ئێران به‌هۆى روداوه‌كانى هه‌ڵگیرسانى شۆڕش‌و جه‌نگى هه‌شت ساڵه‌یه‌وه له‌گه‌لأ عێراق‌و دواتریش سه‌پاندنى سزا ئابورییه نێوده‌وڵه‌تییه‌كانه‌وه، به‌ده‌ست كۆمه‌ڵێك گرفتى ئابورییه‌وه گیرۆده‌یه‌و نه‌یتوانیوه سیاسه‌تێكى دروست بۆ ئه‌نجامدانى پرۆژه‌ى تایبه‌تسازى دابڕژێت، ئه‌و تایبه‌تسازییه‌ى له‌و وڵاته‌دا ئه‌نجامدراوه ئه‌زمونێكى سه‌ركه‌وتوو نه‌بوه‌و كه‌رتى تایبه‌تیى به‌هێز نه‌كردووه.
له‌پێش‌و له‌پاش شۆڕشى 1979ه‌وه، به‌جۆرێك له‌جۆره‌كان له‌ئێران تایبه‌تسازیی ئه‌زمون كراوه، دواى دامه‌زراندنى كۆمارى ئیسلامى ئێران ده‌یان كارگه دراون به‌كه‌رتى تایبه‌ت، به‌ڵام ئه‌م پرۆسه‌یه كاریگه‌رییه‌كى ئه‌وتۆو هه‌ستپێكراوى له‌سه‌ر كاراتر كردنى پرۆسه‌ى به‌رهه‌مهێنان نه‌بووه. زه‌مینه نه‌ڕه‌خساندنى فه‌رهه‌نگى‌و ئابورى بۆ چالاكى كه‌رتى تایبه‌ت به‌یه‌كێك له‌گرنگترین هۆكاره‌كانى ئه‌م ئه‌زمونه ناسه‌ركه‌وتوه داده‌نرێت. هه‌رچه‌نده له‌ساڵانى سه‌ره‌تاى شۆڕشدا، به‌مه‌به‌ستى رێگرتن له‌بردنه‌ده‌ره‌وه‌ى سه‌رمایه، ده‌وڵه‌ت یاساى پاراستن‌و گه‌شه‌دان به‌پیشه‌سازیى راگه‌یاند، به‌ڵام له‌به‌ر چه‌ندین هۆكارى سیاسى‌و یاسایى‌و فه‌رهه‌نگى‌و كۆمه‌لایه‌تى‌و ئابورى، گرتنه‌به‌رى ئه‌م رێوشوێنانه سه‌ركه‌وتوو نه‌بوون.
گرنگترین ئه‌و ئاسته‌نگانه‌ى كه له‌به‌رده‌م تایبه‌تسازییدا له‌ئێران ئاماژه‌یان پێده‌كرێت، بریتین له:
1/ ئاسته‌نگى مێژوویى‌و فه‌رهه‌نگى، كه راى گشتى روانینێكى نێگه‌تیڤیان هه‌یه به‌رامبه‌ر به‌تایبه‌تسازى‌و كه‌رتى تایبه‌ت، ئه‌مه‌ش به‌گرنگترین رێگر ناوده‌برێت له‌به‌رده‌م پرۆسه‌ى تایبه‌تسازییدا.
2/ ئاسته‌نگى سیاسى، كه ئێران خاوه‌نى رژێمێكى مه‌ركه‌زیى توند‌و به‌ده‌سه‌ڵاته، به‌رده‌وام نیگه‌رانه له‌وه‌ى ئه‌م پرۆسه‌یه ناسه‌قامگیریی سیاسى‌و كۆمه‌ڵایه‌تى به‌دواى خۆیدا بهێنێت.
3/ ئاسته‌نگى قانونى، به‌هۆى نه‌بونى یاسایه‌كى دیاریكراوه‌وه، كه رێگه به‌ئه‌نجامدانى پرۆسه‌ى تایبه‌تسازى بدات، ئه‌مه وایكردوه پابه‌ندبونى یاسایى‌و دامه‌زراوه‌یى له‌سیسته‌مێكى ئابورى ده‌وڵه‌تییه‌وه بۆ سیسته‌مێكى بازاڕ نه‌ڕه‌خسێت. جگه له‌بونى چه‌ندین ناوه‌ندى بڕیاردانى جیاواز له‌سیاسه‌تداڕشتندا، كه ده‌ست‌و پێى كه‌رتى تایبه‌تى به‌ستووه.
