پێشه‌كى
ڕه‌فتارى سیاسى (السلوك السیاسی) به‌شێكى سه‌ره‌كیه له‌ڕه‌فتارى مرۆڤ و كاریگه‌رى له‌سه‌ر ڕه‌فتاره‌كانى ترى ژیانى مرۆڤ هه‌یه، بۆیه زۆرجار بۆ تێگه‌یشتن له ئاڕاسته‌و ڕه‌فتاره‌كانى مرۆڤ ده‌بێت بگه‌ڕێینه‌وه بۆ ئه‌و ئاڕاسته سیاسییه‌ى كه‌به‌سه‌ریدا زاڵه، هه‌روه‌ك سیاسه‌تیش به‌شێكه له بوون و سروشتى مرۆڤه‌كان. ئه‌گه‌ر له كۆندا ته‌نها كه‌مینه‌یه‌ك یاخو چینێك له كۆمه‌ڵگادا سیاسه‌تیان به‌ده‌ست بووبێت و گرنگیان به پرسه سیاسییه‌كان دابێت، ئه‌وا له ڕۆژگارى ئه‌مڕۆى كرانه‌وه‌ى دیموكراسى گه‌لان و پێشكه‌وتووى ته‌كنه‌لۆژیا به‌شى زۆرى تاكه‌كانى كۆمه‌ڵگا په‌یوه‌ستن به بابه‌ته سیاسییه‌كانه‌وه. و كاریگه‌رى دۆخى ئابوریش له‌سه‌ر ئه‌نجامدانى ڕه‌فتاره سیاسییه‌كان شتێكى شاراوه نییه و به‌ڵكو له ئێستادا پاڵنه‌رى ئابورى ڕۆڵێكى سه‌ره‌كى هه‌یه له ئه‌نجامدانى هه‌ر كردارێكى سیاسیدا، به جۆرێك ئه‌گه‌ر له كۆندا ئابورى دیوى شاراوه‌ى ئه‌نجامدانى ڕه‌فتاره سیاسییه‌كان بووبێت، ئه‌وه له ئه‌مڕۆدا ئابورى كاریگه‌رییه‌كى ئاشكراى هه‌یه و زیاتر له‌وه‌ش ئابورى و سیاسه‌ت به دوو دیوى یه‌ك دراو داده‌نرێن و په‌یوه‌ندییه‌كى به‌یه‌كداچویان له نێواندا هه‌یه كه ناكرێت له ڕه‌فتارێكى سیاسى تێبگه‌ین به‌بێ خوێندنه‌وه‌ى مه‌به‌سته ئابورییه‌كه‌ى. ئه‌م كاریگه‌رییه‌ش به‌پێى دۆخى ئابورى و تایبه‌تمه‌ندى هه‌ر كۆمه‌ڵگایه‌ك له‌ڕووى پێشكه‌وتن و دواكه‌وتنى ئابورییه‌كه‌یه‌وه ده‌گۆڕێت و كاریگه‌رییه‌كه‌ى جیاوازده‌بێت. هه‌رێمى كوردستانیش كه دۆخێكى تایبه‌تمه‌ندى هه‌یه بێبه‌ش نه‌بووه له كاریگه‌رى دۆخى ئابورى له‌سه‌ر ڕه‌فتارو ئاڕاسته‌ى سیاسى تاك و كۆمه‌لأ به لایه‌نه ئه‌رێنى و نه‌رێنییه‌كه‌ى. بۆیه له‌م توێژینه‌وه‌یه‌دا له چه‌ند ته‌وه‌رێكدا هه‌وڵى ڕونكردنه‌وه‌ى كاریگه‌رى دۆخى ئابورى له‌سه‌ر ڕه‌فتارى سیاسى ده‌ده‌ین و ده‌مانه‌وێت وه‌ڵامى ئه‌و پرسیاره سه‌ره‌كیه بده‌ینه‌وه كه ئابورى چۆن كاریگه‌رى له‌سه‌ر ڕه‌فتارى سیاسى ده‌بێت و كاریگه‌رییه‌كانى له هه‌رێمى كوردستاندا وه‌ك نمونه‌یه‌ك چین.
چه‌مك و پێناسه‌ى ڕه‌فتارى سیاسى
ڕه‌فتارى سیاسى جۆرێكى گرنگه له جۆره‌كانى ڕه‌فتارى كۆمه‌ڵایه‌تى، كه گرنگى ده‌دات به هه‌موو ئه‌و كردار و چالاكیانه‌ى كه په‌یوه‌ندیدارن به فه‌رمانڕه‌واى و ڕێكخستنى كۆمه‌ڵگه له نێوان فه‌رمانڕه‌واو فه‌رمانڕه‌وایكراواندا له پێناو به ده‌ستهێنانى ئامانج و خواسته‌كانى تاك له كۆمه‌ڵگاداو بگونجێت له‌گه‌لأ خواست و پێداویستییه‌كانى سیسته‌مى كۆمه‌ڵایه‌تى و ببێته هۆى گه‌شه‌سه‌ندن و پێشكه‌وتنى كۆمه‌ڵگا (1). دیارده‌ى ڕه‌فتارى سیاسى پێگه‌یه‌كى گرنگى هه‌یه له بیرى سیاسى مرۆڤایه‌تیداو گرنگیه‌كى زۆریشى هه‌بووه له‌لاى زانایان و لێكۆڵه‌رانى بواره‌كانى زانستى سیاسى و كۆمه‌ڵایه‌تى و كارگێڕى. گرنگى ئه‌م دیارده‌یه‌ش ده‌گه‌ڕێته‌وه بۆئه‌وه‌ى كه ڕه‌فتارى سیاسى به‌رجه‌سته ده‌بێت له زۆربه‌ى په‌یوه‌ندییه فه‌رمى و نافه‌رمییه‌كاندا به تایبه‌تیش له ڕوداو گفتوگۆكانى ڕۆژانه‌دا كه ڕوده‌دات له كۆمه‌ڵگادا. زانایانى ئه‌م بواره واى لێكده‌ده‌نه‌وه كه هه‌موو ئه‌و كردار و ڕه‌فتارانه‌ى كه‌تاك ئه‌نجامى ده‌دات له ژیانى كۆمه‌ڵایه‌تى و سیاسیدا ئاڕاسته‌یه‌كى سیاسى له پشتیه‌وه‌یه‌تى، ئه‌مه‌ش واتاى ئه‌وه ده‌گه‌یه‌نێت كه ڕه‌فتارى سیاسى مرۆڤ به‌شێكه له بوون و سروشتى خۆى، هه‌روه‌ها ئاماژه‌یه‌كیشه بۆئه‌وه‌ى كه مرۆڤ ڕه‌گه‌زێكى سیاسییه له چوارچێوه كۆمه‌ڵایه‌تییه‌كه‌یدا كه هه‌موو په‌یوه‌ندییه‌كانى خۆى به به‌رامبه‌ره‌كانییه‌وه و به‌ها و بیروبۆچونه‌كانى له خۆده‌گرێت و هه‌موو ئه‌مانه‌ش پێكه‌وه به‌شدارییه‌كى به‌هێزده‌كه‌ن له دروست بوون و گه‌ڵاڵه‌بوونى ئاڕاسته‌ى سیاسى لاى تاك (2). هه‌رله‌به‌ر ئه‌وه‌شه كه ڕه‌فتارى سیاسى به به‌شێكى جیانه‌كراوه داده‌نرێت له ڕه‌فتاره‌كانى ترى تاك له كۆمه‌ڵگادا. و كاریگه‌رى ڕه‌فتارى سیاسى ده‌وه‌ستێته سه‌ر ڕێژه‌ى هۆشیارى تاك یاخود كۆمه‌لأ له كۆمه‌ڵگادا، هه‌روه‌ها ڕه‌فتارى سیاسى ده‌كرێت له‌سه‌ر ئاستى تاك بێت و ده‌شكرێت له‌سه‌ر ئاستى كۆمه‌ڵ بێت، و هه‌روه‌ها ده‌كرێت هاوسۆزى و هاوكاریبێت و ده‌شكرێت ململانێكاری بێت، ئه‌مه له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ى كه ناكرێت شیكارى بۆ ڕه‌فتارى سیاسى بكه‌ین به‌بێ حیسابكردن بۆ هۆكاره‌كانى ترى وه‌ك هۆكاره كۆمه‌ڵایه‌تی و مێژوى و ده‌روونى و كلتورى و بایه‌لۆجییه‌كان (3).
