ئه‌و به‌شه له‌ئابوری نیشتمانییه كه ده‌وڵه‌ت له‌ئیداره كردن‌و ئاڕاسته كردنیدا ده‌ستوه‌رنادات، ئه‌زمونه‌كانى به‌ریتانیا ره‌فا‌و خۆشگوزه‌رانى‌و بوژانه‌وه‌ى ئابورى پشتى به‌كه‌رتى تایبه‌ت به‌ستوه عێراق یه‌كه‌م پلانى په‌ره‌پێدان له‌ساڵى 1928دا داڕێژرا بۆ ئه‌وه‌ى ده‌وڵه‌ت رابه‌رایه‌تى بكات له‌په‌نجاكانه‌وه تێكشكان رێككه‌وتن له‌گه‌ڵ یه‌كێتى سۆڤیه‌ت‌و 1967 پرۆسه‌ى خۆماڵى كردنى 27 كۆمپانیاى كه‌رتى تایبه‌ت كۆمپانیاى زه‌یت‌و ئاسن‌و جگه‌ره‌و كه‌رتى گشتى له‌سه‌ر حسابى كه‌رتى تایبه‌تى گه‌وره بوو 1972 نارده‌ى نه‌وتى عێراق زیاد ده‌كات، نرخى نه‌وت به‌رز ده‌بێته‌وه، نه‌وت به‌ته‌واوى خۆماڵى ده‌كرێبه‌ر ته‌سكبونه‌وه‌ى روبه‌رى چالاكى كه‌رتى تایبه‌تى لێده‌كه‌وێته‌وه تا ساڵى 1999 كاڵاى بیانى بازاڕى عێراق داگیر ده‌كات.
روكردنه بازاڕى ئازاد كه‌رتى تایبه‌ت ناعه‌داله‌تى‌و روانینێكى هه‌ڵه كه‌رتى تایبه‌ت ته‌حه‌داى ئابورى‌و ته‌جه‌داى تیرۆر شكستى حكومه‌ته‌كانى پێشو له‌وه‌ى گه‌شه به‌ئابورى بده‌ن. حكومه‌تى عێراقى تواناى له‌خۆگرتنى ئه‌و هه‌مو ده‌ستى كاره‌ى نییه كه نیوه‌ى دانیشتوان تواناى كاریان هه‌یه به‌ڵام هه‌لى كاریان له‌به‌رده‌مدا نییه له‌به‌رئه‌وه روده‌كه‌نه بازاڕى تاوان‌و تیرۆر رێژه‌ى كارى كارمه‌ندێكى عێراقى له‌كه‌رتى گشتیدا 17 خوله‌كه له‌رۆژێكدا، 4 ملیۆن كارمه‌ند هه‌ن له‌كه‌رتى گشتییدان ده‌توانرێت هه‌موو كاره‌كانى ئه‌و كه‌رته به‌كه‌متر له 500 هه‌زار كارمه‌ند پڕ بكرێته‌وه.
كه‌رتى تایبەت ده‌توانێت له‌عێراقدا رێژه‌یه‌كى زۆر گه‌وره له‌هه‌لى كار ده‌سته‌به‌ر بكات له‌به‌رئه‌وه‌ى كه‌رته‌كانى بازرگانى‌و پیشه‌سازى‌و كشتوكاڵ‌و گه‌شتیارى‌و خزمه‌تگوزارى ده‌گرێته‌وه به‌ڵام گه‌وره‌ترین ئاسته‌نگه‌كانى به‌رده‌مى:
1/ ته‌حه‌داى ئه‌منى.
2/ ته‌حه‌داى ژێرخانى ئابورى.
3/ زۆربه‌ى پڕۆژه‌كانى له‌لایه‌ن حكومه‌ته‌وه سپۆنسه‌ر ناكرێت.
4/ خراپ ئیداره كردنى دۆسیه‌ى ئابورییه.
5/ كێشه‌ى نه‌بونى ده‌ستى كارى شاره‌زاو كارامه‌یه.
په‌ره‌پێدان به‌كه‌رتى تایبه‌ت په‌یوه‌سته به‌ئیداره‌ى بڕیاربه‌ده‌ستانى سیاسییه‌وه‌‌و په‌یوه‌سته به‌مالى سیاسییه‌وه، كه‌رتى راسته‌قینه له‌عێراقدا به‌دیدێت وه‌زاره‌تى دارایى یان وه‌زاره‌تى ئابورى؟ عێراق به‌پێچه‌وانه‌ى هه‌مو وڵاتانى دنیاوه وه‌زاره‌تى دارایى‌و پاره‌ى تیایه نه‌ك وه‌زاره‌تى ئابورى، عێراق پێویستى به‌ئه‌قڵانى كردنى دارایى‌و ئابورییه، كاتێك پشت به‌نه‌وت له‌عێراقدا پیاوى خاوه‌ن پاره‌ى هه‌یه نه‌ك پیاوانى ئابورى عێراق ده‌سه‌ڵاتدارى تیایه نه‌ك ده‌وڵه‌تمه‌دار.
