ئه‌مڕۆ زمانی ئینگلیزی زیاد له‌هه‌ر زمانێكی دیكه جیهانییه، زمانی ئینگلیزی له‌فه‌رهه‌نگ‌و له‌سیاسه‌ت‌و له‌كاری سه‌ربازیی‌‌و له‌ئابوری‌‌و له‌ته‌كنه‌لۆژیاو زانستیشدا باڵاده‌سته.
ره‌نگه هه‌مومان ئه‌و پرسیاره له‌خۆمان بپرسین كه ئه‌م گرنگییه‌ی ئه‌مڕۆی زمانی ئینگلیزی له‌كوێوه سه‌رچاوه‌ی گرتوه؟ بۆچی به‌راورد به‌زمانه‌كانی دیكه‌ی جیهان پێشڕه‌وه‌و وه‌ك گرنگترین ئامڕازی په‌یوه‌ندی له‌ئاستی سه‌رتاسه‌ری گۆی زه‌وییدا سه‌یر ده‌كرێ؟ چۆن بووه به‌زمانی باڵاده‌ست له‌ئاستی نێوده‌وڵه‌تییدا؟ ئایا هۆكاره‌كانی ده‌گه‌ڕێته‌وه بۆ ئه‌وه‌ی كه زمانی ئینگلیزی له‌زمانه‌كانی تر باشتر‌و سوك‌و ئاسانتره یاخود چه‌ندین فاكته‌ری دیكه هه‌ن كه ئه‌م زمانه‌یان باڵاده‌ست‌و جیهانییی كردووه؟
به‌سه‌رنجدان له‌مێژووی 300 ساڵی رابردوو، درك به‌و راستییه ده‌كه‌ین كه ئه‌گه‌ر مێژووی شارستانیه‌تی مرۆڤ‌و په‌یوه‌ندییه‌كانی هێزو ده‌سه‌ڵات به‌ئاڕاسته‌یه‌كی دیكه‌دا بڕۆشتنایه، ئه‌وا زمانه‌كانی دیكه‌ی وه‌ك ئه‌ڵمانی، فه‌ره‌نسی، چینی‌‌و ئه‌وانی تر ده‌یانتوانی هه‌مان رۆڵ له‌ئه‌ستۆ بگرن كه ئێستا زمانی ئینگلیزی ده‌یبینێت، به‌ڵام ره‌وتی رووداوه‌كان زمانی ئینگلیزییان كرد به‌شای زمانه‌كان‌و ده‌سه‌ڵاتێكیان پێبه‌خشی كه تا ئێستا هیچ زمانێك له‌مێژووی شارستانیه‌تی مرۆڤدا نه‌یتوانیوه ئه‌و رۆڵه بگێڕێت.
ئه‌م باڵاده‌ستی‌‌و ده‌سه‌ڵاته‌ی زمانی ئینگلیزی له‌چه‌ندین فاكته‌ری جیاوازه‌وه سه‌رچاوه ده‌گرێت: ئه‌گه‌ر له‌ریشه‌ی ئابورییه‌كانیه‌وه لێبڕوانینین، ئه‌وا سه‌ره‌تای به‌جیهانیكردنی زمانی ئینگلیزی له‌ده‌ستپێكی سه‌ده‌ی نۆزده‌هه‌مه‌وه ده‌ستپێده‌كات. كه شه‌پۆلی به‌جیهانیكردنی ئابوری هه‌ڵیكردو ئیمپراتۆریه‌تی به‌ریتانیا بزوێنه‌ری سه‌ره‌كی بوو.
به‌ریتانیا لانكی یه‌كه‌می شۆڕشی پیشه‌سازی بو، كه به‌پشتبه‌ستن به‌خه‌ڵوز، رێگای ئاسن، پۆڵا‌و رستن‌و چنین ده‌روازه‌یه‌كی نوێی به‌ڕووی مێژووی شارستانیه‌تی مرۆڤدا كرده‌وه. ته‌نانه‌ت نه‌ك هه‌ر له‌بواری مادیدا، به‌ڵكو له‌بواری فكریشدا رێبازی لیبراڵی به‌ریتانیا چه‌ندین بیریاری گه‌وره‌ی وه‌ك دیڤیید ریكاردۆ، ئاده‌م سمیس، جۆن ستیوارت میل‌و چه‌ندانی دیكه‌ی پێشكه‌ش به‌مرۆڤایه‌تی كرد، كه فه‌لسه‌فه‌و زانستی ئابوری‌‌و كۆمه‌ڵایه‌تییان به‌ره‌و ئاڕاسته‌یه‌كی نوێ برد.