له واتا كۆنه‌كه‌یدا ڕه‌فتارى سیاسى ته‌نها به ڕه‌فتارى ده‌نگده‌ر لێكده‌درایه‌وه، به‌ڵام دواتر لێكۆڵینه‌وه‌ى نوێ له‌م بواره‌دا ده‌ركه‌وت كه ئاماژه‌یان به‌وه‌دا ڕه‌فتارى سیاسى هه‌موو كرداره‌كانى په‌یوه‌ندیدار به ڕێكخستنه گه‌وره‌كانى وه‌ك ده‌وڵه‌ت و پارتى سیاسى له‌لایه‌ك و تێگه‌یشتنى تاك بۆ كۆمه‌ڵگاو هه‌ڵسوكه‌وتكردنى له‌گه‌لأ ئه‌و دامه‌زراوه و ڕێكخستنه سیاسیانه له‌لایه‌كى تره‌وه له خۆده‌گرێت. به‌تێپه‌ڕبوونى كاتیش تاك و كۆمه‌ڵه جیاوازه‌كان له ژینگه و كلتورى جیاوازدا ته‌كتیك و ستراتیژى جیاوازیان به‌كارهێناوه بۆ به‌دیهێنانى ئامانجه‌كانیان، له‌و نێوه‌نده‌شدا ڕه‌فتارى سیاسى به یه‌كێك له‌و ستراتیژانه داده‌نرێت (4). به شێوه‌یه‌كى گشتى ده‌كرێت بڵێین كه سیاسه‌ت ڕه‌نگدانه‌وه‌ى له‌سه‌ر سروشتى مرۆڤایه‌تى هه‌یه‌و هه‌موو كرده‌وه و ڕه‌فتارێكى مرۆڤ ده‌كرێت ئامانجێكى سیاسى له پشتیه‌وه بێت، بۆیه له‌م ڕوه‌وه زانایان جه‌ختیان له‌سه‌ر په‌یوه‌ندى نێوان زانستى ده‌رونناسى و زانستى سیاسى كردۆته‌وه، و به‌هه‌مان شێوه‌ش سیاسه‌ت په‌یوه‌ندییه‌كى به هێزى به كلتورو ڕۆشنبیرى كۆمه‌ڵگاوه هه‌یه، له‌به‌رئه‌وه‌ش كه كلتورى سیاسى جۆرى جیاوازى هه‌یه‌و به‌پێى كۆمه‌ڵگاكان ده‌گۆرَێت، هه‌ر له‌به‌ر ئه‌وه‌ش ڕه‌فتارى سیاسى تاك له كۆمه‌ڵگایه‌كه‌وه بۆ كۆمه‌ڵگایه‌كى تر ده‌گۆڕێت.
پێناسه‌ى ڕه‌فتارى سیاسى
پێش ئه‌وه‌ى پێناسه‌ى ڕه‌فتارى سیاسى بكه‌ین پێویسته به‌شێوه‌یه‌كى كورت پێناسه‌ى ڕه‌فتارى مرۆڤ به‌شێوه‌یه‌كى گشتى بكه‌ین چونكه ڕه‌فتارى سیاسى به‌شێكه له ڕه‌فتارى گشتى مرۆڤ. پێناسه‌ى جۆراو جۆر بۆ ڕه‌فتارى مرۆڤ كراوه كه‌به پێى قوتابخانه‌و ڕێبازه جیاوازه‌كان ده‌گۆڕێت، به‌ڵام ئێمه لێره‌دا ناچینه ناو ئه‌و ورده‌كارییه‌وه و ته‌نها دوو پێناسه وه‌رده‌گرین:
هه‌ندێك پێناسه‌ى ڕه‌فتارى مرۆڤ ده‌كه‌ن به‌وه‌ى :” هه‌موو چالاكیه‌كه كه تاك ده‌ریده‌بڕێت یاخود ئه‌نجامى ده‌دات له رێگه‌ى په‌یوه‌ندییه‌كانیه‌وه كه‌ڕێسایه‌كى سروشتى و مادى و پرۆگرام كراوى هه‌یه و ده‌وه‌ستێته سه‌ر شێوازى ژیان و ڕاهێنانى بۆماوه‌ى و بایه‌لۆجى ئه‌و تاكه” (5).
هه‌روه‌ها ڕه‌فتارى مرۆڤ پێناسه ده‌كرێت به‌وه‌ى:” هه‌موو ئه‌و كردارو چالاكیانه‌یه كه له تاكه‌وه ده‌رده‌چێت به شێوازێكى بینراو یاخود نه‌بینراو”. و هه‌ندێكى تر پێناسه‌ى ده‌كه‌ن به‌وه‌ى :” كه چالاكیه‌كه له مرۆڤه‌وه ده‌رده‌چێت جا ئه‌و چالاكیه ده‌كرێت تێبینى و پێوانه بكرێت وه‌ك چالاكییه‌كى فیسۆلۆجى و جوڵه‌پێكراو و یاخود چالاكییه‌كى هه‌ست پێنه‌كراوبێت له مێشكى مرۆڤدا وه‌كو فكركردنه‌وه و به‌یادهێنانه‌وه” (6).
به‌نیسبه‌ت پێناسه‌ى ڕه‌فتارى سیاسیه‌وه، دیاریكردنى پێناسه‌یه‌كى دیاریكراو كێشه‌یه‌كى جه‌وهه‌رییه‌و هه‌ربۆیه شیكردنه‌وه‌و لێكدانه‌وه‌ى جیاوازى بۆ كراوه، به‌ڵام ڕه‌فتارى سیاسیش به‌شێكه له ڕه‌فتارى ئینسانى و هه‌مان سیفه‌ته‌كانى ئه‌وى به‌سه‌ردا جێبه‌جێده‌كرێت، ئه‌وه‌نده هه‌یه كه‌په‌یوه‌ندیداره به دیارده‌یه‌كى دیاریكراوه‌وه كه ئه‌ویش دیارده‌ى سیاسیه، لێره‌دا چه‌ند پێناسه‌یه‌كى وه‌رده‌گرین:
“هارولد لاسول” پێناسه‌ى ڕه‌فتارى سیاسى ده‌كات به‌وه‌ى :” بریتییه له ئاماده‌كارییه‌كى ده‌رونى پێشوه‌خته له‌لاى تاك كه ڕه‌نگدانه‌وه‌ى ده‌بێت له‌سه‌ر هه‌ڵوێست و ئاڕاسته‌كانى به‌رامبه‌ر پرسه گشتییه‌كانى كۆمه‌ڵگا” (7).
