سەرەتا: سەرەرای جیاوازی سیستمی حوكمرانی ووڵاتانی جیهان، ئامانجی سەرەكی هەموو حكومەت و دەسەڵاتێك بریتیە لە بەدیهێنانی خۆشگوزەرانی بۆ سەرجەم هاووڵاتیانی ووڵات، ئەمەش لە رێگەی گەشەسەندن و پەرەپێدانی گشتگیر و هەمەلایەنەوە دێتە دی، وە بەپێچەوانەوە ئەگەر پەرەپێدانی ناوچەكان هاوسەنگ و گشتگیر نەبن ئەوا جیاوازی گەورە دروست دەبێت لە نێوان ناوچەكانی هەمان هەرێم و هەمان ووڵات وە ئەمەش بەشێوەیەك لە شێوەكانبەپەراوێزخستن ئەژمار دەكرێت بەر لەوەی بە پێشكەوتن ناوزەند بكرێت، چونكە بایەخدان بە ناوچەیەكی دیاریكراو (بەهەر بیانویەك بێت ، بە مەبەست بێت یاخود بە نەزانی) ئەبێتە هۆی كۆچكردنی بەلێشاوی سەرمایەی ماددی و دارایی و سەرمایەی مرۆیی ناوچانەكانی تر (كەدواكەوتوون) بۆ دەرەوەی ووڵات یاخود بۆ ئەو ناوچانەی كە حكومەت بایەخی زیاتری پێداون، بەواتایەكی تر پیادەكردنی سیاسەتی بایەخدان بە هەندێك پارێزگا و ناوچە دەبێتە هۆی پەراوێزخستنی ناوچەكانی تری ووڵات و سەرهەڵدانی قەیران و گرفتی ئابووری و كۆمەڵایەتی و رامیاری جۆر بەجۆر. بێگومان دەبێت پایتەختی ووڵات جیاواز بێت و گەشەسەندووتربێت لەچاو ناوچە و شارەكانی تر ، بەڵام نابێت ئەم گەشەكردن و پێشكەوتنە لەسەر حیسابی ناوچەكانی تری ووڵات بێت (وەكو ئەوەی رژێمی سەدام بەرامبەر گەلی كورد دەیكرد و هەوڵی پەراوێز خستنی هەرێمی كوردستانی دەدا ئەویش بەوەی نزیكەی لە “60% ” كارگە و پرۆژە ستراتیژیە گرنگەكانی عێراق لە شاری بەغداد بنیات نرابوو ، وە رژێمی سەدام ئامادەبوو بە ئەرك و مەسرەفێكی زۆر بەرد و كانزای ناوچەكانی كوردستان بگەیەنێتە كارگە و پرۆژەكانی بەغدا، بەڵام ئامادە نەبوو ئەوكارگانە لە كوردستان دابمەزرێنێت، هەربۆیە لە دوای راپەرینە مەزنەكەی هەرێمی كوردستان، كارێكی زۆر قورس بوو ژێرخانی هەرێمی كوردستان بەخێرایی ببوژێتەوە) ، هەربۆیە حكومەتی هەرێمی كوردستانیش پێویستە ئاگاداری ئەو مەترسیانە بێت كە دێتە كایەوە دەرئەنجامی بایەخدانی زیاد لە پێویست بە هەندێك پارێزگا یاخود پەراوێزخستنی هەندێك پارێزگای تر.
بۆرونكردنەوەی زیاتری ئەم بابەتە (ئایا ژێرخانی ئابووری سلێمانی پەراوێز خراوە ؟ ئایا سلێمانی دەتوانێت ژێرخانی ئابووریەكەیپەرەپێبدات تەنها بە پشت بەستن بە دەرامەتە ناوخۆیەكانیپارێزگاكە؟)پێویست دەكات شیكردنەوەیەكی ئابووریانەی زانستیانە بكەین(دور لەشیكردنەوەی ناوچەگەری و هەڵگری ئایدۆلۆجیای حزبیانە) بۆ دەرامەت و سەرچاوە سروشتیەكانی پارێزگای سلێمانی لەرابردوو و ئێستا و داهاتوودا. بۆ بەدیهێنانی ئەو ئامانجەش پێویست دەكات شیكردنەوەكان پشت بەستوو بن بە داتا و ئاماری فەرمی باوەرپێكراوی پەسەندكراو (ئەوەندەی لەبەردەستدایە)، بۆ ئەو مەبەستەش ئەم شیكردنەوەیە دابەش دەكەین بۆ سێ تەوەری سەرەكی بەم شێوەیەی خوارەوە:
تەوەری یەكەم : پەراوێزخستن ، پێناسە و هۆكار :
پەراوێز خستن بریتیە لە رێگریكردن و پێنەدانی ماف و ئمتیازاتی هاووڵاتیانی ناوچە و پارێزگایەكی دیاریكراو، بۆ ئەوەی نەتوانن پێداویستی و خزمەتگوزاری ناوچەكەیان دابین بكەن .هاوكات پەراوێزخستن جۆرو شێوازی جیاواز لەخۆ دەگرێتە (ئابووری ،رامیاری ، فەرهەنگی ، كۆمەڵایەتی)،بەڵام پەراویزخستنی ئابووری مەترسیدارترین جۆرەكانی پەراوێز خستنە،كە بریتیە لە دروستكردنی جیاكاری لە نێوان دانیشتووانی ناوچەیەك بۆ ناوچەیەكی تر، ئەویش بە ئاسانی دەسكەوتنی هەلی كار و هەبوونی وەبەرهێنانی پێویست، ئەم جیاكاری و پەراوێز خستنە سەرچاوە دەگرێت لە جیاوازی ناوچەیی و جیاوازی ئینتما و جیاوازی هێز و دەسەڵات لەنێوان ناوچەكان، كە بەزۆری ئەو دەسەڵات و پارتانە پێ ی هەڵدەستن كە سەرچاوەی هێزی ئابووریان لە ژێر دەستدایە وە بەردەوام پارە و سامانی ووڵات وەكو هەرەشە بەكار دەهێنن بەرامبەر نەیارەكانیان یان بەرامبەر ئەوانەی كە بەڵی ناكەن بۆ خواست و ویست و ئارەزووەكانیان، وە ئەوەی مەترسیدارە پەراوێز خستن بگاتە ئاستی سزادانی هاووڵاتیان و رێگریكردن لە ماف و ئیمتیازاتە دارایی و ئابووریەكانیان(1).
