جووتیارێك جێگرەوەی گەنم و پەتاتە دەدۆزێتەوە

جووتیارێكی شارەدێی سیروانی سەر بە پارێزگای هەڵەبجە، جۆرە رووەكێكی ناوچە كەمەرییەكانی بەناوی یام هێناوەتە كوردستان. بەوتەی ئەو جووتیارە، بەری رووەكەكە هاوشێوەی پەتاتە بە كوڵاوی و بە سوورەوەكراوی دەخورێت، هەروەها دەتوانرێ‌ وشك بكرێتەوە و بكرێتە ئارد.

یام (yam) رووەكێكی ناوچە كەمەرییەكانە لە خێزانی (Dioscoreaceae) و بەیەكێك لە رووەكە تەمەندرێژە بەردەوامەكان دەناسرێت، قەدی ئەم رووەكە هاوشێوەی پەتاتە خۆراك لەژێر خاك كۆدەكاتەوە، بەیەكێ لە بەرهەمە خۆراكییە كشتوكاڵییە سەرەكییەكانی زۆربەی وڵاتانی كەمەرەیی دادەنرێت.

ئەم رووەكە زیاتر لە 600 جۆری هەیە، 95%ی جۆرەكانی لە وڵاتانی هێڵی كەمەریی كیشوەری ئەفەریقا دەڕوێندرێت، بەشێوەیەكی گشتی لە ناوچە كەمەرەییەكانی ئاسیا و ئەفەریقا و ئەمەریكای لاتین دەچێنرێ‌. لە وڵاتانی وەك نیجیریا، گانا، بنین، تۆگۆ، كامیرۆن، كۆماری ئەفەریقای ناوەڕاست، چاد، ساحلی عاج و كۆڵۆمبیا گرنگیی تایبەت بەچاندنی دەدرێت. بەهەمانشێوە لە رۆژئاوای هیندوستان و هەندێ وڵاتی باشووری رۆژهەڵاتی ئاسیا و ئەمەریكای باشوور دەچێنرێ.

ئەم رووەكە بەپێی جۆرەكانی ماوەی پێگەیشتنی دەگۆڕێت، كەمترین ماوەی بۆ پێگەیشتنی جۆرێكە پێیدەگوترێ (potatoes yam) كە 90 تاوەكو 120 رۆژە، لەم ماوەیەش دووجار بەرهەمی لێوەردەگیرێت كە لە هەر دۆنمێكیش 5 تاوەكو 7 تۆن بەرهەم دەدات، جۆریشی هەیە ماوەی پێگەیشتنی دەگاتە 300 رۆژ.

ئازاد محەممەد، جووتیارێكی نموونەیی شارەدێی سیروانی سەر بە پارێزگای هەڵەبجەیە و دەڵێت “ئامانجی من لە چاندنی ئەم رووەكە ئەوەیە لە ئەگەری وشكەساڵی و هەر ئافاتێكدا كە بەرهەمی گەنم باش نەبێت، ئەم یامە شوێنی بگرێتەوە”.

ئەو جووتیارە پێشتر تاقیكرنەوەی لەسەر چەندین بەرهەمی تازە كردووە و تێیدا سەركەوتوو بووە، بە ئەزموون و تێڕوانینی خۆیشی رووەكی یامی چاندووە. ئازاد محەممەد، گوتی “دوای ئەوەی دوو سەلك رووەكی یامم لە بەریتانیاوە بەدەست گەیشت، پێستی یامەكان كەمێك وشك بووبوو، بۆ زیندووكردنەوەی، ماوەی هەفتەیەك لەنێو خاولییەكی تەڕ لەبەردەم فێنككەرەوەیەك دامنا. بۆ ئەوەی زووش رەگ بكات، بۆ ماوەیەك لەنێو پەینی ئاژەڵی تێكەڵ بەخۆڵەمێش دامنا، دواتر وەك پەتاتە قاش قاشم كرد و كردم بە 26 پارچە و لەنێو خانووی پلاستكی چاندم، خۆشبەختانە هەر زوو رەگی كرد و دەستی بە گەشە كرد”.

ئەم رووەكە، بۆ گەشەكردن پێویستی بە پلەی گەرمی و رادەی شێی بەرز هەیە. ئازاد محەممەد بۆ ئەوەی رووەكەكە لەدەست نەدا، لەژێر خانووی پلاستیكی چاندوویەتی، بەڵام لە داهاتوودا بەنیازە لە شوێنی كراوەدا بیچێنێ. ئازاد گوتی: “لە ناوچە گەرمەكانی هەرێمی كوردستان كە خاكەكەیان لماوییە و رادەی شێ تێیدا بەرزە، دەكرێت ئەم رووەكە بچێنرێت، چونكە رەگی ئەم رووەكە بە ناخی زەویدا دەچێتە خوارەوە، بۆیە پێویستی بە خاكێكی لماوی هەیە و بۆ گەشەش پێویستی بەپلەی گەرمی و راددەی شێی زۆر هەیە”.

رووەكی یام بەگوێرەی جۆرەكانی، قەبارەی قەدەكەی كە خۆراكی تێدا كۆدەكاتەوە دەگۆڕێ، بەشێوەیەكی گشتی كێشی قەدەكان لەنێوان 5 تاوەكو 25 كیلۆدایە، هەندێجاریش دەگاتە 45 كیلۆ.

