په‌یوه‌ندییه‌كى باش له‌گه‌ڵ هه‌موو وڵاتانى جیهان .
٣- پره‌نسیپى زه‌مانى یه‌كسانى له باج و دابه‌زاندنى باج و دابه‌شكردنى به‌شێوه‌یه‌ك كه‌له‌گه‌ڵ ژێرخانى كۆمه‌ڵایه‌تى وڵاتدا بگونجێت.
٤- پره‌نسیپى پێداگرتنى حزب له‌سه‌ر ڕه‌تكردنه‌وه‌ى هه‌موو شێوه‌كانى ئه‌شكه‌نجه‌دان و تیرۆر و ئیهانه‌كردن (4) .
سه‌رۆكى حزب خوێندنه‌وه‌ى بۆ ئه‌وه كردووه ، كه سیكۆلاریزم بابه‌تێكه له‌ڕێگه‌دایه‌و، به‌وه‌ى كه ده‌وڵه‌ت بێلایه‌نه له ئاڕاسته‌كانى بیركردنه‌وه‌و بیروباوه‌ڕدا، ئه‌مه‌ش نیشاندانى وێنه‌یه‌كه له زامنكردنى دیموكراتیه‌ت .
له‌به‌رئه‌وه‌ى ئاكپارتى له توركیا، تێكه‌ڵه‌یه‌كه له (٣) ته‌یارى سه‌ره‌كى كه: حزبى فه‌زیله خاوه‌نى ده‌ستپێشخه‌ری
Kurdish