لیرە دراوى فه‌رمى توركیا‌و باكورى قوبرسه، كۆنترین دراوى كاغه‌زى توركى ده‌گه‌ڕێته‌وه بۆ پاش روخانى ده‌وڵه‌تى عوسمانى‌و دامه‌زراندنى سیسته‌مى كۆماریى له‌لایه‌ن “مسته‌فا كه‌مال ئه‌تاتورك”ه‌وه، ساڵى 1927 یه‌كه‌مین سكه‌ى 5و 10و 50و 100 لیره‌یى چاپ كراو وێنه‌ى ئه‌تاتوركیان له‌سه‌ر نه‌خش كرابو.
ساڵى 1939، سكه‌ى 500 هه‌زار لیره‌ى چاپ كرا كه وێنه‌ى عیسمه‌ت ئینینۆى له‌سه‌ر خه‌شێنرا بو. لیره‌ى كاغه‌ز له‌سه‌ره‌تادا له‌به‌ریتانیا چاپ ده‌كرا‌و دواتر توركیا خۆى چاپى كرد.
ساڵانى ده‌یه‌ى 1970 تا كۆتایى ده‌یه‌ى 1990ه سالانى هه‌ڵاوسانێكى گه‌وره‌ى ئابورى توركیا بون، به‌هۆى كۆمه‌ڵێك روداوى گه‌وره‌ى سیاسیى‌و ئایورییه‌وه، به‌ئه‌ندازه‌یه‌ك لیره بێ به‌ها بوو كه ناچار ده‌وڵه‌ت په‌نایبرده به‌ر چاپكردنى 5 ملیۆنى‌و 10 ملیۆنى‌و 20 ملیۆنى لیره‌یى، له‌گه‌ڵ ده‌ستپێكى هه‌زاره‌ى سێهه‌مدا ئیتر له‌توركیا ته‌نها مامه‌ڵه به‌سكه ملیۆنیه‌كانى لیره‌وه ده‌كرا‌و ملیۆنێك لیره یه‌كسان بو به‌دۆلارێكى ئه‌مه‌ریكى.
له‌سه‌ره‌تاى 2003وه كه ئاكه‌په هاته سه‌ر كار یه‌كێك له‌كاره‌كانى گرنگیدان بوو به‌گه‌شه‌ى ئابورى، ساڵى 2004 ده‌وڵه‌ت یاساى رێكخستنى دراوى كۆمارى توركیا ده‌ركراو له‌ساڵى 2005دا 7 سفر له‌لیره كرایه‌وه، به‌مه‌ش نه‌وه‌یه‌كى نوێ له‌دراو هاته كایه‌وه كه به‌لیره‌ى نوێى توركیا ناوبرا، 5و 10و 20و 50و 100 لیره‌یى جێگه‌ى سكه ملیۆنییه‌كانى گرته‌وه‌ئ هه‌موو دراوه كۆنه‌كان له‌بازاڕ كێشرانه‌وه‌و لیره‌ى نوێى توركى جێى گرته‌وه، له‌مه به‌دوا نرخى لیره له‌به‌رامبه‌ر دۆلاردا سه‌قامگیریى به‌خۆیه‌وه بینى.
ورده‌ى لیره قوروشه، سه‌د قوروش یه‌كسانه به‌لیره‌یه‌ك، تا ئێستا زۆربه‌ى هه‌ره زۆریى جۆره‌كانى پاره‌ى لیره وێنه‌ى كه‌مال ئه‌تاتورك‌و عیسمه‌ت ئینینۆیان پێوه‌یه، ئه‌تاتورك به‌دامه‌رزێنه‌رى توركیاى نوێ داده‌نرێ‌و عیسمه‌ت ئینینۆى هاوڕێشى له‌ساڵى 1938ه‌وه تا 1950 سه‌رۆك كۆمارى توركیا بوو.
لەئێستاشدا بەهۆی ناسەقامگیری دۆخی سیاسی لە توركیادا تا دێت بەهای لیرەی توركی لەبەرامبەر دۆلاردا دابەزینی زیاتر تۆماردەكات شارەزایانی بواری ئابوریش دەڵێن: جگە كەمكردنەوەی رێژەی سوو، هیچ رێگە چارەیەكی تریان بۆ هاندانی گەشەی ئابووری و بەهێزكردنەوەی بەهای لیرە لەبەردەستدا نیە.