د. ئیحسان محه‌مه‌د حه‌سه‌ن پێناسه‌ى ده‌كات به‌وه‌ى :” چالاكى و كردارێكه كه تاك یاخود كۆمه‌ڵه تاكێك په‌یڕه‌وى ده‌كه‌ن كه‌ڕۆڵێكى سیاسى دیاریكراویان هه‌یه و ده‌توانن له ڕێگه‌یه‌وه ژیانى سیاسى له كۆمه‌ڵگادا ڕێكبخه‌ن و ناوه‌ندى هێز و ده‌سه‌ڵات دیاریبكه‌ن، هه‌روه‌كو په‌یوه‌ندییه سیاسییه‌كانى نێوان فه‌رمانڕه‌واو فه‌رمانڕه‌وایكراوانیش ڕێك ده‌خات” (8).
هه‌روه‌ها جان رانجر پێناسه‌ى ده‌كات به‌وه‌ى:” هه‌موو كردارێكى تاكه به‌رامبه‌ر ئه‌و كۆمه‌ڵگا سیاسییه‌ى كه‌تیایدا ده‌ژێت كه ناشكرێت له یه‌ك شێوازدا جێگیربكرێت” (9).
له كۆتایشدا پێناسه‌یه‌كى د. ڕه‌شید عمار وه‌رده‌گرین كه پێناسه‌ى ده‌كات به‌وه‌ى :” بریتییه له كۆمه‌ڵه خواست و ئاڕاسته‌و هه‌ڵوێستێكى سیاسى جا له‌سه‌ر ئاستى تاك بێت یاخود كۆمه‌ڵ له چوارچێوه‌ى په‌یوه‌ندییه كۆمه‌ڵایه‌تییه‌كان و ژینگه‌و كلتورێكى دیاریكراودا بێت” (10).
لێكۆڵینه‌وه‌ى ڕه‌فتارى سیاسى كۆمه‌ڵه بابه‌تێكى وه‌ك ده‌نگدان و هه‌ڵبژاردن، ڕۆشنبیرى و ڕێكه‌وتنى سیاسى، به‌شدارى سیاسى، هه‌ڵمه‌ته‌كانى بانگه‌شه‌ى سیاسى گه‌نه‌ڵى سیاسى و… زۆر بابه‌تى تر له خۆده‌گرێت.
كاریگه‌رى ئابورى له‌سه‌ر ڕه‌فتارى سیاسى
زۆرێك له ئابوریناسان و زانایانى كۆمه‌ڵناسى سیاسى واى بۆ ده‌چن كه ئه‌و بارودۆخه ئابورییه‌ى كه‌وا تاك تیایدا ده‌ژێت ڕه‌گه‌زێكى گرنگ پێكده‌هێنێت له دیاریكردنى ململانێ سیاسییه‌كانى نێوانیان. له بنه‌ڕه‌تیشدا هۆكارى سه‌ره‌كى ئه‌مه ده‌گه‌ڕێته‌وه بۆ ئه‌وه‌ى كه تاوه‌كو ئێستا كۆمه‌ڵگه‌ى مرۆڤایه‌تى ده‌ناڵێنێت به‌ده‌ست كه‌مى ماده‌ى فه‌راهه‌مكراو بۆ پڕكردنه‌وه‌ى پێداویستییه بنه‌ڕه‌تییه‌كانى ژیان، و ئه‌م كه‌میه‌ش ده‌بێته هۆى جیاوازى ئابورى له نێوان تاكه‌كانى كۆمه‌ڵگادا، به‌جۆرێك هه‌ندێك ده‌توانن هه‌موو پێداویستیه‌كانیان پڕبكه‌نه‌وه و هه‌ندێكى تر لێى بێبه‌شده‌بن، هه‌ربۆیه له‌م ڕوانگه‌یه‌وه سه‌رچاوه‌ى ململانێ سیاسییه‌كان كه‌مى داهات و ماده‌ى فه‌راهه‌مكراوه (11). به‌ڵام له به‌رامبه‌ر ئه‌مه‌شدا ڕایه‌كى تر هه‌یه كه‌پێى وایه له هه‌ندێك له كۆمه‌ڵگاكاندا هه‌رچه‌نده ماده‌ى فه‌راهه‌مكراویش هه‌بێت به‌ڵام به‌هۆى هێز و ده‌سه‌ڵاتى هه‌ندێك له تاكه‌كان كه ده‌ستده‌گرن به‌سه‌ر سه‌رچاوه‌كانى داهات و بێبه‌شبوونى لاوازه‌كانیش لێى ململانێى سیاسى دروستده‌بێت. هه‌ر له‌م ڕوانگه‌یه‌وه‌یه زانایانى ئابورى و زانایانى سیاسه‌ت جه‌خت له‌سه‌ر گرنگى هۆكارى ئابورى ده‌كه‌نه‌وه له ئاڕاسته‌كردنى ژیانى مرۆڤایه‌تى به‌گشتى و ژیانى سیاسیان به‌تایبه‌تى. هه‌ر له‌سه‌ر كاریگه‌رى ئابورى به‌سه‌ر ڕه‌فتارى سیاسییه‌وه بۆنمونه له كۆندا ئه‌گه‌ر كۆمه‌ڵگاى یۆنانى كۆن وه‌ربگرین له نێویشیاندا كۆمه‌ڵگاى ئه‌سیناى سه‌رده‌مى (داركۆن) له نیوه‌ى یه‌كه‌مى سه‌ده‌ى حه‌ڤده‌یه‌مى پێش زاین، ده‌بینین ئه‌و كۆمه‌ڵگایه به‌سه‌ر چوارچیندا دابه‌شببون به پێى ڕێژه‌ى داهات و سامانیان، هه‌ر له‌سه‌ر ئه‌و بنه‌مایه‌ش ده‌یانتوانى به‌شدارى سیاسى بكه‌ن، به‌جۆرێك ته‌نها چینى یه‌كه‌م و دووه‌م ده‌یانتوانى به‌شدارى كارى سیاسى بكه‌ن و چینى سێیه‌میش ڕیگه‌یان پێده‌درا ته‌نها خزمه‌تى سه‌ربازى بكه‌ن، به‌ڵام چینى چواره‌م بێبه‌شكرابوو له سه‌رجه‌م كایه‌ى سیاسى و خزمه‌تى سه‌ربازى (12). زاناو مێژوو نوسى ئیسلامیش (ئیبن خه‌لدون) جه‌ختى له‌سه‌ر ئه‌وه كردۆته‌وه كه‌وا هۆكارى سیاسى به‌نده به هۆكاره ئابورى و مادییه‌كانه‌وه، و پێى وایه هۆكاره ئابورییه‌كان ڕۆڵێكى گرنگ ده‌گێڕن له ژیانى نه‌ته‌وه‌كاندا و جیاوازى نه‌ته‌وه‌كانیش دروستده‌بێت به‌هۆى جیاوازى هۆكاره‌كانى به‌رهه‌مهێنانه‌وه (13). ماركس-یش جه‌ختى له‌سه‌ر ئه‌وه كردۆته‌وه كه‌وا ململانێى سیاسى دروستده‌بێت به‌هۆى ململانێى چینه‌كانى ناو كۆمه‌ڵگاوه، كه چینێك خاوه‌نى هۆكاره‌كانى به‌رهه‌مهێنانه‌و و چینه‌كه‌ى تریش ته‌نها خه‌ریكى كارن و له ژێَر ده‌ستى ئه‌واندان، هه‌ر بۆیه ململانێى سیاسى دروستده‌بێت و ده‌رئه‌نجامه‌كه‌شى گواستنه‌وه‌ى كۆمه‌ڵگایه له قۆناغێكه‌وه بۆ قۆناغێكى تر (14).
