كۆریا له‌ریزه پێشه‌وه‌ى ئابورییه به‌هێزه‌كانى جیهاندایه، كه زۆربه‌مان به‌برانده ناوداره‌كانى ئه‌م وڵاته ئاشنایین، هه‌ر له‌ئه‌لكترۆنییه‌وه بگره تا ده‌گات به‌ئوتومبێل‌و كه‌لوپه‌لى ناو ماڵ.
كۆریا كه له‌لیستى پیشه‌سازییه به‌هێزه‌كانى جیهاندایه، چۆن له‌وڵاتێكى هه‌ژاره‌وه كه هاوڵاتیانى له‌تاو نه‌بونى‌و بۆ په‌یداكردنى كاو دابینكردنى ژیانیان رویان ده‌كرده وڵاتانى كه‌نداوو ئێران تا ده‌یه‌ى 1970، گه‌یشت به‌م قۆناغه؟
بۆ تێگه‌یشتنێكى باشتر له‌ڕه‌وتى پێشكه‌وتنى خێراى كۆریا كه به‌ئه‌فسانه‌ى ئابورى مێژووى هاوچه‌رخ داده‌نرێت، شاره‌زاى مه‌سه‌له‌كانى ئاسیا “جان رافائیل شاپۆنێر” ژیانى كیم واكینگ به‌نمونه ده‌گێڕێته‌وه:
كیم له‌پانزه‌ى ئابى 1945 هاته دنیاوه، دروست ئه‌و رۆژه‌ى كه كۆریا له‌ژێرده‌ستى ژاپۆن ئازاد كرا، دواى چوار ساڵ نیمچه دورگه‌ى كۆریا كه‌وته نێو گێژاوى جه‌نگى براكوژیی نێوان دو به‌شه‌كه‌ى باشورو باكورییه‌وه‌و بووه مایه‌ى ماڵوێرانیه‌كى گه‌وره. كاتێك كه كیم چوه قوتابخانه، كه‌نیسه‌كانى ئه‌وروپا خێرییان بۆ ئه‌و منداڵه كۆرییانه كۆده‌كرده‌وه كه خه‌ریكبوو له‌برسا ده‌مردن.
كاتێك كه خوێندنى قۆناغى ناوه‌ندى ته‌واو كرد، ژه‌نرالێك به‌ناوى پارك چۆنگ هى (باوكى ئه‌و ژنه‌ى ئێستا سه‌رۆك كۆمارى كۆریایه) كوده‌تاى كردو ده‌سه‌ڵاتى گرته‌ده‌ست. كاتێك كه كیم خوێندنى ته‌واو كردو پێینایه ژیانى پیشه‌یى خۆیه‌وه كۆریاى باشور ببوه ئابورییه‌كى به‌هێز‌و كۆمارى به‌رهه‌مى خۆماڵى ساڵانه 10% زیادى ده‌كرد. كیم له‌وڵاتێكى پێشكه‌وتووى دیموكراتیكدا ته‌مه‌نى گه‌یشته خانه‌نشینى‌و ئه‌مڕۆ ئاستى ژیانى نه‌وه‌كانى سێ هێنده‌ى ئه‌و كاته‌یه كه ئه‌وى تیا له‌دایكبوو.