به‌جیهانیی كردنی ئابوری یه‌كه‌مجار له‌به‌ریتانیاوه ده‌سیپێكرد، كه هه‌موو توانای كلتوری‌‌و سه‌ربازیی‌‌و سیاسیه‌كانی خۆی خسته خزمه‌ت چه‌سپاندنی ئه‌م سیسته‌مه ئابورییه نوێوه‌‌و ده‌ستی به‌سه‌ر به‌شێكی گه‌وره‌ی گۆی زه‌وییدا گرت، کەنەدا، ئەمەریکا، ئوستورالیا، نیوزیلەندا، هیندو چین کەوتنە ژێردەستی ئینگلیزەکان. به‌ریتانیا له‌م قۆناغه‌ی به‌جیهانیكردنی ئابورییدا جێگۆڕكێی ئازادی كاڵاكان، سه‌رمایه‌و ته‌نانه‌ت مرۆڤه‌كانی له‌روبه‌رێكی فراواندا به‌پراكتیكی ده‌سته‌به‌ر كرد. هاوكات به‌ریتانیا ئیمپراتۆریه‌تیه‌كی كۆلۆنیالی فراوانی به‌دیهێنا كه “هه‌رگیز خۆری ئاوا نه‌ده‌بوو”، كۆی ئه‌م فاكته‌رانه زه‌مینه‌و بنه‌مای به‌جیهانی كردنی زمانی ئینگلیزییان ره‌خساندو ئه‌و توانایه‌یان پێبه‌خشی كه ببێت به‌زمانێكی جیهانی.
به‌ڵام ئه‌م شه‌پۆلی یه‌كه‌می به‌جیهانیكردنی ئابورییه كه له‌به‌ریتانیاوه ده‌ستیپێكرد، له‌به‌رده‌م ئاسته‌نگێكی گه‌وره‌دا كه جه‌نگی یه‌كه‌می جیهانی بوو تێكشكا، زمانی ئینگلیزی له‌جه‌نگی یه‌كه‌مه‌وه تا جه‌نگی دووه‌م ئه‌و هێزو بڕسته‌ی پێشتری نه‌ما. سه‌ره‌نجام له‌كێبڕكێیه‌كی 25 ساڵه‌دا له‌نێوان ده‌سه‌ڵاته نوێكانی “ئه‌مه‌ریكا، ئه‌ڵمانیا، ژاپۆن” بۆ باڵاده‌ستیی‌‌و بوون به‌ده‌سه‌ڵاتێكی گه‌ردونی، له‌كۆتایی جه‌نگی دووه‌می جیهانییدا جارێكیتر ئاڵاكه كه‌وته ده‌ست ده‌سه‌ڵاتێكی ئینگلیزی زمانه‌وه، كه ئه‌ویش ویلایه‌ته یه‌كگرتوه‌كانی ئه‌مه‌ریكا بوو. ئه‌مه‌ریكا كه له‌ماوه‌یه‌كی كورتدا له‌بری به‌ریتانیا ببوه هێزی سه‌ره‌كی بزوێنه‌ری ئابوری نێوده‌وڵه‌تی‌‌و گرنگترین رۆڵی له به‌جیهانیكردنی ئابورییدا له‌ئه‌ستۆگرت، گه‌وره‌ترین خزمه‌تی به‌زمانی ئینگلیزی كردو ئه‌م زمانه‌ی به‌یه‌كجاری كرد به‌زمانێكی جیهانیی.
پڕۆژه‌ی مارشال كه له‌لایه‌ن ویلایه‌ته یه‌كگرتوه‌كانی ئه‌مه‌ریكاوه بۆ كۆمه‌ك به‌بنیاتنانه‌وه‌ی ئه‌وروپا له‌دوای جه‌نگ پێشكه‌ش به‌وڵاتانی وێرانبووی ئه‌وروپای رۆژئاوا كرا، له‌گه‌ڵ به‌رهه‌مه هونه‌ری‌‌و كلتورییه‌كانی ئه‌مه‌ریكاو ناساندن‌و بڵاوبونه‌وه‌ی زمانی ئینگلیزییدا هاوڕێ‌‌و هاوكات بوو.
