بازرگانیی ئازاد

سمیس لەم كتێبەدا ئاماژە بەوە دەكات كە ئامانجی سەرەكی‌و بنەڕەتی لەئابوریدا، گەیشتنە بە”سامان”، سامانی هەر نەتەوەیەكیش بە”توانی بەرهەمهێنان”ی پێوەر دەكرێت،  نەك بە”زێڕ‌و زیوو پارە”، بەڵكو بەخاكی بەپیت‌و ئاوی پاراوو بەرهەمی زۆرو هەوڵا‌و كۆشش‌و كارامەیی نەتەوەیەك لەبەرهەمهێنانی شمەك‌و كاڵادا، پێشیوایە كە گەورەترین سەروەت‌و سامانی مادی نەتەوەیەك دەرەنجامی ئازادیی ئابورییە.

ئادەم سمیس “1723-1790″، فەیلەسووف‌و ئابوریناسێكی سكۆتلاندییە كە سەرسەختانە داكۆكی لەئابووری بازاڕو بازاڕی ئازاد‌و بیردۆزی لیبڕالی دەكات، ئەو لەساڵی ١٧٧٦دا كتێبی “سامانی نەتەوەكان” (The Wealth of Nations)ی بڵاوكردەوە كە تا ئەمڕۆ كاریگەریی لەسەر بیری ئابوری جیهان هەیە، ئەم وتارەی خوارە بەشێكی كەمە لەكتێبی “سامانی نەتەوەكان”.

گومانی تێدانیە كە تاكەكان سەرمایەكانیان دەخەنە خزمەتی پیشەسازی ‏ناخۆییەوەو هەوڵی زۆر دەدەن بەمەستی ‏ئاراستەكردنی ئەو پیشەسازییە بە‏ئومێدی ئەوەی بەرهەمەكەی زیاترین نرخ‌و بەهای هەبیت.‏

بەرهەمهێنانی پیشەسازی بریتییە لەزیادكردنی شتێك بۆ ئەو بابەتەی یان ‏مادەیەی كە ئەو پیشەسازییەی لەسەر ‏بەندە یاخود تیایدا بەكارهاتوە،‏ بڕی قازانجی خاوەن كارەكە هاوگونجاو دەبێت لەگەڵ بەهای بەرهەمەكەدا، جا زۆر ‏بێت یان كەم، بەڵام خەڵكی ‏سەرمایەكانیان تەنها لەپێناوی قازانجدا ‏دەخەنەگەڕ، لەبەرئەوە هەولًًَی بەردەوام دەدەن كە سەرمایەكەیان بخەنە ئەو ‏‏پیشەسازییەوە كە بەرهەمەكەی زیاترین بەهای دەبێت، یان كە دەكرێت ‏بگۆڕدرێتەوە بەزیاترین بڕی گونجاو لە‏پارە یان كەلوپەلی دیكە.‏

بەڵام زۆرجار، بڕی دەستكەوتی ساڵانەی هەر كۆمەڵًگایەك بەتەواوەتی یەكسان ‏دەبێت لەگەڵ بەهای لەباری ‏ئاڵوگۆڕی سەرجەمی بەرهەمی ساڵانەی ‏پیشەسازییەكەی. یاخود رونتر بڵێین: یەكسان دەبێت بەو بەهایەی لەبارە بۆ ‏‏ئاڵوگۆڕ. هەروەك چۆن هەموو تاكەكان هەوڵی زۆر دەدەن كە سەرمایەكانیان بخەنە ‏خزمەتی پیشەسازی ‏ناوخۆییەوەو ئاراستەكردنی ئەو پیشەسازییە كە دەشێت ‏بەرهەمەكەی زیاترین بەهای لەباری هەبێت. بەهەمان‏شێوەش پێویستە تاكەكان ‏تا لەتوانایاندایە هەوڵی زیادكردنی داهاتی ساڵانەی كۆمەڵگا بدەن تا ‏بەرزترین ئاست. ‏لەواقیعدا مەسەلەكە ئەوە نییە كە ئەو كەسە نایەوێت لەسەرجەمی قازانجی گشتی ‏زیاد بكات، بەڵكو ئەو ئاگاداری ئەوە نیە چی زیادەیەك ‏پێشكەش دەكات.

