هه‌رێمی كوردستان یه‌كێكه له‌و شوێن و جێگایانه‌ی كه‌له‌سه‌ر ئاستی ڕۆژهه‌ڵاتی ناه‌ڕاست و جیهانیشدا پێگه‌یه‌كی گه‌وره‌و گرنگی هه‌یه له‌بواری دابینكردنی وزه‌ی جیهانیدا ئه‌ویش به‌وه‌ی خاوه‌نی بڕێكی زۆر نه‌وتی خاوو گازی سروشتییه، كه به‌پێی پشكنین و توێژینه‌وه‌ی كۆمپانیاكانی تایبه‌ت به نه‌وت و گازو ناوه‌نده ئه‌كادیمییه تایبه‌ته‌كان به‌بواری وزه له‌سه‌ر ئاستی جیهان، نه‌وت و گازی سروشتی هه‌رێمی كوردستان یه‌كێكه له‌باشترین جۆره‌كانی نه‌وت و گاز له‌جیهاندا، ئه‌ویش به‌وه‌ی له‌قووڵییه‌كی كه‌مدایه له‌ژێر زه‌وییه‌وه ئه‌وه‌ش ده‌رهێنان و به‌رهه‌مهێنانی ئاسان و سووكه، هه‌روه‌ها نه‌وته‌كه‌ی له‌جۆری نۆرماڵه‌و گازه سروشتییه‌كه‌شی یه‌كێكه له‌گازه هه‌ره باشه‌كان له‌سه‌ر ئاستی جیهان.
به‌گوێره‌ی نوێترین ئاماری ناوه‌نده ئه‌كادیمییه تایبه‌ته‌كان به‌بواری وزه له ئه‌وروپا، چاڵه‌كانی گازی بن زه‌وی له ڕۆژهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاستدا تا نزیكه‌ی 200 ساڵی تر ده‌توانرێ لێیانه‌وه گازی بن زه‌وی ده‌ربهێنرێت، به‌ڵام وڵاته ئه‌وروپییه‌كان 15-20 ساڵی تر به‌رهه‌می گازییان ده‌بێت، 80%ی گشت گازی سروشتی وڵاتی عێراق ده‌كه‌وێته هه‌رێمی كوردستانه‌وه.
به‌گوێره‌ی داتا فه‌ڕمییه‌كانی وه‌زاره‌تی نه‌وتی عێراق یه‌ده‌گی سه‌لمێنراوی گاز له عێراق 110 ترلیۆن پێ سێجایه كه ده‌كاته 3100ملیار مه‌تر سێجایه، یه‌ده‌گی گازی سروشتی هه‌رێمی كوردستانیش به‌زیاتر له 6 تریلیۆن مه‌تر سێجا خه‌مڵێنراوه، لێره‌وه گرنگی سه‌رچاوه‌كانی گازی هه‌رێمی كوردستان ده‌رده‌كه‌وێت.
تاكو ئێستا له عێراق و هه‌رێمی كوردستانیش به‌هۆی دواكه‌وتوویی پیشه‌سازی نه‌وت و گازه‌وه ساڵانه بڕێكی زۆر له گازی سروشتی به‌هۆی مه‌شخه‌ڵی كێڵگه‌كانه‌وه Gas flaring ده‌سوتێت، ئه‌مه‌ش جگه له‌وه‌ی زیانێكی ئابوری گه‌وره‌یه‌و ساڵانه ملیاره‌ها دۆلار به‌هه‌ده‌ر ده‌درێت به‌هۆی به‌كارنه‌هێنانی ئه‌و گازه‌وه، هاوكات مه‌ترسییه‌كی گه‌وره‌شه بۆسه‌ر ژینگه‌ی وڵاته‌كه‌مان كه به‌هۆی سوتانی ئه‌و گازه‌و پێكهاته‌كانی گازه جۆراوجۆره‌كان له ئاووهه‌واو ژینگه‌ی وڵاتماندا بڵاوده‌بێته‌وه. بۆیه ئه‌گه‌ر پلانی تۆكمه‌و گونجاو هه‌بوو ئه‌وا جگه له پاكڕاگرتنی ژینگه‌كه‌مان، ساڵانه سه‌ده‌ها ملیار دۆلار ده‌گه‌ڕێنینه‌وه بۆ خه‌زێنه‌ی ده‌وڵه‌ت و له‌خزمه‌تی هاوڵاتیانی خۆماندا به‌كاری ده‌هێنین.