ئازاد محەممەد وتی: “ئەو دوو جۆرەی بەدەستی من گەیشتووە، بەرهەمی نایجیریان و كێشیان 5 تاوەكو 7 كیلۆ دەبێ‌، جۆرێكیان هاوشێوەی پەتاتەی شیرینە و دەكرێت بەكوڵاوی و سوورەوەكراوی بخورێ، جۆرەكەی دیكەشیان دوای وشككردنەوە و هاڕینی دەكرێت بە ئارد”.

د.سەوسەن محەممەد سەعید، پسپۆڕ لە فسیۆلۆجیای رووەك، لە بەشی رەزگەریی كۆلێژی كشتوكاڵی زانكۆی سەڵاحەددین، دەڵێت: “چاندنی رووەكی یام پێویستی بە كەشوهەوایەكی گەرم و خاكێكی لمینی شێدار و ئاوی زۆر هەیە، ئەم تایبەتمەندییانەش لە هەندێك ناوچەی هەرێمی كوردستان هەیە، بۆیە بە بۆچوونی من دەكرێت ئەم جۆرانەی ماوەی پێگەیشتنیان لەنێوان 90 تاوەكو 120 رۆژدایە لە هەرێمی كوردستان بچێندرێن”.

هەرچەندە ئەم رووەكە پێشتر لە هەرێمی كوردستان نەچێنراوە و توێژینەوەی لەسەر نەكراوە، بەڵام بەتێڕوانینی د.سەوسەن، دەكرێت لە كۆتایی مانگی نیسان یان سەرەتای مانگی ئایار بچێندرێ.

د.سەوسەن محەممەد وتی: “ئەم رووەكە توانای خۆگونجاندنی لەگەڵ ژینگەی ناوچەكان هەیە، دوای چەند ساڵێك چاندنی لە كوردستان لەوانەیە بەرهەمێكمان پێبدات باشتر بێت لە ساڵی یەكەم یان شوێنی بنەڕەتییەكەی، لەوانەشە پێچەوانەكەی راست بێت. بەهۆی كاریگەریی ئاو و خاك و كەشوهەواش لەوانەیە شێوەی گەڵا و قەد و بەرهەمەكەی بگۆڕێت، ئەوكات دەكرێت ناوی لێ بنێین یامی كوردستان”.

ئەم رووەكە دەتوانرێت بەتۆ و قەڵەم و قاشكردنی قەدەكەی بچێندرێت، باشترین جۆریش بۆ چاندنی بەرهەم قاش قاشكردنی قەددە خۆراكییەكەیەتی.

د.سەوسەن دەڵێت: “ئەم رووەكە بۆ زیادكردنی جۆرەكانی بە تۆو دەچێندرێ، بەڵام بۆ مەبەستی بەرهەمهێنانی بازرگانی زیاتر بەقەد دەچێندرێت، دوای ئەوەی قاش قاش دەكرێت، دەبێت ماوەیەك بهێڵدرێتەوە و قەدەكە قەتماغەیەك دروست بكات، ئینجا بچێندرێت و پێویستە هەر قاشێكیش دوو گۆپگە یان زیاتری پێوەبێت، ئەوەی جێگەی سەرنجە ئەم رووەكە پێچەوانەی پەتاتە دەكرێت پێش پێگەیشتنی، بەقەدی سەرەوەشی بچێندرێ”.

ئەم رووەكە بەهایەكی خۆراكیی بەرزی هەیە، لە هەر 100 گرامێك 27.88 گرام كاربۆهیدرات، 4.1 گرام ریشاڵ، 0.17 گرام چەوری، 0.4 گرام شەكر، 1.53 گرام پرۆتین، بەرێژەی جیاواز ڤیتامینەكانی (A،B ,C,E,K) ی تێدایە. هەروەها دەوڵەمەندە بە كانزاكانی وەك كالیسیۆم، مەگنیسیۆم، ئاسن، فسفۆر، پۆتاسیۆم، مەنگەنیز، زینك. بەهەمانشێوە بەشێك لەترشەكان و بیتا كارۆتینی تێدایە، كۆلسترۆڵ لەم رووەكەدا نییە”.

د.سەوسەن دەڵێت: “ئەم رووەكە بەهایەكی خۆراكیی بەرزی هەیە، دەتوانین بڵێین زیاتر لە پەتاتە ماددە خۆراكییە بە سوودەكانی تێدایە، لەنێویشیاندا ماددەكانی فینۆل و دژە ئۆكسانەكانی تێدایە، كە زۆر گرنگن بۆ راگرتنی گەشەی نەخۆشیی شێرپەنجە”.

ئازوز ئەحمەد، بەڕێوەبەری توێژینەوەی كشتوكاڵی لە وەزارەتی كشتوكاڵ و سەرچاوەكانی ئاو، دەڵێت: “ئێمە بۆ جۆراوجۆریی بەرهەم پشتگیری لە چاندنی هەر بەرهەمێكی تازە دەكەین، بەمەرجێك لەگەڵ كەشوهەوای هەرێمی كوردستان بگونجێ‌ و ئابووریانە بێ‌”.

ئازوز ئەحمەد هەروەها وتی: “كەشوهەوا و خاك و ئاوی هەرێمی كوردستان گونجاوە بۆ زۆربەی بەرهەمە كشتوكاڵییەكان، بەڵام هەر بەرهەمێكی تازە كە دەهێنرێتە هەرێمی كوردستان، بۆ ئەوەی وەرزی چاندن و سوودە ئابوورییەكانی دیاری بكرێت، پێویستی بە توێژینەوەیە، ئەم رووەكەش تا لە توێژینەوەی كشتوكاڵی پارێزگاكان توێژینەوەی لەسەر نەكەین، رێنمایی جووتیاران ناكەین بیچێنن”.