ئاو یەكێكە لەگرنگترین هۆكاری مانەوەی ژیان لەسەر زەوی. ئاو ئەو مادەیەیە كە لەهەر كەلتوورو جوگرافیایەكدا مانایەكی تایبەتی خۆی هەیە، هەروەها بەیەكێك لەگرنگترین ئەو سەرچاوە سرووشتیانە دادەنرێت، كە كلیلی هێنانەدی هەموو پێكهێنەرەكانی ژیانە، بوونی ئاو لەژیانی مرۆڤدا روحیو سیاسیو كۆمەڵایەتییە، بەبێ بوونی ئاو ژیانی زیندەوەران بەردەوام نابێتو ژینگەكەشیان تێكدەچێت. ساڵانە لەجیهاندا بەهۆی زۆربوونی ژمارەی دانیشتووانی جیهان، بە بەراورد بەسنووردارێتی بڕی ئاوی شیاو بۆ بەكارهێنان لەلایەكو كەمبوونەوەی رووبەرو بڕی ئاوەكان لەسەر زەویو ژێرزەوی بەهۆی گۆڕانكاری كەشو هەواوە لەلایەكی تر، وایكردووە كە بڕی ئاوی سازگارو شیاو كەم ببێتەوەو قەیرانی كەم ئاوی رووبدات، بەجۆرێك كە نەتوانرێت بڕی ئاوی پێویست دابین بكرێت بۆ ئەو زۆربوونە بەردەوامەی دانیشتووانی جیهان.
قـەیـرانـی ئـاو هـەڕەشـە لـەجـیـهان دەكـات
پێشەكی:
سرووشت وپێكهاتەی ئاو
ئاو پێكدێت لەگەردێك ئۆكسجینو دوو گەرد هایدرۆجین (H2O) كە بەبەندی هاوبەش پێكەوە بەستراون، ئاو شلە لەباری پێوانەییدا، بەڵام لەسەر زەوی بەشێوەی رەق (سەهۆڵبەند)و بەشێوەی غازی هەیە. ئاو (79%)ی رووی زەوی داپۆشیوە كە بە»بەرگی ئاویی» ناودەبرێت، واتا لەكۆی (510) ملیۆن كیلۆمەتر چوارگۆشەی گۆی زەوی، نزیكەی (360) ملیۆنی ئاوە. لەزانستی كەشناسیشدا ئاو بەچەندین جۆردا بارین دەوترێت (هەور، باران، تەرزە، شەونم، هەڵم، بەفر). بەپێی بنەمای سەرچاوەكانیشی دابەش دەبێت بۆ ئاوی سەرزەویو ژێر زەوی، لەگرنگترین تایبەتمەندییەكانی ئاویش، بێ بۆنو بێ رەنگو بێ تامە، بەگەرم كردن قەبارەكەی كەم دەكاتو كەدەشیبەستێت قەبارەكەی زیاد دەكات، ئاو تەنیا مادەیەكە لەسرووشتدا بەهەرسێ شێوەی (شلیو رەقیو غازی) هەیە.
رووپێوی ئاو لەجیهاندا
رێژەی كۆی گشتی بڕی ئاو لەجیهاندا دەكاتە نزیكەی (1357,5) ملیۆن كیلۆمەتر سێجا، كەتیایدا (97%)ی ئاوی زەریاكانە، واتا ئاوی سوێرەو تەنیا (2,87%)ی ئاوی شیرینو سازگارە. كە بەسەر زەویدا دابەش دەبێت بەم شێوەیە: ئاوی شلی سازگار (8,3) ملیۆن كیلۆمەتر سێجا، ئاوی بەستوی سازگار(سەهۆڵبەند) لەناوچە جەمسەریەكانو لووتكەی چیاكان (29)ملیۆن كیلۆمەتر سێجا، ئاوی رووبارو دەریاو جۆگەكان (0.12) ملیۆن كیلۆمەتر سێجا، ئاو بەشێوەی شێی خاك (0,067) ملیۆن كیلۆمەتر سێجا، ئاو بەشێوەی هەڵمی ئاو (0,013) ملیۆن كیلۆمەتر سێجا، هەروەها ئەو ئاوەی بەشێوەی بەفروباران دەبارێت لەسەر رووی زەوی لەهەرساڵێكدا دادەنرێت بەبڕی (0,42) ملیۆن كیلۆمەتر سێجا.
رۆڵی ئاو لەگەشەكردنی شارستانییەتەكانی جیهان
لەسەرتاسەری مێژووی مرۆڤدا دەستگەیشتن بەئاو مەرجێكی بنەڕەتیو سەرەكی بووە، بۆ گەشەی كۆمەڵایەتیو كەلتورو شارستانییەتەكان. ئاو بناغەی هەموو شارستانیەتی لەسەر بنیات نراوە، دێرنترین شارستانیەتەكانی مرۆڤ بۆیەكەم جار لەوناوچانەدا سەریان هەڵداوەو گەشەیان كردووە، كە لەسامانی ئاودا دەوڵەمەندبوون، وڵاتی (میزۆپۆتامیا)و حەوزی رووباری نیلو رووبارەكانی هیندو چین باشترین نموونەن. بێ هۆ نییە كەداهێنانی نووسین بۆیەكەم جار لەكەناری سێ رووباری گەورەی جیهان (میزۆپۆتامیاو نیلو یانگستی) سەریان هەڵداوە، چونكە لەو سەردەمانەدا ئاو سەرچاوەی خۆراكو ئاوەدانی بووە.
دانیشتوانی میزۆپۆتامیا هەر لەدێرزەمانەوە لەگرنگیو بایەخی ئاو بەئاگابوونو لەپڕۆژەی ئاودێریو عەمباركردنی ئاوو گواستنەوەی ئاودا بەسەلیقەو شارەزابوون. شارەستانیەتیان لەسەر دوو رووبارە هەرە ناودارەكەی باشووری رۆژئاوای ئاسیا (دیجلەو فورات) بنیاتناوە. دانیشتووانی دێرینی میسریش بەهەمان شێوە،»هێرۆدۆت» گەورە مێژوونووسی گریك سەبارەت بەشارستانییەتی فیرعەونییەكان كە لەپاڵ درێژترین رووباری جیهان بنیات نراوە، دەڵێت»میسر خوا پێداوی نیلە»، هەروەها شارستانیەتی دێرینی چینیش لەسەر رووباری یانگستی سەریهەڵداوە، كەدرێژترین رووباری كیشوەری ئاسیاو سێەم رووباری درێژی جیهانە.
كەواتە دەتوانین بڵێین بەدرێژایی مێژووی مرۆڤ، ئاو لەگەمەی سەرهەڵدانو گەشەكردنو كەوتنی شارستانیەتەكان رۆڵێكی گرنگو گەورەی هەبووە، ئاسایشی ئاو بەشێكی دانەبڕاو بووە لەبنیاتنانی شارستانیەتی مرۆڤایەتی، بەجۆرێك كە هەر كۆمەڵگەیەك خاوەنی دەرامەت بووبێت خاوەنی دەسەڵاتو فرەیی بەرهەم هێنانیش بووە.
ناهاوسەنگی دابەشبوونی ئاو لەجیهاندا
ئاوی سازگارو شیاو بۆ خواردنەوە بەشێوەیەكی یەكسان دابەش نەبووە بەسەر ناوچە جیاوازەكانی جیهاندا. بەجۆرێك هەندێك لەكیشوەرو وڵاتان لەئاودا دە