تاوه‌كو په‌نجاكانى سه‌ده‌ى ڕابردوش به‌شداریكردن له هه‌ڵبژاردنه‌كان به‌سترابۆوه به بوونى ماڵ و داراییه‌وه، به جۆرێك بۆ ئه‌وه‌ى كه‌سێك بتوانێت ده‌نگبدات یاخود خۆى كاندید بكات ده‌بوو به‌شێك له‌ماڵو داراییه‌كه‌ى ببه‌خشێت. زۆربه‌ى ده‌ستورى وڵاته پێشكه‌وتووه‌كانى ئه‌مڕۆش ئه‌م مه‌رجه‌یان دانابوو تاكو كاتێكى نزیك، بۆ نمونه ئینگلته‌را تاكو ساڵى (1919) كارى به‌م مه‌رجه ده‌كرد وه دواتریش به‌ریتانیا تاساڵى (1948)، هه‌روه‌ها میصریش تاوه‌كو ساڵى (1930)، هۆكارى ئه‌مه‌شیان بۆ ئه‌وه ده‌گێڕایه‌وه كه كاروبارى گشتى ده‌وڵه‌ت كارێكى گرنگه و پێویسته له ده‌ستى ده‌وڵه‌مه‌نده‌كاندابێت (15).
له ڕۆژگارى ئه‌مڕۆشدا سیاسه‌ت و ئابورى به دوو دیوى یه‌ك دراو داده‌نرێن و ناكرێت له یه‌كتریان جیابكه‌ینه‌وه به‌ڵكو په‌یوه‌ندییه‌كى به‌یه‌كداچویان له نێواندا هه‌یه، به جۆرێك ناكرێت له سیاسه‌ت تێبگه‌ین ئه‌گه‌ر به‌ته‌نها وه‌ریبگرین، و به‌پێچه‌وانه‌شه‌وه ناكرێت له ئابورى تێبگه‌ین ئه‌گه‌ر سیاسه‌تى لێدوربخه‌ینه‌وه، ئه‌مه‌ش واتاى ئه‌وه ده‌گه‌یه‌نێت كه‌سیاسه‌ت ئابوریمان بۆ ڕونده‌كاته‌وه، له كاتێكیشدا ئابورى سیاسه‌ت ڕونده‌كاته‌وه. له‌م ڕوه‌شه‌وه ئابورى سیاسى نێوده‌وڵه‌تى ئه‌و فكره‌یه پوچه‌ڵده‌كاته‌وه كه پێى وایه به هۆى جیهانگیرییه‌وه ئابورى به سیاسیكراوه، به‌ڵكو پێى وایه هه‌ر له كۆنه‌وه كایگه‌رى سیاسه‌ت له سه‌ر ئابورى هه‌بووه نه‌ك ته‌نها ئه‌وه‌ى ئابورییه‌كى ڕوت بووبێت (16).
لێره‌دا له‌باره‌ى كاریگه‌رى دۆخى ئابورى یاخود به‌واتایه‌كى تر ڕێژه‌ى ده‌وڵه‌مه‌ندى و هه‌ژارى له به‌رهه‌مدا و كاریگه‌رى له‌سه‌ر ڕه‌فتارى سیاسى دوو ئاڕاسته هه‌ن: ئاڕاسته‌یك كه پێى وایه كه‌وا ده‌وڵه‌مه‌ندى له به‌رهه‌مدا سه‌رچاوه‌ى هێزه‌و و هۆكارێكیشه به‌ره‌و گه‌شه‌سه‌ندنى كۆمه‌ڵایه‌تى و سیاسى، له به‌رامه‌ردا ئاڕاسته‌ى دووه‌م پێى وایه كه ده‌وڵه‌مه‌ندى به‌رهه‌م ده‌بێته هۆى لاوازى تواناى كاركردن و سستبوونى ئازادى (17). له‌م به‌شانه‌ى دواتردا زیاتر باسى ئه‌مه ده‌كه‌ین و باسى كاریگه‌رى پێشكه‌وتوى و دواكه‌وتوى ئابورى ده‌كه‌ین له‌سه‌ر ڕه‌فتارى سیاسى تاك یان كۆمه‌ڵ له كۆمه‌ڵگادا .
یه‌كه‌م: كاریگه‌رى پێشكه‌وتووى ئابورى له‌سه‌ر ڕه‌فتارى سیاسى
هه‌ر له‌سه‌رده‌مى كۆنه‌وه تاوه‌كو ئێستا زانایان كۆده‌نگ بوونه له‌سه‌ر ئه‌وه‌ى كه په‌یوه‌ندییه‌كى به‌هێز هه‌یه له نێوان پێشكه‌وتووى ئابورى و په‌یوه‌ست ببون به دیموكراسیه‌وه، و پێیان وابووه كه ده‌وڵه‌ته ده‌وڵه‌مه‌نده‌كان سیسته‌مى دیموكراسى وه‌رده‌گرن بۆ فه‌رمانڕه‌واى و ده‌وڵه‌ته هه‌ژاره‌كانیش سیسته‌مى دیكتاتۆرى. هه‌روه‌ك ده‌شزانرێت له‌و ده‌وڵه‌تانه‌ى كه داهاتى تاك تیایاندا به‌رزه دیموكراسى تیایاندا به‌رقه‌راره تاك زیاتر هۆشیاره‌و ئازادى و یه‌كسانى و دادپه‌روه‌ریش تیایاندا هه‌یه، به‌ڵام له‌و ده‌وڵه‌تانه‌ى كه‌وا هه‌ژارى و بێكارى و دیكتاتۆرى تیایاندا بوونى هه‌یه توندوتیژى سیاسى و نه‌بوونى سه‌قامگیری تیایاندا به‌ربڵاوه (18). بۆیه لێره‌دا كاریگه‌رى داهات به‌رزى تاك و خۆشگوزه‌رانى ئابورى له‌سه‌ر ڕه‌فتارى سیاسى ڕونده‌كه‌ینه‌وه، و له‌م ڕوه‌شه‌وه دوو ئاڕاسته هه‌ن، ئاڕاسته‌ى یه‌كه‌م كه ئاڕاسته‌ى به‌هێزه‌و وه زیاتر واقیعانه تره ئه‌وه‌یه كه پێى وایه پێشكه‌وتووى ئابورى ده‌بێته هۆى چالاك بوونى تاك له كایه‌ى سیاسیدا و به‌شدارییه‌كى به‌هێزى ده‌بێت، ئه‌م كاریگه‌رییه‌ش له چه‌ند خاڵێكدا ڕونده‌كه‌ینه‌وه (19):
1- هۆشیارى سیاسى تاك: به‌شدارى تاك و جه‌ماوه‌ر له پرۆسه‌ى دروستكردنى بڕیار به‌شێوه‌ى دیموكراسى وا ده‌خوزێت كه تاكێكى هۆشیاربێت به‌رامبه‌ر بابه‌ت سیاسییه‌كان، و ئه‌م ئامانجه‌ش به‌ده‌ستنایات جگه له‌ڕێگه‌ى په‌روه‌رده‌و فێركردن و خۆڕۆشنبیركردن نه‌بێت، ئه‌مانه‌ش پێویستیان به ئاستێكى ئابورى پێشكه‌وتوو هه‌یه تاوه‌كو قوتابخانه‌و زانكۆو ناوه‌ندى ڕۆشنبیرى به‌هێزو پێشكه‌وتوو هه‌بن.
2- هاوسۆزى و پێكه‌وه‌گونجان: ده‌ركردنى بڕیاره سیاسییه‌كانى په‌یوه‌ست به‌كاروبارى گشتى پێویستیان به گونجاوى نێوان تاكه‌كانى كۆمه‌ڵگاو هێزو لایه‌نه سیاسییه‌كان هه‌یه، به‌ڵام له و كۆمه‌ڵگایانه‌ى كه‌وا هه‌ژارى و دابه‌شبوون و ناكۆكى تیایاندا باڵاده‌سته ته‌نها كه‌مینه‌یه‌كى فه‌رماڕه‌وا بڕیاریان به‌ده‌سته.
