دەروازەیەك بۆ تێگەیشتن لەبازاڕی ئازاد

بێگومان بۆ ئەوەی ئەم بارە ئابوری‌و كۆمەڵایەتیانە بێنەدی پێویستە هەندێك هەلومەرجی تایبەت هەبن لەكۆمەڵ‌و بازاڕدا. ئەم هەلومەرجانەش بەكورتی ئەمانەن: 

یەكەم، پێویستە نرخی كاڵاو كرێی كرێكار نەرم (flexible) بن. واتە گەر بازاڕ پێویستی بێت نرخ‌و كرێ دەبێت بەئاسانی‌و بەخێرایی بگۆڕێن. بەهەمانشێوە، بۆ ئەوەی ئەم هەلومەرجە بێتە دی پێویستە هیچ لایەنێك توانای قۆرخكردنی بازاڕی نەبێت‌و مۆنۆپۆلی بەسەر دیاریكردنی نرخ‌و كرێی كرێكاردا نەبێت. واتە تاكە فرۆشی كاڵاو تاكە فرۆشی هێزی كار لەكۆمەڵگادا نەبێت. بەواتە نەڕێكخراوی بەرهەمهێنەران‌و نەڕێكخراوی كرێكاران (سەندیكا) هەبن. چونكە لەهەموو حاڵەتێكدا ئەگەر ڕێكخراوی لەو جۆرە لەهەردوو بازاڕدا هەبن ئەوا هەوڵ دەدەن كاریگەریان هەبێت لەسەرنرخی كاڵاو هێزی كاردا. بێگومان ئەگەر بەوردی لەم بابەتە بكۆڵینەوە ئەوە ئەم پێش مەرجە نرخی دراویش (Interest rate) دەگرێتەوە. واتە بانكەكان‌و تاكەكانی كۆمەڵگا توانای دیاریكردنی نرخی دراویان نەبێت‌و نرخی دراو هەمان نەرمی نرخی كاڵاو هێزی كاری تێدا بێت. 

دووەم، پویستە كڕیارو فرۆشیار زانیاری تەواوو دروستیان (Perfect information) هەبێت لەبارەی نرخ‌و بازاڕەوە.  بەپێچەوانەوە، گەر زانیاری تەواو نەبێت ئەوا كڕیارو فرۆشیار ناگەنە ئەوپەڕی خواستەكانیان‌و ڕەنگە كڕیار بەگرانتر یا هەرزانتر لەنرخی خۆی‌و فرۆشیاریش بەهەرزانتر یا بەگرانتر لەنرخی كاڵاكان مامەڵە بكەن.

هەرچەندە بەڕواڵەت وڵاتە ئەوروپیەكان پەیڕەوی ئەم فەلسەفە ئابوریەیان دەكرد هەتا سەرهەڵدانی قەیرانی ئابوری جیهانی سییەكانی سەدەی پێشوو، بەڵام لەڕاستیدا هەموو دەوڵەتەكانی ئەوروپا پێشڕەوی پەرەپێدانی سەرمایەداریان دەكردو پێشەنگی سەرمایە بوون لەسەرتاسەری جیهاندا. پێش ئەوەی بێینە سەر باسی كێشەكانی فەلسەفەی بازاڕی ئازاد پێویستە ئەوە بخەینەڕوو كە ئەم فەلسەفەیە زادەی سەردەمی خۆی بوو. لەكۆتاییەكانی سەدەی هەژدەهەم‌و سەرەتاكانی سەدەی نۆزدەهەمدا، سەرمایەداری ئەوروپایی بەقۆناغی پەرەسەندندا تێپەڕ دەبوو. ئازادی بازاڕی كڕین‌و فرۆشتن‌و بەرهەمهێنان پێویستی دەكرد هەلومەرجی بازاڕ بەئارەزووی سەرمایەداران بێت‌و دووربێت لەدەست تێوەردانی دەرەكی (حكومی). ئەم فەلسەفەیە لەكاتێكدا زیاتر لایەنگیری بۆ پەیدا بوو كە بەریتانیا پەیڕەوی یاسای گەنمەشامی دەكرد (The Corn Law). ئەم یاسایە لەساڵی 1815وە لەپەرلەمان تێپەڕدینراو لەساڵی 1848وە وەلانرا. بەپێی ئەو یاسایە هاوردەی گەنمەشامی لەدەرەوەی بەریتانیا قەدەغە بوو. ئەم یاسایەش دەرهێنرابوو بەتایبەت بۆ پشتگیری كردن‌و پاراستنی بەرژەوەندیەكانی گەورە خاوەن موڵكە كشتوكاڵیەكان كە ئەوكاتە لەپەرلەمانی ئەودەمەی بەریتانیادا دەستەباڵاو بەهێزبوون. لایەنگرانی ئەم فەلسەفەیە پێیانوابوو ئەو یاسایە دەبێتە هۆی گرانی نان كە خۆراكی سەرەكی هەژاران‌و كرێكارانە. هەر بۆیە كرێی راستەقینە (Real wage) گران دەبێت‌و ئەمەش ڕێگری دەكات لەگەشەكردن‌و پەرەسەندی سەرمایەداری. بۆیە كۆشش بۆ لابردنی ئەو یاسایە پشتیوانی چینی كریكاران‌و سەرمایەدارانی بەهەمانشێوە هەبوو.

قەیرانی گەورەی سییەكانی سەدەی پێشوو كە بەنشێوی مەزن (The Great Depression) دەدرێت لەقەڵەم، فەلسەفەی بازاڕی ئازادی خستە ژێر ڕەخنەو پرسیارەوە. ئابوریناسانی ئەو سەردەمە بیریان لەوە دەكردەوە كە لەكاتێكدا بازاڕ بەهەموو پێوەرێكی ئابوری لەوپەڕی ئازادیدا بوو، ئابوری جیهان بەقەیرانێكی بێ وینەدا تێپەڕ دەبوو.  ئەگەر پێگەی فەلسەفی‌و مەنتیقیەكانی تیۆریەكەی ئادەم سمیس ڕاس