له‌ئێراندا تا ئێستا سیاسه‌تێكى دروست بۆ تایبه‌تسازیی دانه‌ڕێژراوه، هه‌ربۆیه ئه‌و هه‌نگاوانه‌ى له‌م بواره‌دا نراون، شكستیان هێناوه، به‌هۆى لاوازیى بۆرسه‌و دیارینه‌كردنى میكانیزمێكى گونجاوه‌وه، هه‌موو ئه‌و پلانانه‌ى له‌سه‌رده‌مى سه‌رۆكى پێشوترى ئێران “هاشمى ره‌فسنجانى”ه‌وه تا ئێستا نراون، نه‌یانتوانیوه ئامانجى خۆیان بپێكن، كه چالاككردنى ئابورى‌و به‌هێزكردنى كه‌رتى تایبه‌ت بووه.
ئابوریناسان ئاماژه به‌وه ده‌كه‌ن كه له‌ماوه‌ى 20 ساڵدا “1991 تا 2011” نزیكه‌ى سه‌د هه‌زار ملیار تمه‌ن وه‌ك پشك له‌دارایى خه‌ڵكى ئێران به‌بێ هیچ به‌رنامه‌یه‌كى ئابورى راده‌ستى كه‌رتى تایبه‌ت كراوه.
ئه‌مه ده‌ره‌نجامى ئه‌وه بووه كه ده‌وڵه‌تى ئێران هه‌ستى كرد ئێجگار گه‌وره‌و قه‌به‌یه، ده‌یزانى كه به‌ره‌و شكست ده‌ڕواو رێگه‌ى ده‌ربازبوون له‌م قه‌یرانه تایبه‌تسازییه، له‌م قۆناغه‌دا وه‌ك زۆربه‌ى وڵاتان رویكرده تایبه‌تسازى‌و وایان بیرده‌كرده‌وه كه ئه‌گه‌ر تایبه‌تسازى بكه‌ن ئه‌وا باشتر ده‌توانن ئیداره‌ى وڵات بكه‌ن. به‌ڵام سه‌ره‌نجام ئه‌م سیاسه‌ته نه‌بووه هۆى دروستكردنى كێبڕكێ له‌بازاڕدا، كه شاره‌زایانى ئابورى پێیانوایه ئه‌گه‌ر تایبه‌تسازى ئه‌و ئامانجه به‌دینه‌هێنێت، ئه‌وا ته‌نها ده‌توانێت گه‌شه به‌گه‌نده‌ڵى بدات.
ده‌وڵه‌تى ئێران له‌به‌رنامه‌ى تایبه‌تسازییدا وه‌ك پێویست هه‌موو لایه‌نه‌كانى له‌به‌رچاو نه‌گرت، به‌بێ ئه‌وه‌ى یاسایه‌كى دژى قۆرغكاریى له‌ئارادا بێت، پێینایه ئه‌م پرۆسه‌یه‌وه. له‌م پرۆسه‌یه‌شدا پرسیارى ئه‌وه نه‌كرا كه چ كه‌سێك له‌لایه‌ن ده‌وڵه‌ته‌وه ده‌توانێت تایبه‌تسازى ئه‌نجامبدات؟ ئایا دامه‌زراوه‌یه‌كى دیاریكراوى ده‌ولًَه‌ت به‌ته‌نها ده‌توانێت ئه‌م رۆڵه ببینێت؟ یاخود پێویسته ئه‌م پرۆسه‌یه له‌ژێر چاودێرى ناوه‌ندو كه‌سانێكدا به‌ڕێوه‌بچێت كه خۆیان له‌تایبه‌تسازى سودمه‌ند نه‌بن؟
ئه‌و تایبه‌تسازیانه‌ى له‌ئێراندا ئه‌نجامدراون، سه‌ربارى ئه‌وه‌ى كه زۆر خاوو پڕ كه‌موكورتى بوون، خه‌ڵكیش تواناى كڕینی پشكه‌كانیان نه‌بوه، بۆیه زۆربه‌یان له‌لایه‌ن چه‌ند كۆمپانیایه‌كى دیاریكراوه‌وه كڕاون، ئه‌مه‌ش وای له‌ئابوریناسان كردوه كه بڵێن تایبه‌تسازى له‌ئێران به‌ئیفلیجى له‌دایكبووه.
ئێران یه‌كێكه له‌و وڵاتانه‌ى كه له‌ده‌یه‌ى 1970دا‌و پێش هه‌ڵگیرسانى شۆڕشى ئیسلامى، كۆى به‌رهه‌مى خۆماڵیى یه‌كسان بوو به‌كۆى به‌رهه‌مى خۆماڵى كۆریاى باشور، به‌ڵام ئێستا كۆریاى باشور له‌كوێی هاوكێشه‌ى ئابورى جیهاندایه‌و ئێران له‌كوێ؟!
گۆڤاری بازرگانی‌و پیشەسازی
Kurdish