3- چاره‌سه‌ركردنى ناكۆكییه‌كان و كه‌مكردنه‌وه‌ى توندوتیژى سیاسى: ئه‌و وڵاتانه‌ى كه‌وا داهاتى تاك به‌رزه توندوتیژى و ناجێگیرى سیاسى تیایاندا له ئاستێكى كه‌مدایه به پێچه‌وانه‌وه له وڵاته دواكه‌وتووه‌كان ئه‌م دیارده‌یه له ئاستێكى به‌رزدایه، هه‌روه‌كو سه‌قامگیرى سیاسیش داهات زیاد ده‌كات و زیادبوونى داهاتیش توندوتیژى سیاسى كه‌مده‌كاته‌وه.
4- سودگه‌راى له به‌شدارى سیاسیدا: له وڵاته پێشكه‌وتووه‌كاندا تاك له‌سه‌ر بنه‌ماى عه‌قڵانى و به ئازادانه به‌شدارى سیاسى ده‌كات، واتا به‌رزكردنه‌وه‌ى ئاستى خزمه‌تگوزارى و خۆشگوزه‌رانى زیاتر هانى تاك ده‌دات به‌شدارییه‌كى كارابكات (20).
به پێچه‌وانه‌ى ئه‌م ئاڕاسته‌یه‌ى كه باسمانكرد، ئاڕاسته‌یه‌كى تر هه‌یه كه پێى وایه له‌و وڵاتانه‌ى كه ئابورییه‌كى پێشكه‌وتویان هه‌یه و داهاتى تاك تیایاندا به‌رزه، به‌نمونه به‌شێك له وڵاتانى ئه‌وروپا له ئێستادا لاوازى به‌شدارى سیاسى و بێئاگاى له‌به‌رامبه‌ر پرسه سیاسیه‌كاندا هه‌یه، خه‌ڵكى ئه‌وه‌نده‌ى سه‌رقاڵن به‌كاروبارى ژیانى ئابورى و بواره‌كانى تر ئه‌وه‌نده ئاگادارى كارى سیاسى نین، به‌ڵام هۆكارى ئه‌مه ده‌گه‌ڕێنرێته‌وه بۆ به‌هێزى دامه‌زراوه ده‌ستورى و سیاسى و یاساییه‌كانى ئه‌و وڵاتانه كه‌وا تاڕاده‌یه‌كى زۆر له جێگیریدان و هاوڵاتیان هه‌ست به دڵنیاى ده‌كه‌ن (21).
دووه‌م: كاریگه‌رى دواكه‌وتووى ئابورى له‌سه‌ر ڕه‌فتارى سیاسى
له وڵاتانه‌ى كه‌وا ئابورییه‌كى دواكه‌وتویان هه‌یه، حاڵه‌ته‌كانى هه‌ژارى و نادادپه‌روه‌رى له دابه‌شكردنى سامان و بێكارى و قۆرخكارى ئابورى دیارده‌یه‌كى به‌ربڵاون. هه‌ربۆیه ئه‌م دیاردانه‌ش هانى تاك ده‌دات تاوه‌كوو گرنگى به‌پرسه سیاسییه‌كان بده‌ن له پێناو به‌دیهێنانى ژیانێكى باشتر و گه‌یشتن به خۆشگوزه‌رانى، و زۆربه‌ى ئه‌و وڵاتانه‌شى كه‌وا ئابورییه‌كى دواكه‌وتویان هه‌یه و ئه‌و دیاردانه‌یان تیادا به‌ربڵاوه وڵاتانێكن كه‌وا سیسته‌مێكى دیكتاتۆرى تیایاندا فه‌رمانڕه‌واى ده‌كات. لێره‌دا جه‌خت له‌سه‌ر گرینگترین كاریگه‌رییه‌كانى ئابورییه‌كى دواكه‌وتوو له‌سه‌ر ڕه‌فتارى سیاسى تاك له چه‌ند خاڵێكدا ڕون ده‌كه‌ینه‌وه:
1- ڕكابه‌رى و ململانێى سیاسى: ئه‌و كۆمه‌ڵگایانه‌ى كه‌وا ده‌گمه‌نى ئابورییان هه‌یه، یان به‌واتایه‌كى تر ماده‌ى فه‌راهه‌مكراویان نیه بۆ پڕكردنه‌وه‌ى پێداویستییه‌كانى هه‌موان، ڕكابه‌رى و ململانێ له‌نێوان تاكه‌كانى ئه‌و كۆمه‌ڵگایه‌دا بۆ پڕكردنه‌وه‌ى پێداویستته‌كانیان دیارده‌یه‌كى به‌ربڵاوه، له‌م چوارچێوه‌یه‌شدا هه‌وڵدان بۆ ده‌ستگرتن به‌سه‌ر ده‌سه‌ڵاتى سیاسیدا وه‌ره‌قه‌یه‌كى قازانج به‌خشه. هه‌ر له‌م ڕوه‌شه‌وه هه‌وڵدان بۆ به‌ده‌ستهێنانى ئیمتیازاته‌كانى ده‌سه‌ڵات پاڵنه‌رێكى گرنگه بۆ كێبڕكێ و ململانێى سیاسى له كۆمه‌ڵگادا، ده‌كرێت هه‌مان شتیش بوترێت بۆ ئه‌و كۆمه‌ڵگایانه‌ى كه ماده‌ى فه‌راهه‌مكراویان هه‌یه به‌ڵام چینێكى ده‌سه‌ڵات ده‌ستى به‌سه‌ردا ده‌گرن، بۆیه له‌م ڕوانگه‌یه‌شه‌وه ململانێ سه‌رهه‌ڵده‌دات (22).
2- توندوتیژى و تیرۆرى سیاسى: زۆربه‌ى كرداره‌كانى توندوتیژى و تیرۆر ده‌گه‌ڕێته‌وه بۆ هۆكاره ئابورییه‌كانى وه‌ك هه‌ژارى و بێكارى و قۆرخكارى ئابورى و نه‌توانینى پڕكردنه‌وه‌ى پێداویستییه‌كان، ئه‌م هۆكارانه‌ش وا له تاك ده‌كات به تایبه‌ت ئه‌و تاكانه‌ى كه‌وا ئاستێكى كه‌مى ڕۆشنبیرى ئاینى و ئه‌خلاقیان هه‌یه هه‌ستن به كردارى توندوتیژى و تیرۆر. سه‌رئه‌نجامه‌كه‌شى پێكدادان و نه‌مانى سه‌قامگیرى له كۆمه‌ڵگادا دروستده‌كات كه زۆر جار ئه‌و بارودۆخه‌ش حاڵه‌ته‌كانى هه‌ژارى و دواكه‌وتوى و بێهیواى زیاتر ده‌كه‌ن (23).
3- پاشكۆیه‌تى سیاسى: دیارده‌یه‌كى به‌ربڵاوه له‌و كۆمه‌ڵگایانه‌ى كه‌وا ئابورییه‌كى دواكه‌وتویان هه‌یه، به‌وپێیه‌ى زۆربه‌ى چینه ده‌وڵه‌مه‌نده‌كان هه‌وڵى خۆیان ده‌خه‌نه گه‌ڕ بۆ به‌كارهێنانى چینه هه‌ژاره‌كان له پێناو به‌رژه‌وه‌ندییه ئابورى و سیاسییه‌كانیان، وه‌ك كڕینى ده‌نگ به ماڵ و دارایى بۆ مه‌به‌ستى سیاسى، ئه‌م دیارده‌یه‌ش له سیسیته‌مه دیكتاتۆرى و دواكه‌وتوه‌كان و یاخود له‌و سیسته‌مانه‌ى كه دیموكراسییه‌كى كامڵیان نیه دیارده‌یه‌كى به‌ربڵاوه، به‌و پێه‌ى كه‌ماڵو داراى و نفوزى سیاسى ڕۆلأ و كاریگه‌رییه‌كى به‌هێزى هه‌یه بۆ گه‌یشتن به ده‌سه‌ڵات، چونكه زۆرجار به‌نمونه كاندیدى هه‌ڵبژاردنه‌كان ده‌توانێت له‌و ڕێگه‌یه‌وه ده‌نگ كۆبكاته‌وه، به‌بێ له‌به‌رچاوگرتنى لێهاتوى و به‌رنامه‌ى هه‌ڵبژاردن (24).