له‌ساڵی 2003ه‌وه كاری دۆزینه‌وه‌ی گه‌وره له‌بواری گازی سروشتی هاتۆته كایه‌وه، ئه‌مه‌ش وایكردووه كه هه‌رێم بكاته یه‌كێك له‌و سه‌رچاوانه‌ی كه وڵاتانی جیهان به‌تایبه‌ت توركیاو یه‌كێتی ئه‌وروپا پێویستیان پێیه‌تی و چاویان تێ بڕیووه تاكو له‌داهاتوودا بڕی پێویستی خۆیان له‌گاز له‌ڕێگه‌ی ئه‌م هه‌رێمه‌وه دابین بكه‌ن.
هه‌رێمی كوردستان ئێستا خاوه‌نی یه‌ك كێڵگه‌ی به‌رهه‌مهێنانی گازه له كێڵگه‌ی كۆرمۆر له‌چه‌مچه‌ماڵ، بۆری غازه‌كه له‌چه‌مچه‌ماڵه‌وه درێژ ده‌بێته‌وه بۆ هه‌ولێر پاشا بۆ زاخۆ و دواتر راده‌كێشرێت بۆ توركیا.
بلۆكی كۆرمۆر ده‌كه‌وێته ناحیه‌ی قادركه‌ره‌می سه‌ربه‌قه‌زای چه‌مچه‌ماڵ ئه‌و تاكه كێڵگه‌یه‌ی گازی سروشتییه كه به‌رهه‌مێهێنانی تێدایه‌و ڕووبه‌ره‌كه‌ی 510 كیلۆمه‌تر دووجایه. بڕی زیاتر له 2 تریلیۆن مه‌تر سێجا گازی تێدایه، له‌ساڵی 1930 یه‌كه‌م بیری ئه‌زموونی تێدا هه‌ڵكه‌ندراوه قوڵی بیره‌كانی ئه‌م كێڵگه‌یه 1975 مه‌تره، به‌پێی راپۆرتی كۆمپانیای داناگازی ئیماراتی توانیویانه ڕێژه‌ی به‌رهه‌مهێنانی گاز له‌م كێڵگه‌یه‌دا بگه‌یه‌ننه 330 ملیۆن پێ سێجا گاز له ڕۆژێكدا. له‌ئێستاشدا به بۆرییه‌كی 181 كیلۆمه‌تر كه تیره‌كه‌ی 24 ئینجه گاز ده‌گه‌یه‌نرێته وێستكه‌گانی به‌رهه‌مهێنانی كاره‌بای چه‌مچه‌ماڵ و هه‌ولێرو دهۆك. ئه‌مه جگه له‌وه‌ی بلۆكی كۆرمۆر 2 هه‌ر له‌سنوری ناحیه‌ی قادركه‌ره‌م ڕووبه‌ره‌كه‌ی 300 كیلۆمه‌تر دوجایه‌و تائێستا نه‌دراوه به هیچ كۆمپنیایه‌ك و به‌رهه‌مهێنانی تێدا نییه.
سه‌باره‌ت به كێڵگه‌ی گازی چه‌مچه‌ماڵیش كه درێژییه‌كه‌ی 80 كیلۆمه‌ترو پانییه‌كه‌شی زیاتر له 10 كیلۆمه‌تره، بڕی 3 تریلیۆن مه‌تر سێجا گازی تێدایه كه له یه‌ده‌گی گازی وڵاتی كازاخستان زیاتره، ئه‌م كێڵگه‌یه له‌ساڵی 1929-1930یه‌كه‌م بیری ئه‌زمونی تێدا هه‌ڵكه‌ندراوه، كێڵگه‌یه‌كی گازییه‌و یه‌ده‌گه‌كه‌ی 77 ملیار مه‌تر سێجا گازه. ئه‌مه‌ش زه‌خیره‌و یه‌ده‌گێكی باشه بۆئه‌وه‌ی له‌داهاتوویه‌كی نزیكدا بتوانرێت ده‌یان كارگه‌ی جۆراوجۆری پیشه‌سازی له‌سنوره‌كه‌دا به‌پشت به‌ستن به‌م زه‌خیره زۆره‌ی گاز بنیات بنرێت و بكرێته سه‌رچاوه‌یه‌كی تری ئابوری بۆ وڵاتمان.
به‌پێی توێژینه‌وه‌كان سه‌رچاوه‌كانی گازی هه‌رێمی كوردستان ده‌توانن نزیكه‌ی 100 ساڵ پێویستی غازی سروشتی توركیا و نزیكه‌ی 10 ساڵ پێویستی غازی ئه‌وروپا دابین بكه‌ن.
