قەیرانی ئاسایشی خۆراك لەكوردستان

هەرێمی كوردستان لەپەیوەندی بەئاسایشی خۆراكەوە لە دە ساڵی ڕابووردوودا بەچەند گۆڕانكاریەكی گەورەدا رۆشتوە. هەریەك لەم گۆڕانكاریانە كاریگەری ڕاستەوخۆو  ناڕاستەوخۆی هەیە لەسەر ئاسایشی خۆراك لەهەرێم. لێرەدا گۆڕانكاریەكان یەك بەیەك بەپوختی دەخەینە پێشچاو، بەڵام پێش ئەوەی بچینە نیو راڤەكردنی خاڵەكانەوە دەبێت پێناسەیەكی چیەتی ئاسایشی خۆراك بكەین.
لەكۆنگرەی لوتكەی جیهانی بۆ خۆراك كە لەلایەن دەزگای تەندروستی جیهانیەوە لەساڵی 1996 بەڕێوەچوو، ئاسایشی خۆراك بەمجۆرە پێناسەكرا:
دابینكردنی بڕی پێویستە لەخۆراك بۆ بەردەوامیدان بەژیانێكی تەندروست‌و چالاك.
كە‌واتە ئاسایشی خۆراك لە سەر ئەم پایانە وەستاوە:
بوونی بڕی پیوست لەخۆراك بە بەردەوامی
خەڵكی بتوانن دەستیان پێیبگات بەبڕی تەندروست
هەبوونی زانیاری پێویست لەبارەی خواردنی تەندروستەوە، هەروەها ئاوو ئاوەڕۆ.
ئاسایشی خۆراك پەیوەندە بەچەند بواری ترەوە وەك تەندروستی، ئابوری، ژینگە، هە‌روەها بازرگانی. هەروەها پێگەی سیاسی‌و كۆمەڵایەتی لەگەڵ كەلتوردا كاریگەری هەیە لەسەر خۆراك.

وەرچەرخانەكانی دوو دەیەی ڕابردوو كاریگەری لەسەر ئاسایشی خۆراك
كاریگەری دیموگرافی: خەڵكی هە‌رێمی كوردستان لەهەموو ساتێكی تر لەمێژوویاندا شارنشینن. ئەم ڕەوتە تا ئاستێكی زۆر جیهانیە. بەشاربوون یانی چۆڵبوونی گوندو ناوچە كشتوكاڵیەكان. شار جێگایەكە كە پێویستی بەوەیە لەرێگای بازرگانیەوە خۆراكی خۆی دابین بكات. كەواتە، ئێمە بەسەر چەند قەیرانێكدا كراوینەتەوە لەم بوار‌‌دا: قەیرانی چۆڵ بوون، قەیرانی پشتبەستن بەبازرگانی، قەیرانی گۆڕانی جۆری خۆراك یان بەكاربردنی خۆراك، قەیرانی نرخ. لەشاردا شێوازی خۆراكی دانیشتوان دەگۆڕیت. خواردن چیدی بریتی نیە لەكاڵایەكی بەرهەمهێنراو بەڵكو بریتیە لەكاڵایەكی كڕاو. ئەم گۆڕانكاریە پەیوەندی یەكتر ناسین دەپچڕیت لەنێوان مرۆڤ‌و خواردندا. خۆراك چیدی پەیو‌‌ەست نیە بەوەرز، بەكەش، بەبوونی پەیوەندی بایوگرافی یان بایولۆجی. بەڵكو خۆراك ئامادەكراوە، زیاتر پەیوەستە بەسنورو پەیوەندی سیاسی‌و دۆخی ئەمنی‌و بازاڕەوە. دیارە ڕەهەندی تەندروستی ئەم گۆڕانكاریەش زێدە گرنگە. خواردن كاتێك بەرێگایەكی دوورو درێژدا دەبرێت ئەوا كۆن دەبێت، ژەهراوی دەبێت بەدوكەڵ‌و غازو هەوای پیس. “دیارە گەر لەڕوانگەی پێكەوەگرێدانی