كه دواتر ئازادی بازرگانی نێوده‌وڵه‌تی‌‌و به‌رفراوانبونه‌وه‌ی ئاڵوگۆڕی كاڵاو خزمه‌تگوزارییه‌كان له‌سه‌ر بنه‌مای رێككه‌وتننامه‌ی رێكخراوی بازرگانی جیهانی، ده‌رفه‌تی په‌خشكردنی به‌رهه‌مه‌كانی سینه‌مای هۆلیۆدو مۆسیقای ئه‌نگلۆساكسۆنیان له‌زۆربه‌ی وڵاتانی جیهاندا ره‌خساند.
له‌ئێستاشدا چه‌ندین فاكته‌ری دیكه گه‌شه به‌بڵاوبونه‌وه‌ی نفوزی فه‌رهه‌نگی ئه‌مه‌ریكاو فێربوونی خێرای زمانی ئینگلیزی ده‌ده‌ن، له‌وانه ئه‌مه‌ریكا چه‌قی سه‌ره‌كیترین كۆمپانیاكانی ته‌كنیك‌و ته‌كنه‌لۆژیای نوێی په‌یوه‌ندییه‌كان‌و زانیارییه‌كانه، هه‌روه‌ها هۆكارێكی به‌هێزیی دیكه‌ی به‌جیهانبونی ئێستای زمانی ئینگلیزیی، كوالێتی‌‌و ئاست به‌رزیی زانكۆكانی ئه‌مه‌ریكایه كه بێ ركه‌به‌رن. هه‌ربۆیه بۆ ده‌ستگه‌یشتن به‌قه‌باره‌یه‌كی ئێجگار گه‌وره‌ی زانست‌و زانیاری‌‌و هونه‌ر‌و سه‌رگه‌رمی له‌جیهانی سه‌ده‌ی بیست‌و یه‌كه‌مدا، زمانی ئینگلیزی بوه به‌پێویستییه‌ك كه كه‌س ناتوانێت نادیده‌ی بگرێت.
به‌جیهانی بوونی زمانی ئینگلیزی، بازاڕێكی زۆر گه‌وره‌ی بۆ كاڵاو به‌رهه‌مه زۆرو زه‌به‌نده فه‌رهه‌نگی‌‌و هونه‌ری‌‌و سه‌رگه‌رمییه‌كانی ئه‌مه‌ریكا به‌دیهێناوه، هێنده به‌سه ئاماژه به‌توانای ئه‌فسانه‌یی زانكۆ ئه‌مه‌ریكییه‌كان بكرێت له‌سه‌رتاسه‌ری دنیادا، كه به‌پێشكه‌ش كردنی هه‌زاران مامۆستای ئه‌مه‌ریكی‌‌و وانه‌كانی خۆی له‌سه‌رتاسه‌ری جیهاندا له‌ڕێگه‌ی كردنه‌وه‌ی لقه‌كانی له‌وڵاتان‌و به‌خشینی بڕوانامه له‌وڵاتانی جیاجیادا، به”كانی زێڕ” ناوده‌برێت.
له‌مباره‌وه تەنانەت رێکخراوی یونسکۆ نیگه‌رانی خۆی سه‌باره‌ت به‌وه ناشارێته‌وه كه ئه‌گه‌ر زمانی ئینگلیزی به‌م فراوانبون‌و بڵاوبونه‌وه خێرایه‌ی خۆی زمانه‌كانی دیكه په‌راوێز بخات، ئه‌وا جیهانی ئێمه فره‌ڕه‌نگی خۆی له‌ده‌ست ده‌دات‌و له‌ده‌یه‌كانی داهاتوودا به‌شێكی زۆر گرنگ‌و ده‌وڵه‌مه‌ندی كلتورو شارستانیه‌تی مرۆڤ له‌ناوده‌چێت.
ئا: رێژه‌ن سه‌ردار – گۆڤاری بازرگانی‌و پیشەسازی
Kurdish