تەوەری دووەم : پێوەر و نیشاندەرەكانی لاوازی ئاستی پەرەپێدانی پارێزگای سلێمانی:
پارێزگای سلێمانی یەكێكە لەناوچە دەوڵەمەندەكانی عێراق و كوردستانكە خاوەنی دەرامەت و سەرچاوەی زۆر و جۆر بەجۆری كشتوكاڵی و پیشەسازی و گەشتیاریە ،هاوكات پارێزگای سلێمانی خاوەنی تایبەتمەندیەكی زۆر گرنگە لەپەرەپێدانی ناوچەیی و هەرێمی ئەویش بریتیە لەهاوسەنگی دابەش بوونی دەرامەت و سەرچاوە سروشتی و مرۆیەكانلەنێوان سەرجەم ناوچەكانی پارێزگاكە ، ئەمەجگە لە سەقامگیری رامیاری و ئاسایشی كۆمەڵایەتی وە هەبوونی خاڵی سنوری فراوان و هاوبەشیپارێزگای سلێمانی لەگەڵ ووڵاتانی دراوسێ بەتایبەت لەگەڵ ووڵاتی ئیران (بەتایبەت خاڵە سنوریەكانی باشماخ و سەیران بەن)وە لەسەر ئاستی ناوخۆش پارێزگای سلێمانی خاڵ و سنوری بازرگانی بەرفراوانی هەیە لەگەڵ حكومەتی ناوەند دا.
ئەوەی جێ ی سەرنج و تارامانە پارێزگای سلێمانی لاوازی زۆری پێوە دیارە لەسەرجەم بوار و ئاستەكان بەتایبەت لەبوارەكانی خزمەتگوزاری و وەبەرهێنان ، وە بەشێكی زۆری ئەم لاوازی و دواكەوتویەبەهۆی بایەخنەدانی پێویستی حكومەتی هەرێمی كوردستان و دەزگا پەیوەندیدارەكانەوەیە ، هاوكات نەتوانراوە وەكو پێویستژێرخان و سەرخانی ئابووری و كۆمەڵایەتی ئەم پارێزگایە بەرزبكرێتەوە بۆ ئاستی ئەو دەرامەتە زۆرەی كە هەیەتی وە نەتوانراوە دەرامەتە سروشتی و مرۆیەكانی پارێزگای سلێمانی بكرێتەسەرچاوەیەكیئابووری كاریگەر بۆ پارێزگاكە و دواتر بۆ ئابووری هەرێمی كوردستان.هەروەها بەداخەوە زۆرجار بەشێك لەبەرپرسان لە ئاستی جیاجیادا بۆ شاردنەوەی راستیەكان باس لەوە دەكەن كە لاوازی ئاستی گەشەكردن و پەرەسەندنی پارێزگای سلێمانی پەیوەستە بە سیاسەتی بازرگان و وەبەرهێنەكان، وە باس لەوە دەكەن كە”بازرگان و وەبەرهێنەكان ئازادن لە كوێ بازرگانی و وەبەرهێنان بكەن ؟ وە هاوكات دەڵێن بازار ئازادە خۆناكرێت بەزۆر بازرگان و وەبەرهێنەكان ناچار بكەین سەرمایەكانیان وەگەربخەن لە ناوچە و پارێزگایەكی دیاریكراو بۆ نمونە پارێزگای سلێمانی “، بەڵام لەراستیدا ئەوەی شارەزایی و زانیاری هەبێت لە پەرەپێدانی ناوچەیی و هەرێمی ، وە ئەوەی ئەزموونی ووڵاتانی راڤەكردبێت، دەزانێت ئەمە شیكاریەكی زانستی و واقعیانە نیە،چونكە هەمیشە وە لەهەموو جیهاندابازرگان و وەبەرهێنەكان روودەكەنە ئەو ناوچانەی كە ژێرخانێكی ئابووری باشی هەیە بۆ ئەوەی تێچوونی بەرهەمهێنانی كاڵا و شمەكەكانیان كەمبێتەوە ، جا ئەگەر پارێزگایەك یان ناوچەیەك بەهۆی پەراوێزخستنی حكومەتەوە ژێرخانی لاواز بێت ئەوا چۆن بازرگان و وەبەرهێنەكان بە لێشاو روویتێدەكەن؟