ئەو كەسە ‏هەوڵی پاراستنی ئاسایش‌و سەلامەتی خۆی دەدات، ئەویش لەڕێگەی بەباشتر ‏زانینی ‏یارمەتیدانی پیشەسازی ناوخۆیی لەبەرامبەر پیشەسازی بیانیداو لە‏كاتی ئاڕاستەكردنی ئەو پیشەسازییە ‏ناوخۆییەشدا بەشێوازێك كە بەهای ‏بەرهەمهێنانی تا بەرزترین ئاست زیاد بكات، ئەو كەسە بەم كارە تەنها خەمی ‏‏بەرژەوەندی‌و قازانجی تاكەكەسی خۆیەتی، ئەو كەسە لەم بارەدا (یاخود لە‏زۆربەی بارەكانی تردا) بەچەند ‏دەستێكی شاراوەو نهێنی دەبرێت بەڕێوە كە ئامانجێك یان ‏مەبەستێكیان هەیە، یان ئامانجێكە كە هەرگیز بەشێك نەبوە لە‏ئامانجی ئەو.

‏ئەو راستیەش كە ئەوە بەشێك نەبووە لەئامانجی ئەو كەسە، هیچ زیانێك بە‏كۆمەڵگا ناگەیەنێت لە‏ڕێگەی كۆششكردنیەوە لەپێناوی بەرژەوەندی تایبەتی ‏خۆیدا، زۆربەی كات قازانجی كۆمەڵگا زیاتر دەكات وەك ‏ئەوەی بەمەبەست ‏ویستبێتی پەرەی پێبدات‌و زیادیبكات.

هەرگیز نەمدیوە شتێكی جوان‌و باش لە‏كاری ئەوانە ‏كەوتبێتەوە كە بازرگانی لەپێناوی بەرژەوەندی گشتیدا دەكەن، ئەمە ‏زۆرلەخۆكردنێكی ناباوە لەنێو بازرگانەكانداو ‏بەتەنها پێویستمان بەچەند ‏وشەیەك هەیە تا وایانلێبكەین وازیلێبێنن.‏ هەموو تاكێك لەپێگەی ناوخۆیی خۆیەوە دەتوانێت بەشێوەیەكی ئاشكرا ‏دەستنیشانی ئەو پیشەسازییە ناوخۆییە ‏بكات كە قازانجی پێدەگەیەنێت ئەگەر ‏سەرمایەكەی تێدا بخاتەگەڕ، لەبەرئەوەی رێیتێدەچێت بەرهەمی ئەو ‏پیشەسازییە ‏بەرزترین بەهای هەبێت.

لەو هەڵسەنگاندنەشیدا لەسیاسەتمەدارو پیاوانی یاسا ‏باشتر دەبێت‎ ‎ئەگەر ‏داوای راوێژی لێكرا. لەبەرمبەردا ئەگەر سیاسەتمەدار بیەوێت ‏كەرتی تایبەت ئاراستە بكات بەئاڕاستەی ئەو ‏شێوەیەی كە خەڵك سەرمایەكانیان ‏بخەنەگەڕ، بەتەنها خۆی بەو مەسەلانەوە ماندوو ناكات كە پێویستیان بەبایەخدان ‏هەیە، بەڵكو دەسەڵاتێك دەبەخشێتە خۆی كە بەتەنها لەلایەن تاكەكانەوە متمانەی ‏پێدەكرێت نەك لەلایەن هیچ ‏پەرلەمان‌و ئەنجومەنێكی پیرانەوە. كە ئە