له‌جیهانى ئه‌مڕۆدا، زمانى ئینگلیزى زیاد له‌هه‌ر زمانێكى دیكه جیهانییه، زمانى ئینگلیزى له‌فه‌رهه‌نگ‌و له‌سیاسه‌ت‌و له‌كارى سه‌ربازیى‌و له‌ئابورى‌و له‌ته‌كنه‌لۆژیاو زانستیشدا باڵاده‌سته.
ره‌نگه هه‌مومان ئه‌و پرسیاره له‌خۆمان بپرسین كه ئه‌م گرنگییه‌ى ئه‌مڕۆى زمانى ئینگلیزى له‌كوێوه سه‌رچاوه‌ى گرتوه؟ بۆ به‌راورد به‌زمانه‌كانى دیكه جیهان پێشڕه‌وه‌و وه‌ك گرنگترین ئامڕازى په‌یوه‌ندى له‌ئاستى سه‌رتاسه‌رى گۆى زه‌وییدا سه‌یر ده‌كرێ‌و بووه به‌زمانى باڵاده‌ست له‌ئاستى نێوده‌وڵه‌تییدا. ئایا هۆكاره‌كانى ده‌گه‌ڕێته‌وه بۆ ئه‌وه‌ى كه زمانى ئینگلیزى له‌زمانه‌كانى تر باشتر‌و سوك‌و ئاسانتره؟ یاخود چه‌ندین فاكته‌رى دیكه هه‌ن كه ئه‌م زمانه‌یان باڵاده‌ست‌و جیهانییى كردووه؟
به‌سه‌رنجدان له‌مێژووى 300 ساڵى رابردوو، درك به‌و راستییه ده‌كه‌ین كه ئه‌گه‌ر مێژووى شارستانیه‌تى مرۆڤ‌و په‌یوه‌ندییه‌كانى هێزو ده‌سه‌ڵات به‌ئاڕاسته‌یه‌كى دیكه‌دا بڕۆشتنایه، ئه‌وا زمانه‌كانى دیكه‌ى وه‌ك ئه‌ڵمانى، فه‌ره‌نسى، چینى‌و ئه‌وانى تر ده‌یانتوانى هه‌مان رۆڵ له‌ئه‌ستۆ بگرن كه ئێستا زمانى ئینگلیزى ده‌یگێڕێت. به‌ڵام ره‌وتى رووداوه‌كان زمانى ئینگلیزییان كرد به‌شاى زمانه‌كان‌و ده‌سه‌ڵاتێكى پێبه‌خشیوه كه تا ئێستا هیچ زمانێك له‌مێژووى شارستانیه‌تى مرۆڤدا نه‌یتوانیوه ئه‌و رۆڵه ببینێت.
ئه‌م باڵاده‌ستى‌و ده‌سه‌ڵاته‌ى زمانى ئینگلیزى له‌چه‌ندین فاكته‌رى جیاوازه‌وه سه‌رچاوه ده‌گرێت: ئه‌گه‌ر له‌ریشه‌ى ئابورییه‌كانیه‌وه لێبڕوانینین، ئه‌وا سه‌ره‌تاى به‌جیهانیكردنى زمانى ئینگلیزى له‌سه‌ره‌تاى سه‌ده‌ى نۆزده‌هه‌مه‌وه ده‌ستپێده‌كات. كه شه‌پۆلى به‌جیهانیكردنى ئابورى هه‌ڵیكردو ئیمپراتۆریه‌تى به‌ریتانیا بزوێنه‌رى سه‌ره‌كى بوو.
به‌ریتانیا لانكى یه‌كه‌مى شۆڕشى پیشه‌سازى بو، كه به‌پشتبه‌ستن به‌خه‌ڵوز، رێگاى ئاسن، پۆڵا‌و رستن‌و چنین ده‌روازه‌یه‌كى نوێى به‌ڕووى مێژووى شارستانیه‌تى مرۆڤدا كرده‌وه. ته‌نانه‌ت نه‌ك هه‌ر له‌بوارى مادیدا، به‌ڵكو له‌بوارى فكریشدا رێبازى لیبراڵى به‌ریتانیا چه‌ندین بیریارى گه‌وره‌ى وه‌ك دیڤیید ریكاردۆ، ئاده‌م سمیس، جۆن ستیوارت میل‌و چه‌ندانى دیكه‌ى پێشكه‌ش به‌مرۆڤایه‌تى كرد، كه فه‌لسه‌فه‌و زانستى ئابورى‌و كۆمه‌ڵایه‌تییان به‌ره‌و ئاڕاسته‌یه‌كى نوێ برد.