جگە لەوەش بازرگان و وەبەرهێنەكان وەكو مافێكی سەرەتایی خۆیان بەردەوام بەدوای شوێنێك و ناوچەیەك دەگەرێن كە زۆرترین قازانجی تیابكەن ، بۆیە لەراستیدا ئەوە ئەركی حكومەتەكە بازرگان و وەبەرهێنەكان ئاراستەبكات بۆ ئەو شوێن و ناوچانەی كە پێویستیان بەو پرۆژە و بەو وەبەرهێنانە هەیە بۆ بەدیهێنانی پەرەپێدانی هاوسەنگ لە سەرجەم ناوچە و پارێزگاكان، ئەویش لەرێگەی پێدانی كۆمەك و كارئاسانی زیاتر وە لێخۆشبوون لە باجەكان و چەندین میكانیزم و رێكاری تر بۆ ئەوەی بازرگان و وەبەرهێنەكان هان بدەن روبكەنە ئەو ناوچانەی كە دواكەوتوون یان كەمتر گەشەیان سەندوە(لە راستیدا نەحكومەتی هەرێمی كوردستان خۆی ئەو كارەی كردوە وە نە كارئاسانی پێویستشی كردوە بۆ كەرتی تایبەت تائەوكارەبكەن).هەربۆئەوەی سەلماندنی قسەكان بەشێوەیەكی زانستی و ئەكادیمی بێت ، هەوڵدەدەین چەند پێوەریكی بخەینەروو كە دواكەوتوویی و پەراویزخستنی سێكتەرەرەكانی پارێزگای سلێمانی بەدیاردەخات :
لەخشتەی ژمارە (1) ئەوە بەدیاردەكەوێت كە پشكی پارێزگای سلێمانی (لە پرۆژە و قەبارەی وەبەرهێنان) لە ئاستی پێویستدا نین، وە بۆ رونكردنەوەی زیاتری خشتەكەی سەرەوە ئەم خاڵانە دەخەینەروو(2):
1.كەمی پرۆژەی وەبەرهێنان :
لە كۆی (749 پرۆژە)ی مۆڵەت پێدراو لە هەرێمی كوردستان لە ماوەی نێوان (2006 – 2016)،پشكی پارێزگای سلێمانی تەنها (211) پرۆژە بووە كە دەكاتە رێژەی لە (28%)ی كۆی گشتی پرۆژەكان ، لە كاتێكدا ئەگەر بە پێ‌ی ژمارەی دانیشتووان و سەرچاوە سروشتی و مرۆیەكانی پارێزگاكە بێت وە بۆ ئەوەی گەشەیەكی هاوسەنگ روی بدایە دەبوایە لانی كەم نزیكەی لە(40%)ی پرۆژەكانی هەرێمی كوردستان كە دەكاتە نزیكەی (300 پرۆژە) پشكی پارێزگای سلێمانی بوایە.
2.كاریگەری كەمی پرۆژەی وەبەرهێنان:
كەمی پشكی پارێزگای سلێمانی لە پرۆژە وەبەرهێنەكان بە ژمارەی (89 پرۆژە ) كە دەرئەنجامی هەبوونی جیاوازی نێوان (211 پرۆژە كە لە واقعدا بوونیان هەیە وە 300 پرۆژە كە پێوست بوو هەبن) ، ئەمەش تەنها جیاوازیەكی ژمارەیی نیە، بەڵكو بەقەبارەی ئەو پرۆژانەی كەبنیات نەنراون وە دەبوایە بنیات بنرایە (كە ژمارەیان 89 پرۆژەیە)، هەلی كار و قەبارەی وەبەرهێنان لەم پارێزگایە كەمیكردوە، وە دەرئەنجام كەمی ژمارەی پرۆژەكان بۆتە هۆی بچووكبوونەوەی بازار و كەمی دەرفەتی كار و لاوازی ژێرخانی ئابووری و كۆمەڵایەتی پارێزگای سلێمانی.
3.پرۆژە خزمەتگوزاریەكان و ئاستی وەبەرهێنان :
لەماوەی نێوان ساڵانی (2006-2016) لە پارێزگای سلێمانی هیچ پرۆژەیەك ئەنجامنەدراوە لە بوارەكانی (بانك ، هونەری ، گواستنەوە)، لەكاتێكدا ئەم بوارانە زۆر گرنگ و پێویستن وەهاوكات لەماوەی ئەم 10 ساڵەدا ژمارەیدانیشتووانی پارێزگای سلێمانی زۆر زۆر زیادیكردوە وە گەشەی تەواوی كردوە ، بۆیە دەبوایە خزمەتگوزاریەكانی ئەم سێ سێكتەرە لەئاستی پێداویستی زیادبوونی ژمارەی دانیشتووانی پارێزگای سلێمانی بوایە(3).
