قـەیـرانـی ئـاو هـەڕەشـە لـەجـیـهان دەكـات ‌

پێشەكی:‏

ئاو یەكێكە لەگرنگترین هۆكاری مانەوەی ژیان لەسەر زەوی. ئاو ئەو مادەیەیە كە لەهەر كەلتوورو جوگرافیایەكدا مانایەكی تایبەتی خۆی هەیە، هەروەها بەیەكێك لەگرنگترین ئەو سەرچاوە سرووشتیانە ‏دادەنرێت، كە كلیلی هێنانەدی هەموو پێكهێنەرەكانی ژیانە، بوونی ئاو لەژیانی مرۆڤدا روحی‌و سیاسی‌و كۆمەڵایەتییە، بەبێ‌ بوونی ئاو ژیانی زیندەوەران بەردەوام نابێت‌و ژینگەكەشیان تێكدەچێت. ‏ساڵانە لەجیهاندا بەهۆی زۆربوونی ژمارەی دانیشتووانی جیهان، بە بەراورد بەسنووردارێتی بڕی ئاوی شیاو بۆ بەكارهێنان لەلایەك‌و كەمبوونەوەی رووبەرو بڕی ئاوەكان لەسەر زەوی‌و ژێرزەوی ‏بەهۆی گۆڕانكاری كەش‌و هەواوە لەلایەكی تر، وایكردووە كە بڕی ئاوی سازگارو شیاو كەم ببێتەوەو قەیرانی كەم ئاوی رووبدات، بەجۆرێك كە نەتوانرێت بڕی ئاوی پێویست دابین بكرێت بۆ ئەو ‏زۆربوونە بەردەوامەی دانیشتووانی جیهان.‏