گازی سروشتی هه‌رێمی كوردستان نزیكه‌ی (100-200) ترلیۆن پێ سێجا واتا 3%ی یه‌ده‌گی گازی جیهانه. به‌ڵام گاز تاكو ئێستا له‌هه‌رێمی كوردستان بۆ به‌رهه‌مهێنانی وزه‌ی ناوخۆ به‌كاردێت وه‌ك سوته‌مه‌نی و به‌شێكی كه‌میشی هه‌نارده‌ی توركیا ده‌كرێت. ئه‌وه‌ی هه‌یه له‌ئێستادا له‌هه‌رێمی كوردستان گاز زیاتر بۆ به‌رهه‌مهێنان و دابینكردنی وزه‌ی كاره‌با به‌كاردێت، ئه‌وه‌ش به‌هۆی گرفتی دارایی و گرفتی گه‌یاندنی گازی پێویست به وێستگه‌كان نه‌توانراوه كاره‌بای 24 كاتژمێری بۆ هاوڵاتیان دابین بكرێت.
خاڵێكی تر كه ئه‌م به‌رهه‌مه سروشتییانه‌ی زیاتر گرنگ و به بایه‌ختركردووه ئه‌وه‌یه به‌هۆی زۆری بڕی یه‌ده‌گی گازی سروشتی، هه‌رێمی كوردستان ئه‌و شوێنه ده‌بێت كه كۆتا وڵات و شوێنه گازو به‌رهه‌می سروشتیی ژێر زه‌وییه‌كه‌ی كۆتا و له‌بڕبێت و نه‌مێنێت، بۆیه ئێمه‌ی كورد ئه‌و به‌خته‌مان ده‌بێت كه دره‌نگتر له‌وڵاتانی تری جیهان بیر له سه‌رچاوه‌ی وزه‌ی تر بكه‌ینه‌وه، به‌ڵكو به‌شێكیش ده‌بین له‌و جێگایانه‌ی كه ده‌بینه سه‌رچاوه‌ی وزه بۆ زۆرێك له وڵاتانی جیهان.
هه‌ربۆیه جێی خۆیه‌تی حكومه‌تی هه‌رێم و پلانداڕێژه‌رانی بواری سیاسه‌تی نه‌وت و گازو سامانی سروشتی له‌هه‌رێمی كوردستان، گرنگی زیاتر به كارگه پترۆكیمیاییه‌كان بده‌نو كاربكه‌ن له‌ڕێگه‌ی كۆمپانیا جیهانییه‌كانه‌وه پڕۆژه‌ی گه‌وره‌ی پترۆكیمیایی له‌هه‌رێمی كوردستان دابمه‌زرێنن، چونكه گومانی تێدانییه دامه‌زراندن و بوونی كارگه‌ی پترۆكیمیایی ته‌كانێكی گه‌وره به‌ئابوری وڵات ده‌دات و ده‌بێته ژێرخانێكی گرنگو به‌بایه‌خ بۆ خه‌ڵكو هه‌رێمی كوردستانیش.
یه‌كێك له‌و پڕۆژه گه‌وره‌و گرنگانه‌ی كه له‌ساڵانی ڕابردوودا قسه‌ی له‌باره‌وه‌كراو هه‌نگاوی سه‌ره‌تایشی بۆ نرا بریتی بوو له پڕۆژه‌ی “شاری غازی كوردستان”، ئه‌م پرۆِژه‌یه یه‌كێكه له‌پڕۆژه هه‌ره گه‌وره‌و گرنگه‌كانی پترۆكیمیایی له ڕۆژهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاست كه بڕیاربوو له‌لایه‌ن هه‌ردوو كۆمپانیای هیلال و دانه‌غازی ئیماراتییه‌وه جێبه‌جێ بكرێت، به‌ڵام وه‌ك باسكراوه‌به‌هۆی یه‌كلانه‌بوونه‌ی یاسای نه‌وت و گازه‌وه له‌و كاته‌دا نه‌چووه‌ته بواری جێبه‌جێكردنه‌وه.
ئه‌و پڕۆژه‌یه كه یه‌كێك بوو له‌و پڕۆژانه‌ی پشتی به‌گازی سروشتی ناوخۆی هه‌رێمی كوردستان و سنوری قادركه‌ره‌م و چه‌مچه‌ماڵ ده‌به‌ست، بڕیاربوو له‌سه‌ر ڕووبه‌ری 461 ملیۆن پێ دووجا كه ده‌كاته 43 كیلۆمه‌تر چوارگۆشه له‌باكوری قه‌زای چه‌مچه‌ماڵ و له‌نزیك گوندی په‌ڵكه‌ڕه‌ش جێبه‌جێ بكرێت.