4.پرۆژە كشتوكاڵیەكان و ئاستی وەبەرهێنان:
پرۆژەكانی تایبەت بە سێكتەری كشتوكاڵ لە پارێزگای سلێمانی لە ئاستێكی زۆر لاوازدایە ، بۆ نموونە پشكی پارێزگای سلێمانی تەنها (3 پرۆژەی كشتوكاڵیە) كە دەكاتە لە (10%)ی پرۆژ كشتوكاڵیەكان و لە(1.7%)ی سەرمایەی وەبەرهێنراوی هەرێمی كوردستانە لە بواری كشتوكاڵدا،ئەمەلەكاتێكدایە كە پارێزگای سلێمانی خاوەنی سەرچاوەیەكی زۆر فراوانی دەرامەتی كشتوكاڵیە ، بۆ نموونە دەشتایەكانی شارەزوور و وناوچە بەپیتە كشتوكاڵیەكانی دەوروبەری كە سەردەمانێك سەرچاوەی سەرەكی هەناردەكردنی بەرهەمی كشتوكاڵی عێراق بوونە. هاوكات ئەوەی جێ ی باسە پارێزگای سلێمانی سەرەرای گەمارۆی ئابووری نێودەوڵەتی و گەمارۆی ناوخۆیی لەسەر پارێزگاكە لە نێوان ساڵانی (1992 – 1996)، بەڵام بەتێكرا بەرهەمهێنانی برنج و گەنم(كە دوو بەرهەمی خۆراكی سەرەكی و ستراتیژین بە تایبەت بۆ دابینكردنی ئاسایشی خۆراك) لە پارێزگای سلێمانی زۆرزیاتر بوە لە پێداویستی دانیشتووانی پارێزگاكە(چونكە پارێزگای سلێمانی لەو كاتەدا توانیوێتی 61% بەرهەمی برنج و 35% بەرهەمی گەنمی كوردستان بەرهەم بهێنێت)، وە هاوكات توانای بەرهەمهێنانی (برنج و گەنم)ی زیاتر بوە لە پارێزگاكانی تری هەرێمی كوردستان . ئەوەی پێویستە ئاماژەی پێبكرێت لە ساڵانی دوای لاچوونی گەمارۆی ئابووری وە بەتایبەت دوای ساڵی 2003 بەهۆی بایەخنەدانی پێویستی حكومەت بە پارێزگاكە وە هاوكات لاوازی پلانی ناوخۆیی،هۆكاری سەرەكی كەمبوونەوەی بەرهەمەكانی (برنج و گەنم)بوون بە رێژەی لە ( 50% ) ، بۆیە بێگومان پشت بەستن بە درامەتی ناوخۆیی و پیادەكردنی لامەركەزی (بەو مەرجەی ئیدارەدانێكی زانستی و ئەكادیمی و دور لە پێوەری حزبی سەرپەرشتی ئەو پرۆسەیە بكات)، دووبارە پارێزگای سلێمانی دەگەرێنێتەوە ئاستی جارانی بەرهەمهێنانی،وە دە توانێت بە پشت بەستن بەخۆ پێداویستیەكانی ناوخۆ پربكاتەوە وە لەكاتی زیادبوونی بەرهەمی زیادەش دەتوانێت هەناردەی دەرەوەی بكات(4).
5. پرۆژە گەشتیاریەكان و ئاستی وەبەرهێنان:
سەرەرای ئەوەی لە رابردوودا پارێزگای سلێمانی ناوچەیەكی گرنگی گەشتیاری بوە بۆ هاووڵاتیانی ناوەوە و دەرەوەی هەرێمی كوردستان ،بۆنموونە ئەوەی جێ ی ئاماژەیە بە تەنیا پشكی پارێزگای سلێمانی لە گەشتیارانی ناوخۆیی عێراق ساڵی (1975) بریتی بوە لە (28.57%) ، ساڵی (1980) گەیشتۆتە لە (35.14%) وە سالی (1986) بەرزبۆتەوە بۆ (37.03%)، بەڵام لەكۆتایی هەشتاكان بەهۆی نالەباری باری رامیاری و كاولكردنی زۆرێك لە ناوچە گەشتیاریەكانی پارێزگای سلێمانی لەلایەن رژیمی بەعسەوە، وە لەدوای راپەرینە مەزنەكەش بەهۆی بایەخ نەدانی حكومەتی هەرێمی كوردستان بە كەرتی گەشت و گوزار بەپێ ی پێویست، ئەوا پشكی پارێزگای سلێمانی لە چالاكی گەشت و گوزاریەكان بەرە و كەمبوونەوە و لاواز بوون رۆیشت بە بەراوورد لەگەڵ پارێزگاكانی تری عێراق و هەرێمی كوردستان . بۆ نموونە لەنێوان ساڵانی (2016 – 