هه‌ر له‌م كاته‌دا، ئابورى جیهانى یه‌كه‌مجار له‌به‌ریتانیاوه ده‌سیپێكرد، كه هه‌موو تواناى كلتورى‌و سه‌ربازیى‌و سیاسیه‌كانى خۆى خسته خزمه‌ت دامه‌زراندنى سیسته‌مێكى ئابورى نوێوه‌‌و ده‌ستى به‌سه‌ر به‌شێكى گه‌وره‌ى گۆى زه‌وییدا گرت. به‌ریتانیا له‌م قۆناغه‌ى به‌جیهانیكردنى ئابورییدا جێگۆڕكێى ئازادى كاڵاكان، سه‌رمایه‌و ته‌نانه‌ت مرۆڤه‌كانى له‌روبه‌رێكى فراواندا به‌پراكتیكى ده‌سته‌به‌ر كرد. هاوكات به‌ریتانیا ئیمپراتۆریه‌تیه‌كى كۆلۆنیالى فراوانى به‌دیهێنا كه “هه‌رگیز خۆرى ئاوا نه‌ده‌بوو”، كۆى ئه‌م فاكته‌رانه زه‌مینه‌و بنه‌ماى به‌جیهانى كردنى زمانى ئینگلیزییان ره‌خساندو ئه‌و توانایه‌یان پێبه‌خشى كه ببێت به‌زمانێكى جیهانى.
به‌ڵام ئه‌م شه‌پۆلى یه‌كه‌مى به‌جیهانیكردنى ئابورییه كه له‌به‌ریتانیاوه ده‌ستیپێكرد، له‌به‌ر ئاسته‌نگییه‌كى گه‌وره‌دا كه جه‌نگى یه‌كه‌مى جیهانى بوو تێكشكا، زمانى ئینگلیزى له‌جه‌نگى یه‌كه‌مه‌وه تا جه‌نگى دووه‌م ئه‌و هێزو بڕسته‌ى پێشترى نه‌ما.
سه‌ره‌نجام له‌كێبڕكێیه‌كى 25 ساڵه‌دا له‌نێوان ده‌سه‌ڵاته نوێكانى “ئه‌مه‌ریكا، ئه‌ڵمانیا، ژاپۆن” بۆ باڵاده‌ستیى‌و بوون به‌ده‌سه‌ڵاتێكى گه‌ردونى، له‌كۆتایى جه‌نگى دووه‌مى جیهانیییدا جارێكیتر ئاڵاكه كه‌وته ده‌ست ده‌سه‌ڵاتێكى ئینگلیزى زمانه‌وه، كه ئه‌ویش ویلایه‌ته یه‌كگرتوه‌كانى ئه‌مه‌ریكا بوو. ئه‌مه‌ریكا كه له‌ماوه‌یه‌كى كورتدا له‌برى به‌ریتانیا ببوه هێزى سه‌ره‌كى ئابورى نێوده‌وڵه‌تى‌و گرنگترین رۆڵى به‌جیهانیكردنى ئابورییدا له‌ئه‌ستۆگرت، گۆڕانكارییه‌كى ئێكگار گه‌وره بوو كه گه‌وره‌ترین خزمه‌تى به‌زمانى به‌ئینگلیزى كردو وه‌ك زمانى به‌جیهانیكردن رۆڵى خۆى چه‌سپاند.
پڕۆژه‌ى ناسراوى مارشال كه له‌لایه‌ن ویلایه‌ته یه‌كگرتوه‌كانى ئه‌مه‌ریكاوه بۆ كۆمه‌ك به‌بنیاتنانه‌وه‌ى ئه‌وروپا له‌دواى جه‌نگ پێشكه‌ش به‌وڵاتانى وێرانبووى ئه‌وروپاى رۆژئاوا كرا، له‌گه‌ڵ میكانیزمه‌كانى خزمه‌ت به‌گه‌شه به‌به‌رهه‌مه هونه‌رى‌و كلتورییه‌كانى ئه‌مه‌ریكاو ناساندن‌و بڵاوبونه‌وه‌ى زمانى ئینگلیزییدا هاوڕێ‌و هاوكات بوو.