وه‌كو به‌رپرسانی ئیداری كۆمپانیای هیلال و دانه‌غاز ئاماژه‌یان پێكردووه ئه‌وان سه‌رقاڵی تاوتوێكردنی چه‌ند پڕۆژه‌یه‌ك بوونه كه یه‌كێكیان بریتی بووه له‌شاری غازی كوردستان.
حه‌مید جه‌عفه‌ر به‌ڕێوه‌به‌ری جێبه‌جێكار له‌كۆمپانیای هیلال و ئه‌ندامی ئه‌نجومه‌نی به‌ڕێوه‌بردنی كۆمپانیای دانه‌غاز له ڕێكه‌وتی 3/11/2008 به ئاژانسی رۆیته‌رزی ڕاگه‌یاندووه، ئه‌وان سه‌رقاڵی تاوتوێكردنی پڕۆژه‌ی بنیاتنانی چوار شاری غازیین له‌خۆرهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاست و باكوری ئه‌فریقاو باشوری ئاسیادا، یه‌كێك له‌و پڕۆژانه‌ش له هه‌رێمی كوردستان بووه.
حه‌مید جه‌عفه‌ر ئه‌وه‌شی دركاندووه، ئه‌و شاره غازییه زیاتر له 20 كارگه‌ی پیشه‌سازی جۆراوجۆری پترۆكیمیاوی و كارگه‌ی پیشه‌سازی گه‌وره له‌ئاستی جیهاندا له‌خۆده‌گرێت، جگه له‌سه‌دان پڕۆژه‌ی مامناوه‌ندو بچووك و دروستكردنی پڕۆژه‌ی خزمه‌تگوزاری به‌شێوازی سه‌رده‌میانه.
خۆی له‌خۆیدا بوونی پڕۆژه‌یه‌كی له‌و شێوه‌یه گرنگی و بایه‌خێكی گه‌وره‌ی ده‌بێت له‌بوژاندنه‌وه‌ی ژێرخانی ئابوری هه‌رێمی كوردستان و به‌شێك ده‌بێت له‌و پڕۆژانه‌ی كه‌ده‌كرێت حكومه‌تی هه‌رێم پشت به‌داهاته‌كه‌ی ببه‌ستێت و ببێته یه‌كێك له‌سه‌رچاوه گرنگه‌كانی ئابوری و داهاتی هه‌رێمی كوردستان، جگه له‌وه‌ی پڕۆژه‌یه‌كی وه‌ها گرنگ و به‌بایه‌خ ڕۆڵێكی گه‌وره ده‌بینێت له‌ڕه‌خساندنی هه‌لی كاری ناوخۆو ڕه‌خساندنی كار بۆ ئه‌ندازیاران و كارمه‌ندانی بواره‌كه‌و سه‌ره‌ڕای دۆزینه‌وه‌ی كار بۆ هه‌زاران كرێكارو كارمه‌ندی تر.
هه‌روه‌ك ئه‌و ئه‌ندامه‌ی ئه‌نجومه‌نی به‌ڕێوه‌بردنی كۆمپانیای دانه‌غاز ئاماژه‌ی پێكردووه‌و ده‌ڵێت: جگه له‌و هه‌زاران كارمه‌نده‌ی به‌شێوازی ڕاسته‌وخۆ له‌و شاره غازییه‌دا كارده‌كه‌نو سوودمه‌ند ده‌بن، هاوكات نزیكه‌ی 200 هه‌زار كه‌سیش به‌شێوه‌یه‌كی ناڕاسته‌وخۆ به‌هۆی پڕۆژه‌و به‌رهه‌مه‌كانی ئه‌و شاره غازییه‌وه سوودیان پێده‌گات.
جێبه‌جێكردنی پڕۆژه‌ی پترۆكیمیای له‌هه‌رێمی كوردستان هه‌نگاوێك ده‌بێت بۆئه‌وه‌ی چیتر گازی سروشتی له‌م ناوچه‌یه‌دا به‌فیڕۆ نه‌ڕوات وه‌كو ئه‌وه‌ی ئێستا له‌نزیك چه‌مچه‌مالڕ زیاتر له دوو ساڵه به‌هۆی لێدانی بیرێكی ئاوه‌وه له‌لایه‌ن هاوڵاتیه‌یكه‌وه گازی سروشتی دێته ده‌ره‌وه‌و به‌به‌رده‌وامی به‌گڕێكی جوان ده‌سوتێت به‌بێ ئه‌وه‌ی له‌هیچ بوارێكی پیشه‌سازیدا كه‌ڵكی لێ وه‌ربگیرێت.