2006) لەهەرێمی كوردستان لە كۆی (129 پرۆژەی گەشتیاری ) تەنها “(19 پرۆژە گەشتیاری كە دەكاتە 15%كۆی گشتی پرۆژە گەشتیاریەكانی هەرێمی كوردستان دەكەونە پارێزگای سلێمانی ، هاوكات پشكی پارێزگای سلێمانی لە وەبەرهێنانی گەشتیاری لەهەمان ماوەدا بریتی بوە لە1.5 ملیار دۆلار كە دەكاتە لە 21% كۆی گشتی وەبەرهێنانی گەشتیاری لەهەرێمی كوردستان)”. جگە لە كەمی پشكی پارێزگای سلێمانی لە پرۆژە گەشتیاریەكان و كەمی ئاستی سەرمایەی گەشتیاری ، هاوكات كۆمەڵە پێوەریكی تری گەشتیاری هەن كە پەراوێز خستنی چالاكیە گەشتیاریەكانی پارێزگای سلێمانی دەخەنە روو،لە پارێزگای سلێمانی ژمارە و ئاستی خزمەتگوزاری مانەوە كە خۆی لە ژمارەی هۆتێلەكان و ئەستێرەكانیان دەبینێتەوە بە پێ ی پێویست نین، بۆ نموونە ژمارەی هۆتێلە پێنج ئەستێرە و چوار ئەستێرەكانی پارێزگای سلێمانی تەنها (9 دانەن ) كە دەكاتە نزیكەی لە(24% ) كۆی گشتی هۆتێلە پێنج ئەستێرە و چوار ئەستێرەكانی هەرێمی كوردستان ، هەروەها یەكێكی تر لە پێوەرەكانی لاوازی ئەم سێكتەرە (گەشت و گوزار) لە پارێزگای سلێمانی بریتیە لە ژمارەی گەشتیاران ، لە ماوەی نێوان ساڵانی (2006-2015 )، پشكی پارێزگای سلێمانی بۆ گەشتیارانی ناوخۆیی و بیانی تەنها لە(20%) بووە(5).
6.پرۆژەكانی بواری نیشتەجێ بوون و ئاستی وەبەرهێنان:
پارێزگای سلێمانی رووبەرووی گرفتی كرێ نشینی و كێشەی نیشتەجێ بوون بۆتەوە ، وە قەبارەی گرفتەكە بەرەو قەیران هەنگاو دەنێت (قەبارەی لاسەنگیەكەی تەنها لە شاری سلێمانی بە نزیكەی 60 هەزار یەكەی نیشتەجێ‌بوون مەزەندە دەكرێت) ، یەكێك لە هۆكارەكان بریتیە لە زیادبوونی بەردەوامی ژمارەی دانیشتوانی پارێزگای سلێمانی كە دەگاتە نزیكەی (2 ملیۆن هاووڵاتی) یاخود زیاتر ، ئەمە جگە لەوەی ژمارەی ئاوارە و كۆچبەری (ناوخۆیی و هەرێمی) كە روودەكەنە پارێزگای سلێمانی بەردەوام روو لە زیادبووندان، بەڵام سەرەرای فراوانی و بەرەو هەڵكشانی كێشەی نیشتەجێ بوون لە پارێزگای سلێمانی ، تەنها لە (28% پرۆژەی نیشتەجێ بوون ) وە تەنها (17% سەرمایەی وەگەرخراوی بواری نیشتەجێ بوون) دەكەوێتە پارێزگای سلێمانی یەوە (6).
7.پرۆژەكانی بواری چالاكیە بازرگانیەكان و ئاستی وەبەرهێنان:
لە پارێزگای سلێمانی هەرچەندە هەریەك لە سێكتەرەكانی (بازگانی ، وەرزشی ، پەیوەندیەكان) لەرووی ژمارەی پرۆژەوە لە ئاستێكی باشدان ،بەلام لە راستیدا ئەمە زۆر جێ ی خۆشحاڵی و گەشبینی نیە، بۆ نموونەقەبارەی گشتی سەرمایەی وەبەرهێنراوی سەرجەم پرۆژە بازرگانیەكانی پارێزگای سلێمانی كە ژمارەیان (56 پرۆژەیە) لە ئاستی پێویستدا نین وەپێویستیان بە پەرەپێدان و بەرەوپێشبردنی زیاتر هەیە، بۆ نموونە ژمارەی پرۆژە بازرگانیەكان لەئاستێكی باشدان، بەڵام بەهۆی ئەوەی زۆربەی ئەو پرۆژانە لەبواری سەرەتایی و هامشی كاردەكەن بۆیە پشكی چالاكیە بازرگانیەكانی پارێزگای سلێمانی تەنها (12%)قەبارەی سەرمایەی وەبەرهێنراوی هەرێمی كوردستانە.