4- تاكڕه‌وى سیاسى: زۆربه‌ى واقعى كردارى كۆمه‌ڵگه هه‌ژاره‌كان ئه‌وه‌یه كه ده‌ناڵێنن به ده‌ست ده‌سه‌ڵاتى تاكڕه‌و دیكتاتۆرییه‌وه، له ڕاستیشدا زۆرجار هه‌ژارى ڕۆڵێكى به‌هێز ده‌گێڕێت له دروستكردنى ئه‌م جۆره له ده‌سه‌ڵات، له‌به‌ر ئه‌وه‌ى له‌و جۆره كۆمه‌ڵگایانه‌دا ڕۆشنبیرى سیاسى له ئاستێكى لاوازدایه، هه‌ربۆیه ناوه‌ندى ده‌سه‌ڵات و هێز چاوى له‌سه‌ر ئه‌و چینه‌یه‌و پاڵپشتیان ده‌كات و هاوسۆزیان به‌لاى خۆیدا ڕاده‌كێشێت كه زۆر جار له‌ڕێگه‌ى بانگه‌شه‌ى بریقه‌داره‌وه‌یه، له به‌رامبه‌ریشدا ناوه‌نده ڕۆشنبیرى و دامه‌زراوه‌كانى كۆمه‌ڵگه‌ى مه‌ده‌نى و به‌شدارى سیاسیان په‌راوێز ده‌خات، هه‌روه‌ها ڕۆڵێكى زۆریش ده‌دات به دامه‌زراوه سه‌ربازییه‌كان (25). به‌ڵام ئه‌گه‌ر ئه‌مه بۆ ده‌سه‌ڵاتدارانى كۆن ڕاست بووبێت ئه‌وا بۆ ڕۆژگارى ئه‌مڕۆى پێشكه‌وتوى ته‌كنه‌لوجیاو هۆكاره‌كانى په‌یوه‌ندى ڕه‌نگه ڕاستنه‌بێت، نمونه‌ى زیندوى ئه‌مه‌ش ئه‌و ناڕه‌زاى و خۆپیشاندانانه‌ى به‌ناو به‌هارى عه‌ره‌بى بوو كه به‌شێك له‌و وڵاتانى عه‌ره‌بى به خۆیانه‌وه بینى، و هۆكارى سه‌ره‌كیشیان هه‌ژارى و بێكارى و قۆرخكارى ده‌سه‌ڵات بوو، به‌نمونه له میصردا ڕێژه‌ى هه‌ژارى گه‌یشتبووه (20%) ى كۆى دانیشتوان، و (20%) تریش له ده‌وروبه‌رى ئه‌و هێڵه‌دابوون، هه‌روه‌كو ڕێژه‌ى بێكاریش به پێى ئاماره ڕه‌سمییه‌كان زیاتر له (10%) بوو له كاتێكدا ئاماره ڕه‌سمییه‌كان له‌وه زیاتریان پیشانده‌دا. هه‌روه‌ها ده‌وڵه‌مه‌نده‌كان زیاتر ده‌وڵه‌مه‌ند ده‌بوون هه‌ژاره‌كانیش زیاتر هه‌ژار ده‌بوون (26).
5- پێكدادانى سیاسى و نه‌بوونى سه‌قامگیرى: ئه‌زمونى گه‌لانى هه‌ژار ده‌ریخستوه كه یه‌كێك له هۆكاره سه‌ره‌كییه‌كانى فه‌وزاو پێكدادانى سیاسى كێشه ئابورییه‌كانه، و زۆربه‌ى كێشه سیاسییه‌كانیش ده‌گه‌ڕێته‌وه بۆ ئه‌و كێشانه، له كاتێكدا داهات به‌رزى و خۆشگوزه‌رانى هۆكارێكى سه‌ره‌كییه بۆ به‌دیهێنانى ئه‌من و ئاسایش، له به‌رئه‌وه‌ى ئاسایش له به‌رژه‌وه‌ندى هه‌موا ده‌بێت له‌و حاڵه‌ته‌دا (27).
كاریگه‌رى دۆخى ئابورى له‌سه‌ر ڕه‌فتارى سیاسى له هه‌رێمى كوردستان
هه‌رێمى كوردستان وه‌كو كیانێكى نیمچه سه‌ربه‌خۆ له دواى ساڵى (1991) و په‌یڕه‌وى له به‌رنامه و شێوازى كارى تایبه‌ت به خۆى كرد له بوارى سیاسى و ئابورى و بواره‌كانى تر، هه‌رچه‌نده تاوه‌كو ساڵى (2003) چ به هۆى هه‌لومه‌رجى ده‌ره‌كى و یان هه‌لومه‌رجى ناوخۆى وه‌ك شه‌ڕى ناوخۆ به ناخۆشترین قۆناغه‌كانى خۆبه‌ڕێوه‌به‌ریدا تێپه‌ڕى، بۆیه له‌و ماوه‌یه‌دا نه‌توانرا بناغه‌ى ئابورییه‌كى تۆكمه دروستبكرێت، هه‌ر به‌هۆى ئه‌و هۆكاره سیاسى و ئابورییانه‌وه كوردستان هیچ پیێشكه‌وتنێكى به‌خۆیه‌وه نه‌بینى له ڕووى سیاسى و خۆشگوزه‌رانى ئابورى و بواره‌كانى تریشه‌وه. به‌ڵام له دواى ساڵى (2003) و قۆناغێكى نوێ له ژیانى عێراقییه‌كان به هه‌رێمى كوردستانیشه‌وه ده‌ستى پێكرد، له دواى ئه‌م به‌رواره‌وه هه‌رێمى كوردستان به كردارى بووه هاوبه‌ش و شه‌ریكى فه‌رمانڕه‌واى له ده‌وڵه‌تى عێراقداو وه‌ك هه‌رێمێك له چوارچێوه‌ى ده‌وڵَه‌تێكى فیدراڵیدا ناسێنرا، هه‌ربۆیه‌ش له ڕووى سیاسى و به تایبه‌تیش ئابورى تائه‌م دواییه بووه به‌شێكى كاراى ده‌وڵه‌تى عێراقى، كه له‌ئێستادا به هۆى هۆكارى سیاسى و ئابورییه‌وه گرژى و ئاڵۆزى له نێوان په‌یوه‌ندییه‌كانى حكومه‌تى هه‌رێم و حكومه‌تى ناوه‌ندا دروست بووه. له به‌رئه‌وه‌ى له دواى ساڵى (2003) وه بوژانه‌وه‌یه‌كى به‌رچاو له بوارى ئابورى و هێنانى ته‌كنه‌لۆجیا بۆ عێراق و هه‌رێمى كوردستان به‌دیكرا، ئه‌مه‌ش كاریگه‌رى خۆى له‌سه‌ر هۆشیارى و ڕه‌فتارى سیاسى تاك دروستكرد. به‌ڵام ئه‌مه‌ش ماناى ئه‌وه ناگه‌یه‌نێت كه هه‌رێمى كوردستان ڕووبه‌ڕوى كێشه ئابوری نه‌بۆیه‌وه و خه‌ڵكى به‌ته‌واوى خۆشگوزه‌ران بوبێتن، به‌ڵكو هه‌رێمى كوردستان له‌و وه‌خته‌وه تاوه‌كو ئێستا خاوه‌نى به‌رنامه‌و ڕێبازێكى ئابورى ڕوون نه‌بوو له كاركردنیدا، له‌گه‌ڵ تاڕاده‌یه‌ك خۆشگوزه‌رانى بوونى هاوڵاتیان گه‌نده‌ڵى و ده‌وڵه‌مه‌ندبوونى چینێك له‌سه‌ر حیسابى چینه‌كانى تر په‌ره‌ى سه‌ند. لێره‌دا نامانه‌وێت بچینه ئه‌و ورده‌كارییه‌وه و بڕیاریش له‌سه‌ر كاریگه‌رى دۆخى ئابورى له‌سه‌ر ڕه‌فتارى سیاسى له هه‌رێمى كوردستان ناده‌یه‌ن به پشت به‌ستن به‌و بنه‌مایانه‌ى كه له ته‌وه‌ره‌كانى سه‌روه‌دا باسمانكرد، چونكه هه‌رێمى كوردستان دۆخ و تایبه‌تمه‌ندى خۆى هه‌یه. هه‌ر له‌ڕوانگه‌ى ئه‌و تایبه‌تمه‌ندیه‌شه‌وه كه هه‌نێكیمان له‌سه‌ره‌وه باسكرد باسى ئه‌و كاریگه‌رییه ده‌كه‌ین به‌م شێوازه‌ى لاى خواره‌وه:
یه‌كه‌م: كاریگه‌رییه ئه‌رێنییه‌كانى لایه‌نى ئابورى له‌سه‌ر ڕه‌فتارى سیاسى له هه‌رێمى كوردستاندا
مه‌به‌ستمان له كاریگه‌رییه باشه‌كانى لایه‌نى ئابورى له هه‌رێمى كوردستاندا ئه‌و ماوه‌یه‌یه كه له دواى ساڵى (2003) وه ده‌ستى پێكرد، كه له سه‌دا حه‌ڤده‌ى بودجه‌ى عێراق ده‌هات بۆ هه‌رێمى كوردستان ئه‌مه جگه له داهاته ناوخۆییه‌كان، بۆیه تاڕده‌یه‌كى زۆر خۆشگوزه‌رانى و بوژانه‌وه‌ى ئابورى له هه‌رێمى كوردستاندا هاته‌كایه‌وه به‌به‌راورد به‌ڕابردوو، ئه‌مه‌ش كاریگه‌رییه‌كى گه‌وره‌ى دانا له‌سه‌ر هۆشیاركردنه‌وه‌ى تاك و به‌شداریكردنى له‌كایه سیاسییه‌كاندا كه ده‌توانین ئه‌م كاریگه‌رییه له چه‌ند خاڵێكى سه‌ره‌كیدا ڕون بكه‌ینه‌وه:
1- هۆشیارى سیاسى تاك: هه‌روه‌ك باسمانكرد له‌پێشوتردا كه هۆشیارى سیاسى تاك پێویستى به‌بوونى داراییه‌كى باشه، چونكه به ئابورییه‌كى به هێزه‌وه ده‌توانرێت قوتابخانه و زانكۆى باش بنیادبنرێت، بۆیه له‌م ڕوانگه‌یه‌وه كوردستانیش له دواى ساڵى (2003) وه به‌ره‌وپێشچونێكى باشى به‌خۆیه‌وه بینى له كردنه‌وه‌ى زانكۆو قوتابخانه‌و دروستكردنى ڕێكخراوى كۆمه‌ڵگه‌ى مه‌ده‌نى و دامه‌زراوه‌ى ڕاگه‌یاندن، هه‌موو ئه‌مانه‌ش كاریگه‌رییه‌كى باشیان له‌سه‌ر هۆشیاركردنه‌وه‌ى تاك به مافه‌كانیان دروستكرد له‌ناویشیاندا به‌شدارى سیاسى مه‌ده‌نیانه، ئه‌گه‌ر له پێشوتردا تاكى كورد ته‌نها بیرى له په‌یداكردنى بژێوى ژیان كردبێته‌وه ئه‌وا له‌و به‌رواره به‌دواوه هه‌وڵى خۆڕۆشنبیركردن بووه خه‌مى زۆرێك له تاكى كورد.
2- كۆچى هاوڵاتیان له‌لادێوه بۆ شاره‌كان: هه‌رچه‌نده دیارده‌ى كۆچكردنى هاوڵاتیان له‌لادێكانه‌وه بۆ شاره‌كان كارێكى باش نه‌بوو، وه هۆكاره‌كه‌شى بۆ كه‌مته‌رخه‌مى و بێپلانى حكومه‌ت ده‌گه‌ڕێته‌وه كه ئاوڕى له‌لادێكان نه‌دایه‌وه به گوێره‌ى پێویست، و حكومه‌ت له به‌رنامه‌ى ئابوریدا زیاتر كارى له‌سه‌ر شاره‌كان كرد و زۆربه‌ى خه‌ڵكى كرد به موچه‌خۆرى ده‌وڵه‌تى و داهاتى تاك له وڕێگه‌یه‌وه زیاتر به‌رده‌ست بوو، له هه‌مان كاتدا قوتابخانه‌ى باش و زانكۆ و ناوه‌ندى ڕۆشنبیریش له شاره‌كاندان، هه‌ر له‌به‌ر ئه‌مه‌ش ئاستى ڕۆشنبیرى خه‌ڵكى شار زیاتر گه‌شه‌ى كرد و زیاتریش گرنگی به پرسه سیاسییه‌كان ده‌ده‌ن به‌به‌راورد به خه‌ڵكى لادێكان، ئه‌مه‌ش شتێكى نوێ نیه به‌ڵكو هه‌ر له كۆنه‌وه خه‌ڵكى شاره‌كان زیاتر گرنگیان به پرسه سیاسییه‌كان داوه وه‌كو خه‌ڵكى لادێنشین.
3- سودگه‌راى له به‌شداریكردنى سیاسیدا: له دواى ساڵى (2003) و یه‌كگرتنه‌وه‌ى هه‌ردوو ئیداره‌ى سلێمانى و هه‌ولێر حكومه‌ت هه‌رێم هه‌نگاوى باشى نا له پرۆسه‌ى كرانه‌وه‌ى دیموكراسى به‌راورد به ڕابردوو، هه‌ربۆیه به‌شدارى خه‌ڵكیش له كایه سیاسییه‌كاندا زیاتربوو، وه‌له‌به‌رئه‌وه‌ى چه‌ندین هه‌ڵبژاردن چ له‌سه‌ر ئاستى هه‌رێم و چ له‌سه‌ر ئاستى عێراق ئه‌نجامدرا بۆیه كارى حیزبى و دامه‌زراوه سیاسییه‌كانى تریش زیاتر گرنگیان وه‌رگرت. له هه‌مان كاتدا خه‌ڵكیش به ئاڕاسته‌ى به‌دیهێنانى ژیانێكى باشترو خۆشگوزه‌رانتر به‌شدارى له هه‌ڵبژاردنه‌كان و كایه سیاسییه‌كانى تردا ده‌كرد هه‌رچه‌نده ئه‌مه‌ش به‌ڕه‌هاى نا به‌ڵكو چه‌ندین هۆكارى تر كاریگه‌ربوونه، هه‌روه‌ك ئه‌م هۆكاره هانده‌رێك بوو بۆ خۆپاڵاوتنى زۆرێك له‌و كه‌سانه‌ى كه خۆیان ده‌پاڵاوت بۆ گه‌یشتن به پۆسته‌كانى دامه‌زراوه یاساى و جێبه‌جێكارییه‌كان، كاتێك گه‌یشتن به‌و پۆستانه داهاتێكى باشى بۆ ئه‌و كه‌سانه دابینده‌كرد.