كه دواتر ئازادى بازرگانى نێوده‌وڵه‌تى‌و به‌رفراوانبونه‌وه‌ى ئاڵوگۆڕى كاڵاو خزمه‌تگوزارییه‌كان له‌سه‌ر بنه‌ماى رێككه‌وتننامه‌ى رێكخراوى بازرگانى جیهانى، ده‌رفه‌تى په‌خشكردنى به‌رهه‌مه‌كانى سینه‌ماى هۆلیۆدو مۆسیقاى ئه‌نگلۆساكسۆن له‌زۆربه‌ى وڵاتانى جیهاندا ره‌خساند.
له‌ئێستاشدا چه‌ندین فاكته‌رى دیكه گه‌شه به‌بڵاوبونه‌وه‌ى نفوزى فه‌رهه‌نگى ئه‌مه‌ریكاو فێربوونى خێراى زمانى ئینگلیزى ده‌ده‌ن، له‌وانه ئه‌مه‌ریكا چه‌قى سه‌ره‌كیترین كۆمپانیاكانى ته‌كنیك‌و ته‌كنه‌لۆژیاى نوێى په‌یوه‌ندییه‌كان‌و زانیارییه‌كانه، هه‌روه‌ها هۆكارێكى به‌هێزیى دیكه‌ى به‌جیهانبونى ئێستاى زمانى ئینگلیزیى، كوالێتى‌و ئاست به‌رزیى زانكۆكانى ئه‌مه‌ریكایه كه بێ ركه‌به‌رن.
له‌به‌رئه‌وه بۆ ده‌ستگه‌یشتن به‌قه‌باره‌یه‌كى ئێجگار گه‌وره‌ى زانست‌و زانیارى‌و هونه‌ر‌و سه‌رگه‌رمى له‌جیهانى سه‌ده‌ى بیست‌و یه‌كه‌مدا، زمانى ئینگلیزى بوه به‌پێویستییه‌ك كه كه‌س ناتوانێت نادیده‌ى بگرێت.
به‌جیهانى بوونى زمانى ئینگلیزى، بازاڕێكى زۆر گه‌وره‌ى بۆ كاڵاو به‌رهه‌مه زۆرو زه‌به‌نده فه‌رهه‌نگى‌و هونه‌رى‌و سه‌رگه‌رمییه‌كانى ئه‌مه‌ریكا به‌دیهێناوه، هێنده به‌سه ئاماژه به‌تواناى ئه‌فسانه‌یى زانكۆ ئه‌مه‌ریكییه‌كان بكرێت له‌سه‌رتاسه‌رى دنیادا، كه به‌پێشكه‌ش كردنى هه‌زاران مامۆستاى ئه‌مه‌ریكى‌و وانه‌كانى خۆى له‌سه‌رتاسه‌رى جیهاندا له‌ڕێگه‌ى كردنه‌وه‌ى لقه‌كانى له‌وڵاتان‌و به‌خشینى بڕوانامه له‌وڵاتانى جیاجیادا، به”كانى زێڕ” ناوده‌برێت.
ته‌نانه‌ت رێكخراوى یونسكۆ له‌مباره‌وه نیگه‌رانى خۆى سه‌باره‌ت به‌وه ناشرێته‌وه كه ئه‌گه‌ر زمانى ئینگلیزى به‌م فراوانبون‌و بڵاوبونه‌وه خێرایه‌ى خۆى زمانه‌كانى دیكه په‌راوێز بخات، ئه‌وا جیهانى ئێمه فره‌ڕه‌نگى خۆى له‌ده‌ست ده‌دات‌و له‌ده‌یه‌كانى داهاتوودا به‌شێكى زۆر گرنگ‌و ده‌وڵه‌مه‌ندى كلتورو شارستانیه‌تى مرۆڤ له‌ناوده‌چێت.
گۆڤاری بازرگانی‌و پیشەسازی
Kurdish