بەگشتی ئەگەر تەماشای سەرجەم سێكتەرەكانی بواری وەبەرهێنان بكەین لە پارێزگای سلێمانی، ئەوا ئەوەمان بۆ دەردەكەوێت لە كۆی (13 سێكتەر) نزیكەی (10 سێكتەر= 77%)پرۆژەكانی پارێزگای سلێمانی پەراوێز خراون و لەئاستی پركردنەوەی تەواوی پێداویستیەكانی خەڵك و ناوچەكە نین، ئەمە جگە لەوەی سێ سێكتەری گرنگی وەكو (بانك ، هونەری ، گواستنەوە)هیچ برە پارەیەكیان بۆ تەرخان نەكراوە، ئەمەش ئەو پرسیارە دروست دەكات؟ ئایا پارێزگای سلێمانی و دانیشتوانەكەی پێویستیان بە خزمەتگوزاری ئەو سێكتەرانە نەبووە یاخود حكومەتی هەرێمی كودستان وەبەرهێنەكانی بۆ ئەو بوارانە ئاراستە نەكردوە كە وەبەرهێنان بكەن لەو پارێزگایە.
هاوكات هەندێك جیاوازی تر بەدیدەكرێت لە نێوان پارێزگاكانی هەرێمی كوردستان بۆ نموونە”سەرەای نزیكی ژمارەی دانیشتووانی هەردوو پارێزگای سلێمانی و هەولێر، بەڵام ژمارەی پرۆژەكانی بواری تەندروستی لە ماوەی نێوان ساڵانی 2006 – 2016 تەنها 3 پرۆژەیە، لەكاتێكدا وە لەهەمان ماوەداژمارەی پرۆژە تەندروستیەكانی پارێزگای هەولێر30 پرۆژە بووە، ئەمەش ئەوە دەگەیەنێت كە ژمارەی پرۆژە تەندروستیەكانی پارێزگای هەولێر 10 هێندە زیاترن لەچاو ژمارەی پرۆژە تەندروستیەكانی شاری سلێمانی”، هەروەها هاوشێوەی سێكتەری تەندروستی ، سێكتەری كشتوكاڵ توشی پەراوێز خستن بوە بۆ نموونە ” ژمارەی پرۆژە كشتوكاڵیەكانیپارێزگای سلێمانی لە ماوەی نێوان ساڵانی 2006 – 2016 بریتی بووە تەنها لە 3 پرۆژەی كشتوكاڵی بەرامبەر 17 پرۆژەی كشتوكاڵی لەپارێزگای هەولێر ، هەروەها لە پارێزگای سلێمانی 19 پرۆژەی گەشتیاری بەرامبەر 68 پرۆژەی گەشتیاری لە پارێزگای هەولێر ” ،ئەمە جگە لەوەی وەكو ناوەند پشكی پارێزگای سلێمانی لەماوەی نێوان ساڵانی (2006 – 2016) تەنها لە (27%) كۆی رووبەری تەرخانكراوی پرۆژە وەبەرهێنیەكانی هەرێمی كوردستان بووە.
هەربۆیە رۆڵی حكومەت زۆر گرنگ بوو وە گرنگە لە هاوسەنگ راگرتن و ئاراستەكردنی سەرجەم پرۆژەكان بە پێ ی پێویستی ناوچەكان .
لەوشیكردنەوانەی سەرەوە ئەوە بەدیاركەوت كە پارێزگای سلێمانی ریبەندیەكی پێویستی نیە لە رووی ژمارەی پرۆژە و قەبارەی سەرمایەی وەبەرهێنراو لە سێكتەرە جیاجیاكاندا، جگە لەوەش ناهاوسەنگیەكی ئاشكرا بەدیدەكرێت لە رەگەزی سەرمایەی وەبەرهێنراو لە پارێزگای سلێمانی، وە بۆ روونكردنەوەی ئەو بوارە رەگەزی ناوخۆیی و بیانی پرۆژە و قەبارەی وەبەرهێنانی پارێزگای سلێمانی دەخەینەروو :
لەخشتەی ژمارە (2) ئەوە بەدیاردەكەوێت كە پشكی پارێزگای سلێمانی لە(وەبەرهێنانی ناوخۆیی و بیانی) لە ئاستی پێویستدا نین، وە بۆ رونكردنەوەی زیاتری خشتەكەی سەرەوە ئەم خاڵانە دەخەینەروو :
1.ژمارەی پرۆژە و قەبارەی وەبەرهێنانی بیانی:
سەرەرای گرنگی زۆری وەبەرهێنانی بیانی لە گەشەسەندن و پەرەپێدانی ناوچەیی و هەرێمی ، بەڵام پشكی پارێزگای سلێمانی لە وەبەرهێنانی بیانی لە ماوەی نێوان ساڵانی (2006 – 2016 ) تەنها (2 پرۆژەیە لە كۆی 49 پرۆژە) وە (30 ملیۆن دۆلارە لە كۆی 6 ملیار دۆلار) ، كەئەمەش پشكێكی زۆر كەمە كە تەنها بە لە (4.9%)ی كۆی گشتی وەبەرهێنانی بیانی هەرێمی كوردستان مەزەندەدەكرێت.