تارق ره‌شید قایمقامی پێشووتری چه‌مچه‌ماڵ كه ئه‌وكات نوێنه‌ری ئیداره‌ی گه‌رمیان بووه له‌گه‌ڵ ئه‌و تیمه‌ی كه‌دیراسه‌ی پڕۆژه‌كه‌یان كردووه ئاشكرای كردووه كه شوێنێك له‌باكوری قه‌زاكه ده‌ستنیشانكراوه به‌ڕووبه‌ری 43 كیلۆمه‌تر چوارگۆشه‌و حكومه‌تیش هه‌موو هاوكارییه‌كی بۆ ئه‌و پڕۆژه‌یه ده‌ربڕیووه.
به‌پێی زانیارییه‌كانی كۆمپانیای دانه‌غاز پڕۆژه‌كه پێكهاتووه له پێنج كارگه‌ی پترۆكیمیایی كه به‌به‌رهه‌مه‌كانی گازی سنوره‌كه له‌بواری پیشه‌سازیدا كاری ده‌كرد، هاوكات پڕۆژه‌كه پێویستی به 15 هه‌زار كرێكارو ئه‌ندازیارو كارمه‌ندی پسپۆڕی جۆراوجۆر ده‌بوو.
تارق ره‌شید قایمقامی پێشووتری چه‌مچه‌ماڵ پێیوابوو پڕۆژه‌ی شاری غازی و كیڵگه‌و بیره غازییه‌كان ئه‌گه‌ر به‌باشی به‌كاربهێنرێت، نه‌ك سوودی بۆ خه‌ڵكی سنووره‌كه ده‌بێتو ئاوه‌دانی و جوڵه‌یه‌كی باشی بازرگانیو پیشه‌سازی ده‌خاته سنووره‌كه‌وه، به‌ڵكو سوودو قازانجی گه‌وره‌ی بۆ خه‌ڵكی كوردستانو حكومه‌تی هه‌رێم ده‌بێت.
بۆیه جێی خۆیه‌تی بۆئه‌وه‌ی ژێرخانی ئابوری هه‌رێمی كوردستان پته‌و و تۆكمه بكرێت و سیاسه‌تی درێژخایه‌نی وزه له‌هه‌رێمی كوردستانیش دروست بێت و به‌رهه‌مو سامانی سروشتی خۆمان بۆ خزمه‌تی وڵات و خه‌ڵكی خۆمان بێت و وڵاتمانی پێ ئاوه‌دان بكه‌ینه‌وه، پێویسته حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان كاربكات بۆ بنیاتنانی ده‌یه‌ها پڕۆژه‌ی پیشه‌سازی گه‌وره‌و پترۆكیمیایی. ئه‌م كارگانه جگه له‌وه‌ی ڕۆڵێكی سه‌ره‌كی و گه‌وره‌و گرنگی ده‌بێت له بوژاندنه‌وه‌ی ئابوری وڵات، هاوكات هه‌نگاوێك ده‌بێت بۆ ڕه‌خساندنی هه‌لی كارو كه‌مكردنه‌وه‌و نه‌هێشتنی كار له‌سنوره‌كه‌دا.
پێشه‌وا شێخ ره‌ئووف
* خوێندكاری په‌یمانگای نه‌وت و گاز
———————————————
بۆ داتاو ئامارو ژماره‌كان سوودم له‌م سه‌رچاوانه وه‌رگرتووه:
1- كوردستانی نوێ ژماره 5918 له 4/11/2012، ل 10و11 ڕیپۆرتاژ “شاری غازی كوردستان بێ چاره‌نووسه” ئاماده‌كردنی: پێشه‌وا شێخ ره‌ئووف.
2- نه‌وتی هه‌رێمی كوردستان شیكردنه‌وه‌یه‌كی جوگرافی سیاسی، نوسینی: د.سفین جلال فتح الله، چاپی یه‌كه‌م 2015.
3- كاریگه‌ری نه‌وت و گاز له‌سه‌ر پێگه‌ی هه‌رێمی كوردستان، نوسینی: چنار بابه‌كر محه‌مه‌د، چاپی یه‌كه‌م 2016.
4- سیاسه‌تی په‌ره‌پێدانی نه‌وتی خاو و گازی سروشتی له‌هه‌رێمی كوردستان. نوسینی: د.قه‌یوان سواره سیوه‌یلی، چاپی دووه‌م 2011.
5- ئاژانسی ڕۆیته‌رز.
6- ماڵپه‌ڕی كۆمپانیای داناغاز و هیلال.
Kurdish