نرخ و مە‌وداوە بنواڕین دەبینی خواردن هەیە لەكوردستان لەكیشوەری ئەمریكای لاتینەوە دێت كە نرخەكەی لەخۆراكی بەرهەمهێنراوی ناوخۆ هەرزانترە، ئەمە گومان دروست دەكات لە سەر كواڵیتی تەندروستی ئەم خۆراكە”. لەلایەكی ترەوە بازاڕی كۆنترۆڵكراو مایەی مەترسیە بۆ سەر ئاسایشی خۆراك، بۆ نموونە لەپیشەسازی جگەرەدا بیبینە. جگەرە لەكوردستان لەهە‌موو دونیا هەرزانترە. بۆچی ژەهر بەهەرزان دەرخوارد دەدرێت؟ دیارە خراپترین جۆری ژەهر. لەكاتێكدا لەهەموو دونیادا جگەرە هەتا بێت باجی لەسەر زیاد دەكرێت، چونكە گەورەترین زیانی تە‌ندروستی‌و ئابوری لەكۆمەڵگا ئەدات. كاتێك خەڵك توشی شێرپەنجە دەبن، ئایا بازرگانانی جگەرە لەسودی بازرگانیەكەیان مەسرەفی دەكەن؟   لەئەنجامدا هەموو ئەمانە كاریگەری كورتخایەن‌و درێژخایەنیان هەیە لەسەر ئاسایشی خۆراك بەراستە‌وخۆو ناراستەوخۆ. دیارە ئاسایشی خۆراك تەنها بریتی نیە لەمسۆگەركردنی خۆراكی پێویست بۆ هاوڵاتیان بەڵكو لەهە‌مانكاتدا بریتیە لەمسۆگەركردنی خۆراكی گونجاو‌و باش بەنرخی گونجاو. بۆیە بەپێی ئەم خەسڵەتانە دەتوانین بڵێین كە شار هەمیشە لەبەر مەترسی ئاسایشی خۆراكدایە، چونكە  سەرچاوەی خۆراكی لەدەستی ئەوانی تردایە.
دووەم هۆكاری ئابوری: ئەمڕۆ نەوت بڕبڕەی پشتی ئابوری هەرێمە. نەوت بكوژی كشتوكاڵە، كە سەرچاوەی دابینكردنی خۆراكە، لەبەر كۆمەڵێك هۆكار. یەكەم هۆكار بریتیە لەوەی كە بەنەخۆشی هۆڵەندی ناسراوە، ئەمەش یانی هەڵاوسانی نرخ لەناوەوە كە دەبێتە هۆكاری سەرنجراكێشانی بەرهەمهێنەری دەرەكی بۆ ناردنی كاڵا بۆ ناوەوە لەهە‌مانكاتدا گرانبوونی هەر شێوازێك لەبەرهەمهێنان لەناوەوە بەبەراود بەدەرەوە. بۆ نموونە دەبینین كە لەوەرزی بەرهەمهێنانی تەماتە‌دا ئەگەر رێگا بدرێت بەهاتنی تەماتەی ئێرانی ئەوا جوتیاری كورد دەكەوێتە ژێر قەرزێكی زۆرەوە ئەگەر باشترین‌و زۆرترین بەرهە‌میشی هەبێت،  ئەوەی ئاشكرایە كە نە‌وت ناخورێت، بەڵام چۆن بكرێتە مایەی بەرهەمهێنانی خۆراك؟  ئەم وەرچەرخانە ئاسان نیە، هە‌وڵدانیشی ئاسان نابێت، پێویستی بە بەدوور گرتنی سەرجەم داهاتی نەوتە لەكایەی ئابوری. دیارە چۆنێتی دابینكردنی ئاسایشی خۆراك چەندین شێوازی هەیە، بۆ نموونە ئایا دەتوانرێت لەرێگای بازاڕ، مەبە‌ستم لەبازاڕ مانا سادە رۆژانەكەیی نیە، بەڵكو لەئابوری بازاڕە، ئاسایشی خۆراك دابین بكرێتڤ بەم پێیە ئای