2.ژمارەی پرۆژە و قەبارەی وەبەرهێنانی ناوخۆیی:
سەرەرای كەمی پشكی پارێزگای سلێمانی لە كۆی گشتی پرۆژە و سەرمایەی وەبەرهێنراوی هەریمی كوردستان ، كە تەنها (15 ملیار دۆلارە لە كۆی 47 ملیار دۆلار )، هاوكات زۆرینەی زۆری پرۆژە و سەرمایەی وەبەرهێنراو پارێزگای سلێمانی بریتین لە وەبەرهێنانی ناوخۆیی و هاوبەش ، ئەم جۆرە وەبەرهێنانە سەرەرای ئەوەی گرنگ و پێویستن ، بەڵام ناتوانن ئەو رۆڵ و كاریگەریە گرنگەیان هەبێت كە وەبەرهێنانی بیانی هەیەتی .
3.لاسەنگی نێوان وەبەرهێنانی ناوخۆیی و وەبەرهێنانی بیانی :
پەراوێزخستنی پارێزگای سلێمانی تەنها خۆی نابینێتەوە لە ژمارەی پرۆژەكان و قەبارەی سەرمایەی وەبەرهێنراو و جیاوازی سێكتەرەكان ، بەڵكو لاسەنگیەكی تەواو بەدیدەكرێت لە نێوان وەبەرهێنانی ناوخۆیی و هاوبەش و بیانی لەلایەك ، وە هاوكات لاسەنگیەكی تەواو بەدیدەكرێت لە قەبارەی وەبەرهێنانی بیانی لەنێوان پارێزگاكانی هەرێمی كوردستان ئەویش بەوەی پشكی پارێزگای سلێمانی لە وەبەرهێنانی بیانی تەنها (2 پرۆژە بەرامبەر بە 36پرۆژە لە پارێزگای هەولێر)، كەمی ژمارەی پرۆژە و سەرمایەی وەبەرهێنراو تەنها جیاوازیەكی رەقەمی نیە، بەڵكو دامەزراندن و دانەمەزراندنی هەرپرۆژەیەك چەندین كاریگەری هەیە لەسەر فراوانكردن و چالاككردنی بازار و رەخساندنی هەلی كار و كەمكردنەوەی جیاوازی نێوان ناوچە و پارێزگاكان، لێرەدا مەبەست ئەوە نیە قەبارەی وەبەرهێنانی بیانی نێوان پارێزگاكان یەكسان بێت، بەڵكو هاوسەنگ بوون و دادپەروەری لە دابەشكردنی سەرمایە ناوخۆیی و بیانیەكان ئامانجێكی گەورەترە لە پەرەپێدانی ناوچەكان(7).
تەوەری سێهەم : ئایندە و داهاتووی پارێزگای سلێمانی لە روانگەی دەرامەتە ناوخۆیەكان:
سەرەرای ئەوەی زۆرینەی زۆری (ئەگەر هەموویان نەبێت ) لەسەركردە سیاسیەكان و كەسانی پلە باڵا لە حكومەت و حزبەكان رەتیدەكەنەوە باس لە خۆبژێۆی و خۆبەرێوەبردن بكرێت بەبیانووی ئەوەی كە سەردەكێشێت بۆ دوو ئیدارەیی و ماڵ جیایی ، بەڵام نابێت ئەوەشمان لەیاد بچێت چۆن ئێمە لەهەرێمی كوردستان بە رەوای دەزانین كە بە حكومەتی ناوەند دەڵێین ئەگەر نەتوانین وەكو برا بژین با دوو دراوسێ‌ی باشبین ، وەكو ئاشكرایە ئێمە بۆیە وادەڵیین وە واباشترە بڵێین بۆ بەرپرسەكانی ئەم هەرێمە وادەڵێن؟، چونكە پێیان وایە كە حكومەتی ناوەند سزای هەرێمی كوردستان دەدات وە بودجە و مووچەی خەڵكی كوردستانی بریوە وە هەوڵی پەراوێز خستنی هەرێمی كوردستان دەدات ، جا خۆ ئەگەر ئەمە (بیانوویەكی راست و تەندروست بێت بۆ جیابوونەوە)كەواتە هەمان بیانوو هەیە بۆ بەریۆەبردنی خۆجێ‌ی لە پارێزگای سلێمانی، بەڵام رەنگە لە شێواز و ئامانجدا جیاوازیان هەبێت .
پارێزگای سلێمانی لەرووی دەرامەت و سەرچاوە كشتوكاڵی و پیشەسازی و گەشتیاریەكانەوەلە ئاستیكی زۆر باڵادایە وە دەكریت لە داهاتوودا ئەو دەرامەت و سەرچاوانەبكرێنە هۆكاری پەرەپێدانی بازارە ناوخۆیی و نێودەوڵەتیەكان، وە هاوكات بكرێنە هۆكاری پتەوكردن و برەودانە بە لایەنی ئابووری پارێزگاكە.