سرووشت وپێكهاتەی ئاو ‏
ئاو پێكدێت لەگەردێك ئۆكسجین‌و دوو گەرد هایدرۆجین (‏H2O‏) كە بەبەندی هاوبەش پێكەوە بەستراون، ئاو شلە لەباری پێوانەییدا، بەڵام لەسەر زەوی بەشێوەی رەق (سەهۆڵبەند)و بەشێوەی غازی ‏هەیە. ئاو (79%)ی رووی زەوی داپۆشیوە كە بە»بەرگی ئاویی» ناودەبرێت، واتا لەكۆی (510) ملیۆن كیلۆمەتر چوارگۆشەی گۆی زەوی، نزیكەی (360) ملیۆنی ئاوە. لەزانستی كەشناسیشدا ئاو ‏بەچەندین جۆردا بارین دەوترێت (هەور، باران، تەرزە، شەونم، هەڵم، بەفر). بەپێی بنەمای سەرچاوەكانیشی دابەش دەبێت بۆ ئاوی سەرزەوی‌و ژێر زەوی، لەگرنگترین تایبەتمەندییەكانی ئاویش، بێ‌ ‏بۆن‌و بێ‌ رەنگ‌و بێ‌ تامە، بەگەرم كردن قەبارەكەی كەم دەكات‌و كەدەشیبەستێت قەبارەكەی زیاد دەكات، ئاو تەنیا مادەیەكە لەسرووشتدا بەهەرسێ‌ شێوەی (شلی‌و رەقی‌و غازی) هەیە.‏
رووپێوی ئاو لەجیهاندا
رێژەی كۆی گشتی بڕی ئاو لەجیهاندا دەكاتە نزیكەی (1357,5) ملیۆن كیلۆمەتر سێجا، كەتیایدا (97%)ی ئاوی زەریاكانە، واتا ئاوی سوێرەو تەنیا (2,87%)ی ئاوی شیرین‌و سازگارە. كە بەسەر ‏زەویدا دابەش دەبێت بەم شێوەیە: ئاوی شلی سازگار (8,3) ملیۆن كیلۆمەتر سێجا، ئاوی بەستوی سازگار(سەهۆڵبەند) لەناوچە جەمسەریەكان‌و لووتكەی چیاكان (29)ملیۆن كیلۆمەتر سێجا، ئاوی ‏رووبارو دەریاو جۆگەكان (0.12) ملیۆن كیلۆمەتر سێجا، ئاو بەشێوەی شێی خاك (0,067) ملیۆن كیلۆمەتر سێجا، ئاو بەشێوەی هەڵمی ئاو (0,013) ملیۆن كیلۆمەتر سێجا، هەروەها ئەو ئاوەی ‏بەشێوەی بەفروباران دەبارێت لەسەر رووی زەوی لەهەرساڵێكدا دادەنرێت بەبڕی (0,42) ملیۆن كیلۆمەتر سێجا.‏
رۆڵی ئاو لەگەشەكردنی شارستانییەتەكانی جیهان
لەسەرتاسەری مێژووی مرۆڤدا دەستگەیشتن بەئاو مەرجێكی بنەڕەتی‌و سەرەكی بووە، بۆ گەشەی كۆمەڵایەتی‌و كەلتورو شارستانییەتەكان. ئاو بناغەی هەموو شارستانیەتی لەسەر بنیات نراوە، ‏دێرنترین شارستانیەتەكانی مرۆڤ بۆیەكەم جار لەوناوچانەدا سەریان هەڵداوەو گەشەیان كردووە، كە لەسامانی ئاودا دەوڵەمەندبوون، وڵاتی (میزۆپۆتامیا)‌و حەوزی رووباری نیل‌و رووبارەكانی هیندو ‏چین باشترین نموونەن. بێ هۆ نییە كەداهێنانی نووسین بۆیەكەم جار لەكەناری سێ‌ رووباری گەورەی جیهان (میزۆپۆتامیا‌و نیل‌و یانگستی) سەریان هەڵداوە، چونكە لەو سەردەمانەدا ئاو سەرچاوەی ‏خۆراك‌و ئاوەدانی بووە. ‏
دانیشتوانی میزۆپۆتامیا هەر لەدێرزەمانەوە لەگرنگی‌و بایەخی ئاو بەئاگابوون‌و لەپڕۆژەی ئاودێری‌و عەمباركردنی ئاوو گواستنەوەی ئاودا بەسەلیقەو شارەزابوون. شارەستانیەتیان لەسەر دوو رووبارە ‏هەرە ناودارەكەی باشووری رۆژئاوای ئاسیا (دیجلەو فورات) بنیاتناوە. دانیشتووانی دێرینی میسریش بەهەمان شێوە،»هێرۆدۆت» گەورە مێژوونووسی گریك سەبارەت بەشارستانییەتی فیرعەونییەكان ‏كە لەپاڵ درێژترین رووباری جیهان بنیات نراوە، دەڵێت»میسر خوا پێداوی نیلە»، هەروەها شارستانیەتی دێرینی چینیش لەسەر رووباری یانگستی سەریهەڵداوە، كەدرێژترین رووباری كیشوەری ‏ئاسیاو سێەم رووباری درێژی جیهانە.‏
كەواتە دەتوانین بڵێین بەدرێژایی مێژووی مرۆڤ، ئاو لەگەمەی سەرهەڵدان‌و گەشەكردن‌و كەوتنی شارستانیەتەكان رۆڵێكی گرنگ‌و گەورەی هەبووە، ئاسایشی ئاو بەشێكی دانەبڕاو بووە لەبنیاتنانی ‏شارستانیەتی مرۆڤایەتی، بەجۆرێك كە هەر كۆمەڵگەیەك خاوەنی دەرامەت بووبێت خاوەنی دەسەڵات‌و فرەیی بەرهەم هێنانیش بووە.‏
ناهاوسەنگی دابەشبوونی ئاو لەجیهاندا ‏
ئاوی سازگارو شیاو بۆ خواردنەوە بەشێوەیەكی یەكسان دابەش نەبووە بەسەر ناوچە جیاوازەكانی جیهاندا. بەجۆرێك هەندێك لەكیشوەرو وڵاتان لەئاودا دە