كاتێك كه جه‌نگى كۆریا له‌نێوان دو به‌شى كۆریاى باكور كه له‌لایه‌ن سۆڤیه‌ت‌و چینه‌وه پشتیوانى لێده‌كرا، له‌گه‌لأ باشور كه له‌لایه‌ن ئه‌مه‌ریكاوه پشتیوانى لێده‌كرا له‌سه‌ره‌تاى ده‌یه‌ى 1950دا كۆتایى هات، كۆرییه‌كان بۆ نانێك ئه‌چون به‌ئاسماندا، داهات‌و ده‌رامه‌تى تاكه‌كه‌سیان له‌ئاستى وڵاتێكى ئه‌فریقى وه‌ك “غانا”دا بوو. دواى چه‌ند ساڵ ئه‌مسه‌رو ئه‌و سه‌ر كردن سه‌باره‌ت به‌وه‌ى چ مۆدیلێك بكاته سه‌رمه‌شق بۆ گه‌شه‌پێدان، وڵاتى “به‌ره‌به‌یانى ئارام” له‌ده‌یه‌ى 1960دا ستراتیژى به‌پیشه‌سازیى كردنیان هه‌ڵبژارد، بڕیاریدا هێزى كارى هه‌رزانى خۆى بخاته خزمه‌ت به‌رهه‌مهێنانى پۆشاك‌و هه‌نارده‌كردنى بۆ بازاڕه‌كانى جیهان به‌تایبه‌تى ئه‌وروپا‌و ئه‌مه‌ریكا.
پۆشاكى دروستكراوى كۆریى سه‌ڕه‌راى نزمییى كوالێتى تواناى ركه‌به‌رییى زۆر به‌هێز بوو. به‌سوودوه‌رگرتن له‌و دراوه‌ى له‌هه‌نارده‌ى پۆشاك ده‌ستیده‌كه‌وت، كۆرییه‌كان ئامێرى رستن‌و چنینیان هاورده كردو دواتر كه‌وتنه به‌رهه‌مهێنانى كاڵاكانى وه‌ك پێڵاوو ئه‌دیداس‌و كه‌ره‌سه‌كانى وه‌رزشكردن‌و ئه‌م به‌رهه‌مه زۆروزه‌به‌نده‌یان ره‌وانه‌ى بازاڕه‌كانى جیهان ده‌كرد. زۆرى نه‌خایاند كه ستراتیژى روكردنه‌ده‌ره‌وه‌ى كۆریا سه‌ركه‌وتنى به‌ده‌ستهێنا‌و رێگه‌ى بۆ فراوانكردنه‌وه‌ى بواره‌كانى وه‌ك پۆڵا‌و كه‌شتیسازى‌و ئامێره‌كانى ئه‌لكترۆنى‌و ته‌كنه‌لۆژیا فه‌راهه‌م كرد. ئه‌و كاڵایانه‌ى كه ساڵ به‌ساڵ كوالێتییان باشتر‌و به‌رزترده‌بێت.
ئه‌مڕۆ ئه‌م وڵاته په‌نجا ملیۆنییه‌ى ئاسیا، له‌ریزى پێشكه‌وتووترین‌و ده‌وڵه‌مه‌نترین وڵاتانى جیهاندایه، ده‌رامه‌تى ساڵانه‌ى تاكه‌كه‌سیی ئه‌گه‌ر له‌سه‌ر بنه‌ماى “تواناى كڕین” هه‌ڵبسه‌نگێنرێت له‌ئاستى وڵاتى فه‌ره‌نسادایه. جگه له‌وه‌ش له‌ساڵى 1980ه‌وه كۆریاى باشور بووه‌ته یه‌كێك له‌وڵاته دیموكراسییه‌كانى جیهان‌و له‌ڕووى سیاسییه‌وه ئه‌ندامى یانه‌ى دیموكراسییه پیشه‌سازییه‌كانه.
حكومه‌تى سه‌ربازیى له‌كۆریاى باشور له‌ده‌یه‌ى 1960دا، به‌رێچكه هه‌ڵگرتنى ئه‌ڵمانیا‌و ژاپۆن له‌سه‌ده‌ى نۆزده‌هه‌مدا، كه‌وته مۆدێرنێزه‌كردنى وڵات، شاكارى ده‌وڵه‌تى كۆریاى باشور ئه‌وه بوو كه له‌برى جاویدانیى كردنى ئاماده‌گى خۆى له‌گۆڕه‌پانى ئابوریی‌و ئاڕساته‌كردنى بازاڕ‌و به‌ده‌سته‌وه‌گرتنى هه‌موو شتێكدا، هه‌نگاو به‌هه‌نگاو له‌ده‌ستوه‌ردانه ئابورى كشایه‌وه‌و كۆریا به‌ره‌و ئابورییه‌كى راسته‌قینه‌ى بازاڕ پێشڕه‌وى كرد، كه ئه‌مه‌ش په‌ڕینه‌وه‌ى به‌ره‌و دیموكراسی مسۆگه‌ر كرد.