ریال‌و تمه‌ن
ریال دراوى فه‌رمى ئێرانه، هه‌ر ریالێك دابه‌ش ده‌بێت به‌سه‌ر 100 دیناردا، به‌ڵام له‌به‌رئه‌وه‌ى ریال له‌حسابكردندا زۆر بێ بایه‌خه، خه‌ڵكى ئێران هه‌ر تمه‌ن به‌كارده‌هێنن بۆ پاره‌ى نیشتمانییان، كه هه‌ر تمه‌نێك یه‌كسانه به 10 ریال.
ریال زاراوه‌یه‌كى ئیسپانیایى‌و پرتوغالییه كه فارسه‌كان له‌سه‌رده‌مى هاتنى ئیسپانیایى‌و پرتوگالیه‌كانه‌وه له‌كۆتایى سه‌ده‌ى حه‌ڤده‌هه‌مه‌وه بۆ كه‌نداو‌و مامه‌ڵه‌كردنی بازرگانییان له‌گه‌ڵ ئێرانییه‌كاندا به‌كاریانهێناوه، ریال له‌زمانى ئیسپانى‌و پرتوغالییدا به‌ماناى شا‌و پاشایه‌تى دێت.
ساڵى 1929 ره‌زا شا یاسایه‌كى ده‌ركرد كه ریالى كرد به‌دراوى فه‌رمى ئێران له‌برى قران، به‌ڵام هێشتا هه‌ر له‌ناو خه‌ڵكى كوچه‌و بازاڕ‌و كاربه‌ده‌ستانى ده‌وڵه‌تیشدا به‌كارهێنانى تمه‌ن باوه. له‌سه‌رده‌مى ره‌زا شادا یه‌كه‌مجار ریال له‌سه‌ر كانزا چاپ ده‌كرا‌و پاشان له‌سه‌ر كاغه‌ز، كه وێنه‌رى هه‌ردوو شاى په‌هله‌وى “ره‌زا شا‌و محه‌مه‌د ره‌زا شا”یان له‌سه‌ر نه‌خشێندرا بوو.
پاش شۆڕشى ئێران له‌ساڵى 1979دا، وێنه‌ى شا له‌سه‌ر دراوى ئێرانى سڕانه‌وه، به‌ڵام قه‌باره‌و پیته‌كانى وه‌ك خۆیان مانه‌وه‌و نه‌گۆڕان، ئه‌و پارانه‌ى كه دواى 1979 له‌ئێران چاپكران وێنه‌ى حه‌ره‌مى ئیمام ره‌زاو سه‌ید حسه‌ینى مدره‌س‌و ئه‌نجومه‌نى شوراى ئیسلامى‌و قوتابخانه‌ى فه‌یزییه‌یان له‌سه‌ر بوو.
خومه‌ینى تا له‌ژیاندا مابوو مۆڵه‌تى به‌ده‌وڵه‌ت‌و “بانكى ملى ئێران” نه‌دا وێنه‌ى ئه‌و له‌سه‌ر دراوى نیشتمانى نه‌خش‌و نیگارى بكێشرێت، به‌ڵام پاش مه‌رگى قه‌باره‌ى جۆره‌كانى ریال بچوكرانه‌وه‌و وێنه‌ى خومه‌ینى له‌سه‌ر پاره‌ى 5000و 10000و 20000و 50000 ریالى نه‌خشێندران.
تمه‌ن زاراوه‌یه‌كى كۆنه له‌سه‌رده‌مى سه‌فه‌وییه‌كانه‌وه له‌ئێراندا به‌كارده‌هێنرێت، كه له‌بنه‌ڕه‌تدا ئه‌م وشه‌یه مه‌غۆلییه‌‌و به‌ماناى 10 هه‌زار دێت، مه‌غۆله‌كان بۆ رێكخستنى له‌شكره‌كه‌یان به 10 هه‌زار سه‌ربازییان ده‌وت “تومان”و فه‌رمانده‌كه‌یان به”میر تومان” ناوده‌برا.
ئا:ڕێ – گۆڤاری بازرگانی‌و پیشەسازی
Kurdish