ئابوری نیشتمانی: بیری فردرێك لیست

ئەگەر ئابوری، بەتایبەت لەكایەی سەرماداریدا، بەناچاری‌و بەسروشت جیهانیە، دان بەسنورەكاندا نانێت، تاكە ئامانجی فراوان بوونە، ئەوا ئابوری نیشتمانی یانی چی؟ بەم پێی ئەو دیدەی سەرەوە، ئابوری نیشتمانی نیە، ئەگەر بكرێتە نیشتمانی ئەوا سنوردار دەكرێت، رێگری لێدەكرێت، بەربەستی بۆ دروست دەكرێت. بەڵام، گەر سروشتی بازاڕ كێبركێیە، ئەوا بەشداربووان دەبێت خۆیانی بۆ ئامادەبكەن پێش ئەوەی دەست بكەن بەكێبركی، بەم پێیە نیشتمان دەبێت لەناوەوە ئامادە بێت پێش ئەوەی ببێتە بەشێك لەسیسیتەمی سەرمایەداری جیهانی. 

بیریارێك كە خاوەن دیدی ئابوری نیشتمانیە، ئابوریناسی ئەڵمانی فردرێك لیستە. لیست ئابوریناسێكی لەبیرچووە. هۆكاری سەرەكی لەبیرچوونی ئەو دەگەرێتەوە بۆ دۆخی جیوپۆلەتیكی جیهان. لەنێو قوتابخانەكانی ئابوری سیاسیدا بەگشتی سێ قوتابخانە هەیە: قوتابخانەی لیبرالیزمی (بازاڕی) رۆژئاوایی، قوتابخانەی سۆشیاڵیزمی رۆژهەڵاتی‌و قوتابخانەی نیشتمانی. لەبەر ململانێی ساڵانێكی زۆر نێوان لیبرال‌و سۆشیالیزم، كە خۆی لەكەرتی تایبەت‌و كەرتی گشتی، بازاڕی ئازادو بازاڕی نیشتمانی یان حكومەتیدا دەبینیەوە، بووە جێگای ململانێی هەردوو هێزی گە‌ورەی جیهانی ساڵانی دوورو درێژی جەنگی سارد. جەنگی سارد وەهایكرد كە هەردوو ئابوری لیبرال‌و ئابوری سۆشیالیزمی زۆرترین روناكیان بخرێتە سەرو ئابوری نیشتمانی لەبیربكرێت.

فردرێك لیست كتێبە بەناوبانگەكەی كە ناوی “سیستەمی نیشتمانی ئابوری سیاسی”ە، لەساڵی 1841 لەچاپدراوە. كتێبەكە بەگشتی چوار بەشە: بەشی یەكەمی تەرخان كراوە بۆ پاشخانی مێژوویی سامانی نەتەوەكان، كە سەدە ناوەندەكانی ئەوروپاو سەردەمی رێنێسانس‌و هەروەها ئەمریكای سەدەی نۆزدە لەخۆی دەگرێت. لەرێگای ئەم پیاداچونە مێژووییەوە لیست دەخوازێت بنەمای ئەو دیدە دابڕێژێت كە چۆن ئابوریەكی تۆكمە بۆ دەوڵەت-نەتەوەی ئەڵمان دابرێژدرێت. ئەمە بۆ خۆی یەكێك بوو لەئاواتەكانی لیست. لەبەشی دووەمی كتێبەكەیدا جارێكی تر دەگەرێتەوە بۆ وانەكانی ئەو مێژووەی لەبەرچاوی خستووە، لەپێناوی ئەوەی تیۆرەی ئابوری نیشتمانیان لێوە دابڕێژرێت. رەخنەی دیدەكانی ئابوریناسی گەورەی سكوتلەندی ئادەم سمیس، بەجۆرێكی سەرسەختانە، بەشی سێیەمی كتێبەكە پێكدەهێنێت. بەشی چوارەم‌و كۆتایی تەرخانكراوە بۆ راڤەكردنی پەیوەندی ئابوری نێودەوڵەتی.  لای لیست سەرمایەخۆی‌و هۆكاری سەرمایە لەیەك جودان. بەلای لیستەوە دەوڵەمەندی تەنها لەرێگای هەبوونی كەرەستەی خاوەوە نایەتەدی، بەڵكو هۆكاری هاتنە ئارای سەرمایە بریتیە لەپەیوەندی نێوان سەرچاوەو تواناو لێزانی مرۆڤەكان لەرووی پەرەپێدان‌و پیشەسازیەوە. بەم پێیە ئەگەر كەسێك خاوەن سامانی زۆری كانزایی بێت، بەڵام بێتوانابێت لەبەرهەمهێنانی كاڵای بەنرختر لەوەی كە بەكاریدەبات؛ ئەوا لەئەنجامدا هەژار دەبێت. بەڵام بەپێچەوانەوە ئەگەر كەسێك خاوەن توانایەك بێت هێندە زیاتر بەرهەمبهێنێت لەوەی كە پێویستی پێیەتی ئەوا دەوڵەمەند دەبێت. بەكوردیەكەی دەوڵەمەندبوون بریتیە لەهەبوونی توانای بەرهەمهێنان لەو شتانە كە لەبەردە‌‌ستدایە بەئاستێك كە زیاتر بێت لەخواستی تاك، بەجۆرێك ببێتە مایەی كەڵەكە بوون. 

بەكورتیەكەی دەوڵەمەند بوون بریتیە لەبونیادنانی بنەمای هێزی توانی كەس. لای لیست ئەم ئارگومێنە هەروەها بۆ نەتەوەش راستە. داهاتی نەتەوە بریتیە لەپێكەوە گرێدانی سامان‌و سەرچاوەو كانزای ماددی لەگەڵ توانا مرۆییە زانستی‌و پیشەسازیەكان؛ لەپێناو بەرهەمهێنانی زیاتر لەپێداویستی نەتەوە. لای لیست توانای بەرهەمهێنانی بەم پێیە سێ رەهەندی هەیە: سروشتی، كانزایی‌و عەقڵی. بەبێ هەبوونی توانا بۆ پێكەوە گرێدانی ئەم سیانە هاتنە ئارای دەوڵەمەندیی مەحاڵە.  

ئەم تیۆرەی لیست لەلایەن كارل ماركسەوە رووبەرووی رەخنە بوەتەوە. ماركس بابەتێكی لەسەر فردرێك لیست نوسیوە بەناوی “سیستەمی نیشتمانی لەئابوری سیاسی”، كە تیایدا  هە‌وڵئەدات دیدی لیست بۆ جیاكاری نێوان هۆكار‌و كاریگەری رەخنە بكات. ماركس دەنوسێت: ئەگەر كاریگەریی جودایە لەهۆكار، ئایا سروشتی كاریگەریەكە لەهەناوی هۆكارەكەدا نیە؟ هۆكار دەبێت لەهەناویدا ئەو پێكهاتە بنەڕەتیانە لەخۆی بگرێت كە لەپاشاندا دەبنە پاڵنەری كاریگەری