گرفتى كلتورى به‌رخۆر ره‌یعى نه‌وت، ره‌انینێكى ستراتیجى نییه به‌هۆى سیسته‌مى سۆشیالیستییه‌وه میراتى ئه‌و سیسته‌مه مرۆڤه عێراقى كراوه به‌به‌كاربه‌ر نه‌ك به‌رهه‌مهێنه‌ر، عێراق پێویستى به‌گۆڕانكارییه روه‌و كلتورى به‌رهه‌مهێنان‌و وه‌به‌رهێنان به‌تایبه‌تى كردنى ئابورى گشتى.
مه‌سه‌له‌ى سه‌رله‌نوێ ئاماده‌كردنى پڕۆژه ئابورییه كۆنه‌كانه، رۆتینى ئیدارى‌و گه‌نده‌ڵى ئیداریى گه‌وره‌ترین ئاسته‌نگى به‌رده‌م، وێرانى سیاسى وێرانى ئابورى لێكه‌وتوه‌ته‌وه روانینى بۆ كه‌رتى تایبه‌ت‌و گشتى گوماناوییه ده‌یان ساڵه عێراق خاوه‌نى ئابورییه‌كى راسته‌قینه نییه، ئابورى عێراق روبه‌روى پیلانى ده‌ره‌كى‌و ناوخۆیى بوه‌ته‌وه.
له‌هه‌مو وڵاتان گه‌شتیار‌و بازاڕى بۆ خۆیان به‌رهه‌مه‌كانیان ساغ بكه‌نه‌وه. پیلانى ناوخۆ مه‌ترسیدارتره گرفتى هه‌میشه‌یى عێراق سنورداریى‌و نه‌بونى كه‌رتى تایبه‌تى پیشه‌سازییه رۆڵى سنوردارى له‌گه‌شه‌پێدان، ته‌نها ناگه‌ڕێته‌وه بۆ نه‌بونى سیاسه‌تى حكومه‌ت یاساى دامه‌زراندنى بانكى كشتوكاڵى‌و پیشه‌سازى 1940 ژماره 12زه‌یتى نه‌باتى، رستن‌و چنین، چیمه‌نتۆ،.. به‌ڵام پرۆسه‌ى خۆماڵیكردن له1964 كه 27 كۆمپانیا بوه هۆى كه‌مكردنه‌وه‌ى هه‌لى كارو پێشتر ده‌ستى كار له‌م كه‌رته‌دا به‌كارده‌هات تا پیشه‌سازى نه‌وت ئه‌وه بوه هۆى سه‌رمایه‌ى وه‌به‌رهێنان 25%ه‌وه دابه‌زێ بۆ 12% له‌عێراقدا وه‌همى وه‌حده‌ى عه‌ره‌بى به‌تایبه‌تى له‌گه‌ڵ میسر خۆماڵیكردنى هاندا خه‌ونى چینێكى پێشه‌نگى كوشت‌و چاره‌نوسى عێراقى به‌ست به‌نه‌وته‌وه 1987 پرۆسه‌ى به‌تایبه‌تیكردن كه قه‌یرانى دارایى به‌رۆكى به‌عێراق گرتبو له1921ه‌وه تا ئه‌مڕۆ نه‌وت واقێعێكى به‌سوودو پێشكه‌وتوى بۆ عێراق ده‌ستبه‌ر نه‌كردوه.
نه‌كه‌رتى تایبه‌ت گه‌شى كردو نه‌كه‌رتى گشتى چالاك‌و كارا بوو 2003 بریمه‌ر یاساى ئابورى ده‌ركرد ده‌سه‌ڵاتداران به‌دواى سوودو قازانجى خێراوه و كه‌وتنه دامه‌زراندنى كۆمپانیا بازرگانى‌و چاوبڕینه هاورده‌كردن گه‌نده‌ڵى دارایى‌و ئیدارى چینێكى سه‌رمایه‌دارى نوخبه‌ى ده‌وڵه‌مه‌ندهیچ روانینێكى ستراتیجى‌و ته‌سوراتێكى په‌ره‌پێدانى درێژخایه‌نى نه‌بو، ده‌ستى له‌سه‌رمایه‌و پاره‌یه‌كى زۆر گیر بوه
ده‌وڵه‌مه‌ند بوون به‌شێوه عێراقییه‌كه‌ى گروپێكى نیولیبراڵ كه هه‌ژمونى به‌سه‌ر عێراقدا هه‌بو له‌وه‌همى نه‌وتدا، نه‌وت بوو به‌ره‌گه‌زى ماڵوێرانى‌و به‌جاویدانى كردنى پاشكه‌وتویى به‌هۆى خراپى ئیداره‌كردن‌و به‌كارهێنانیه‌وه نه‌كشتوكاڵو پیشه‌سازى‌و هه‌مووى بۆ دواوه پاشه‌كشه‌ى بێكارى روپۆشكراو.
ئا:ڕێ – گۆڤاری بازرگانی‌و پیشەسازی
Kurdish