بەتایبەت پارێزگای سلێمانی خاوەنی سەرچاوەیەكی گەشتیاری زۆر فراوانە، زۆرینەی ناوچە گەشتیاریەكانی عێراق دەكەوێتە هەرێمی كوردستان بەگشتی و پارێزگای سلێمانی بەتایبەت، وە بە پێ ی هەندێك سەرچاوە پارێزگای سلێمانی دووەم پارێزگایە لە عێراقدا لەرووی سەرچاوە سروشتیە گەشتیاریەكانەوە، وەهاوكات مەزەندە دەكرێت زیاتر لە (50%) سەرچاوە گەشتیاریەكانی هەرێمی كوردستان بكەوێتە پارێزگای سلێمانیەوە، ئەمە جگە لەوەی سلێمانی خاوەنی بنەمایەكی فراوانی فەرهەنگی و كلتووریە وە هەربۆیە لە ساڵی (2014)وە شاری سلێمانی كراوەتە پایتەختی رۆشنبیر هەرێمی كوردستان. هاوكات پارێزگای سلێمانی خاوەنی هێزیكی مرۆیی گەورەیە كە لەتوانایدا هەیە سەرجەم دەرامەتە كشتوكاڵی و پیشەسازی و گەشتیاریەكانی پارێزگای سلێمانی بە باشترین شێوە بەكاربهێنێت،چونكە هێزی كار و توانای مرۆیی لە پارێزگاكە بە شێوەیەكە كە توانیوێتی هاوسەنگی بپارێزێت لە نێوان رەگەزی نێر و مێ ، لە نێوان تەمەنە جیاوازەكانی كاركردن بەوەی نزیكەی( 50% )تەمەنی هاووڵاتیانی پارێزگای سلێمانی دەكەوێتە نێوان تەمەنی كاركردن (14-65 ساڵ) ، هەروەها دابەشبوونی هێزی كاری پارێزگاكە تارادەیەكی باش بەهاوسەنگی دابەش بووە لە نێوان ناوچەجیاكانی سەر بە پارێزگاكە .
دەرئەنجام:
حكومەت وەكو باوك وایە بۆ میللەت ، وە دەبێت حكومەت باوكێكی باش بیت بۆ میللەت و دادپەروەر بێت لە بایەخدان بە سەرجەم نەوەكانی (كور و كچ) و (گەورە و بچووك) وە نابێت حكومەت بایەخ بەلایەك بدات لەسەر حیسابی پەراوێزخستنی ئەوانی تر . لەوەش مەترسیدارتر ئەوەیە سەرجەم نەوەكان بەگشتی (كەسانی ئاسایی و كەسانی رۆشنبیر ، كەسانی ئەكادیمی و كەسانی تێگەیشتوو، كەسانی باڵادەست و كەسانی سیاسی )، وە بەتایبەت ئەو نەوانەی كە ستەمیان لێكراوە هەست بەوە بكەن كە ستەمیان لێكراوە وە پەراوێز خراون وە هاوكات بشزانن بۆچی پەراوێز خراون.لەكاتی پەراوێزخستنی هەر نەوەیەك (هەر ناوچە و شوێنێك وە بایەخنەدان بە پێداویستیەكانی ناوچە و پارێزگایەكی دیاریكراو) بێگومان سەردەكێشێتبۆ ئەوەیئەو ناوچە و پارێزگایەی كە پەراوێز خراوە، دەست بۆ كەسانی تر درێژ بكات وە لە دەرگای ماڵی تر بدات بۆ نموونە( پارێزگای سلێمانی رووبكاتە حكومەتی ناوەند و ئێران)، لە دواجاردا هەر پارێزگایەك لە پارێزگاكان لە كاتی پەراوێز خستنیانپەنا ببەنە بەر وەها رێگەیەك، ئەوا لە دواجار دەبێتە مایەی پەرتەوازەی نەتەوەیی لە هەرێمی كوردستان . بۆیە باوكەكان یاخود ئەوانەی خۆیان بە باوكی میللەت دەزانن، دەبێت زۆر ژیرانە مامەڵە بكەن بە شێوەیەكی هاوسەنگ و دادپەروەرانە، وەهیچ ناوچە و پارێزگایەكی هەرێمی كوردستان پەرەپێنەدەن لەسەر حیسابی پەراوێزخستنی ناوچە و پارێزگایەكی تر(لێرە ئەوەندەی مەبەستە مەترسی پەراوێز خستن بخرێتەروو ئەوەندە مەبەست نیە جیاكاری نێوان پارێزگاكان بكرێت)، بۆ ئەوەی پەرتەوازەی نیشتمانی و نەتەوەیی دروست نەبێت وە هاوكات گەشەیەكی گشتگیری هەمەلایەنانە سەرجەم ناوچەكانی هەرێمی كوردستان بگرێتەوە .
سەرچاوەكان – پەراوێزەكان:
(1) بۆ زانیاری زیاتر دەربارەی چەمك و واتای پەراوێزخستن :
1. forum.kooora.com/?t=32463114التهمیش vs التضخيم
2. www.alrakoba.net/articles-action-show-id-23330.htmحَول مَفهُوم التَّهْمِیش وأَشْكَالِهِ
(2) بۆ زانیاری زیاتر دەربارەی ژمارەی پرۆژە و قەبارەی وەبەرهێنان لە هەرێمی كوردستان و پارێزگای سلێمانی :
1. بەرێوبەرایەتی لێكۆڵینەوە و زانیاریەكان: دەستەی وەبەرهێنانی كوردستان ، داتای بڵاوكراوە ،2016 .
(3) بۆ زانیاری زیاتر دەربارەی ژمارەی دانیشتووانی پارێزگای سلێمانی :
Kurdish