ئه‌وه‌ى كه كۆریاى باشورى به‌م پێگه‌یه‌ى ئێستاى گه‌یاند، ئه‌و سیاسه‌ته ئابورییه دروسته بو كه ده‌وڵه‌تمه‌دارانى ئه‌و ولاته جێبه‌جێیان كردو ئه‌و ئیراده به‌هێزه بوو كه بۆ خزمه‌تكردن به‌گه‌شه‌ى ئه‌م وڵاته خرایه‌كار. مان‌و نه‌مانى كۆریاى باشور په‌یوه‌ندى به‌سه‌ركه‌وتنى ئابورییه‌وه هه‌بوو. به‌بێ ئه‌م سه‌ركه‌وتنه دره‌وشاوه‌یه، سیئۆل نه‌یده‌توانى له‌روبه‌ڕوبونه‌وه له‌گه‌لأ ئه‌ژدیها به‌هێزه‌كانى وه‌ك ژاپۆن‌و چین‌و له‌كێشمه‌كێش له‌گه‌ڵ كۆریاى باكورى سه‌رتاپا پڕ چه‌ك، درێژه به‌ژیانى خۆى بدات.
ئه‌زمونى كۆریاى باشور، وڵاتێك كه ساڵى 1948 دواى 35 ساڵ له‌داگیركاریى ژاپۆن‌و وێرانه‌كانى جه‌نگى دوه‌م، هێشتا ته‌پ‌و تۆزى ئه‌م هه‌موو ساڵانه‌ى له‌خۆى نه‌ته‌كاند بو كه توشى جه‌نگى سێ ساڵه‌ى نێوان دو كۆریاكه بوو، له‌ساڵى 1953دا دواى كۆتایى جه‌نگ، كۆریاى باشور وڵاتێك بو وێران‌و هه‌ژار. له‌و سه‌رده‌مه‌دا كه جه‌نگى سار باڵى به‌سه‌ر جیهاندا كێشا بوو، كه‌م نه‌بوون ژماره‌ى ئه‌و رۆژشنبیر‌و شاعیرانه‌ى كه ئاواتیان ده‌خواست رژێمى پێشكه‌وتنخوازى كۆریاى باكور به‌رابه‌ریى “كیم ئیل سۆنگ” به‌سه‌ر كۆریاى باشورو ئۆردوگاى ئیمپریالیزمدا سه‌ركه‌وێت.
به‌ڵام پاش نیو سه‌ده ئه‌مڕۆ كورد ئوتومبێلى هۆنداى‌و تابلێتى گالاكسى ده‌بینن كه سامسۆنگى كۆریى كێبڕكێى برانده گه‌وره‌كانى ئه‌مه‌ریكا ده‌كات، له‌كێبڕكێ سه‌باره‌ت به‌فرۆشتنى بنكه‌ى كاره‌باى ئه‌تۆمى به‌ئیمارات، له‌فه‌ره‌نسا ده‌باته‌وه.
وه‌ڵامدانه‌وه به‌وه‌ى كه چۆن كۆریاى باشور بوه هێزێكى گه‌وره‌ى ئابورى؟ زاده‌ى كۆمه‌ڵێك فاكته‌ره‌‌و تێهه‌ڵكێش بونى ئه‌م هه‌مو فاكته‌رانه‌یه كه تایبه‌تمه‌ندیه‌كانى ئه‌م پرۆسه‌یه له‌وڵاتێكدا دیارى ده‌كه‌ن.
Kurdish