له سه‌ر ئه‌م بنه‌مایانه‌ى سه‌روه ده‌كرێت بڵێین كه هه‌میشه بوژانه‌وه‌ى ئابورى و خۆشگوزه‌رانى تاك كاریگه‌رى باشى ده‌بێت له‌سه‌ر به‌شدارى سیاسى مه‌ده‌نیانه‌ى تاك و ئه‌نجامدانى ڕه‌فتاره سیاسییه‌كانى به شێوه‌یه‌كى هێمنانه و وه پاراستنى ئاسایش و سه‌قامگیرى وڵات.
دووه‌م: كاریگه‌رییه نه‌رێنییه‌كانى لایه‌نى ئابورى له‌سه‌ر ڕه‌فتارى سیاسى له هه‌رێمى كوردستاندا
له به‌شى پێشووتردا باسى كاریگه‌رییه‌كانى گه‌شه‌سه‌ندنى ئابوریمان له‌سه‌ر ڕه‌فتارى سیاسى له هه‌رێمى كوردستاند كرد، به‌ڵام ئه‌مه ماناى ئه‌وه ناگه‌یه‌نێت كه هه‌رێمى كوردستان به‌رنامه‌یه‌كى ئابورى پێشكه‌وتووى هه‌بووبێت و و كێشه ئابورییه‌كانى وه‌ك هه‌ژارى و بێكارى قۆرخكارى ئابورى نه‌بووبێت، به‌ڵكو هه‌موو ئه‌م كێشانه‌ى هه‌بووه به‌ڕێژه‌ى جیاواز له كاته جیاوازه‌كاندا، ڕه‌نگه له دواى ساڵى (2003)وه هه‌رێمى كوردستان به‌قه‌ده‌ر ئه‌م دوو ساڵه‌ى كۆتاى ئه‌م كێشانه‌ى زیاد نه‌بووبێت به هۆى ئه‌و كێشه ئابوریانه‌ى كه ئێستا ڕوى تێكردووه، ئه‌مه جگه له‌وه‌ى كه هه‌رێمى كوردستان سیسته‌مێكى ڕون و ئاشكراى ئابورى نه‌بوو تاوه‌كو ئێستا. بۆیه ئه‌و بوژانه‌وه ڕێژه‌ییه‌ى كه له‌كوردستاندا ڕویدا به هۆى ئه‌و گۆڕانكاره سیاسى و ئابوریانه‌وه بوو كه له دواى ساڵى (2003) وه هاته كایه‌وه كه پاره‌یه‌كى زۆر له عێراقه‌وه بۆ هه‌رێم ده‌هات، هه‌روه‌ك باس له‌وه ده‌كرێت كه نزیكه‌ى (80) ملیار دۆلار هاتۆته هه‌رێمى كوردستانه‌وه جگه له داهاته ناوخۆییه‌كان كه ئه‌مه‌ش ڕێژه‌یه‌كى باشه‌و ده‌توانرا كوردستان له ڕووى ئابورییه‌وه زۆر به‌ره‌و پێشتر ببرێت، به‌ڵام به هۆى خراپ به‌ڕێوه‌بردنیه‌وه گه‌نده‌ڵییه‌كى ئابورى زۆر دروست بوو ئه‌مه وه هه‌روه‌ها ڕۆژ به ڕۆژیش هه‌ژارى و بێكاریش زیادیان ده‌كرد. ئه‌مه جگه له‌وه‌ى هه‌موو كێشه سیاسییه‌كانى ئه‌م هه‌رێمه هه‌ر له ساڵى (1991) وه هۆكارێكى سه‌ره‌كى خراپ به‌ڕێوه‌بردنى ئابورى بووه، بۆیه ده‌كرێت كاریگه‌رى ئه‌م خراپ به‌ڕێوه‌بردنه له‌سه‌ر ڕه‌فتارى سیاسى له چه‌ند خاڵێكدا ڕوون بكه‌ینه‌وه:
1- شه‌ڕى ناوخۆو دوو ئیداره‌ى: شه‌ڕى ناوخۆ و دوو ئیداره‌ى ناخۆشترین قۆناغه‌كانى ئه‌زمونى خۆبه‌ڕێوه‌به‌رى هه‌رێمى كوردستانه، كه چ له‌سه‌ر ئاستى ناوخۆو و چ له‌سه‌ر ئاستى ده‌ره‌وه‌ش كوردستانى به‌ره‌و دواوه برد. هۆكارێكى سه‌ره‌كى ئه‌م شه‌ڕه‌ش لایه‌نى ئابورى بوو له‌پاڵ هۆكاره‌كانى تریدا، ڕێك نه‌كه‌وتن له‌سه‌ر به‌ڕێوه‌بردنى ئه‌م هه‌رێمه و دابه‌شكردنى خێرو بێره‌كه‌ى پاڵى به هێزه سیاسییه‌كانى هه‌رێمه‌وه نا بۆ شه‌ڕى ناوخۆ و دواتریش دابه‌شكردنى به‌سه‌ر دوو ئیداره‌دا. ڕه‌نگه ئه‌م هۆكاره بۆ شه‌ڕى ناوخۆى ته‌نها بۆ هه‌رێمى كوردستان ڕاست نه‌بووبێت، به‌ڵكوو زۆرێك له تێۆره‌كان جه‌خت له‌وه ده‌كه‌نه‌وه كه هۆكارى ململانێكان لایه‌نى ئابورییه، ئه‌مه‌ش له‌سه‌ر گریمانه‌ى ئه‌وه‌ى كه هۆكارو كارلێكه‌كانى ململانێ ڕه‌گ و ڕیشه‌كه‌ى پاڵنه‌رى ئابورییه كه ڕۆڵێكى سه‌ره‌كى ده‌گێڕێت له هه‌ڵگیرساندنى شه‌ڕو ململانێكاندا، كاتێك كه خاوه‌ن هێزه‌كان ڕكابه‌رى ده‌كه‌ن له پێناو ده‌ستگرتن به‌سه‌ر ناوچه پڕ به‌رهه‌مه‌كاندا بۆیه شه‌ڕو ململانێكانیش سه‌رهه‌ڵده‌ده‌ن، و یه‌كێك له تیۆره‌كانى شه‌ڕى ناوخۆش هه‌ر لایه‌نى ئابورییه (28). هه‌ڵبه‌ت بۆ ئه‌و كاتى هه‌رێمیش ده‌ستگرتن به‌سه‌ر خاڵه گومرگى و ناوچه پڕبه‌رهه‌مه‌كان پاڵنه‌رێكى شه‌ڕى ناوخۆ بوو.
2- پاشكۆیه‌تى سیاسى: به‌كارهێنانى ئابورى له پێناو به‌رژه‌وه‌ندى تایبه‌ت و قۆرخكارى ئابورى و ده‌ستگرتنى حیزب به‌سه‌ر ئابورى و ده‌ستێوه‌ردانى له كاروبارى حكومه‌ت سیمایه‌كى ئه‌م هه‌رێمه بووه به دانپێدانانى به‌رپرسان خۆیان له‌م ڕوه‌وه له‌گه‌لأ ئه‌وه‌ى هه‌وڵى به‌رده‌وامیش هه‌بووه بۆ كه‌مكردنه‌وه‌ى ئه‌م دیاردان
Kurdish