مێژوونووسان ئەوەیان دۆزیەوە كە تێكشكانی چینی ناوەند، بووە هۆی سەرهەڵدانی فاشیزم و كۆمۆنیزم و عەسكەرتاری, لە دوای داكشانە ئابورییە گەورەكە. نابێت ئێمە بهێڵین مێژوو خۆی دووبارە بكاتەوە.
لە سروشتدا, تێپەڕینی قۆناغەكان گۆڕانی دۆخی مادەكان باس دەكەن, بە پشتبەستن بە پلەی گەرمی, ئاو بە شێوەی ڕەق (سەهۆڵ) و شل (ئاو) و گاز (هەڵمی ئاو) هەیە. قەیرانە كۆمەڵایەتیەكانیش بەهەمان شێوە ڕەفتار دەكەن. ئەمڕۆ كێشە ئابوریەكانمان شێوەی قۆناغە كۆمەڵایەتی و سیایەكانیان وەرگرتووە.
خەڵك بە باشی لە پێشهاتە ئابوریەكان تێگەشتوون, گەشەكردن لەلاوازبووندایە, هەڵئاوسان نزمە, هەوڵەكانی بەهێزكردنی چالاكییە ئابووریەكان لەڕێی قەرزوقۆڵەوە بووەتە هۆی كەڵەكەبوونی قەرزێكی هێندە زۆر كە دانەوەی زەحمەتە. بەرەوپێشچوونی وەبەرهێنان كەمی كردووە, گەشەكردن لە بازرگانی و لە سەرمایەدا, كە بە بنچینەی بەرزبوونەوەی بووژانەوەی ئابوری دادەنرێت، هێواش بووەتەوە, سیستمەكانی شایستەیی, كە بە جۆرێك خۆیان نیشان دەدا گەشەیەكی بەهێز و دیمۆگرافیایەكی جیاوازیان هەیە، لە ئێستادا بێ بەها بوون.
لە دوای قەیرانە ئابوریەكەی ساڵی 2008 وە ئاستی قەرزی حكومەت لە زۆربەی وڵاتە پێشكەوتووەكاندا بەرز بووەتەوە, چونكە حكومەتەكان بە دوای ڕزگار بوون لە سیستمی دارایی و داواكاریی بەهێزكردنی سیستمی ئابوریدا دەگەڕێن. چارەسەر بە شێوازە كۆنەكەی، كە بریتی بووە لە كەمكردنەوەی ڕێژەی سوود و سیاسەتی جیاوازی دارایی، نەیتوانیوە مامەڵە لەگەڵ هۆكارە سەرەكیەكانی كێشەكاندا بكەن, چەند زیانێكی لاوەكی هەن، وەك: هەڵئاوسانی سەرمایە, لاوازیی سیستمی دارایی.
كێشە ئابوریەكان ڕووبەڕووی پێشهاتی درێژخایەنی كۆمەڵایەتی بوونەتەوە. خەمی دامەزراندن, بە تایبەت چۆنایەتی كارەكان و چەقبەستوویی داهاتەكان، بوونەتە هۆكاری بەرپەرچدانەوەی خەڵكی بۆ جیهانگیری و بازرگانی. كەمكردنەوەی خەرجی بۆ خزمەتگوزارییە كۆمەڵایەتیەكان كاری لە ژیانی ئاسایی خەڵك كردووە.
هەلی خاوەندارێتیی خانوو كەمبوەتەوە, لەلایەكەوە بەهۆی هەڵئاوسانی نرخەكانی بووژانەوە ئابورییەكان كە لە ئەنجامی زیادبوونی پارەوە بەدەستهاتووە, پلانەكانی خانەنشینكردن و پاشەكەوت لە زۆربەی وڵاتاندا لە ژێر هەڕەشەی كەمیی ڕێژەی سوودن لە وەبەرهێنانێكی سەلامەتدا. نایەكسانێتی و قۆرخكردنی سامان بەرزبوونەتەوە.
لە ئێستادا كێشەكان چوونەتە نێو قۆناغە سیاسیەكانەوە, وەڵامە سیاسیەكان بوونەتە هۆی دابەشبوونی نایەكسانیی پشكەكان بەسەر ئەو كەسانەی بە تەمەنن و كەمتر دەوڵەمەندن, بەرزیی ڕێژەی دانەمەزراندنی گەنجان و بەرزبوونەوەی تێچووی خوێندن مانای كەمبوونەوەی دەرفەت بۆ گەنجان دەگەیەنێت. لەبەرامبەردا شكستهێنانی حكومەت لە جێبەجێكردنی پەیمانەكانی بۆ گێڕانەوەی گەشە و بووژاندنەوەی ئابوری، زۆر ئاشكرایە.
بەرزبوونەوەی جوڵەی پۆپۆلیستی و گەشەكردنی نەتەوەپەرستی و ترسی بێگانە لە زۆربەی وڵاتاندا ڕەنگدانەوەی ئەم ناڕەزاییانەن, دەرچوونی بریتانیا لە یەكێتی ئەوروپا نیشانەی ئەم گوشارانەیە.
لە مانگەكانی داهاتوودا, هەمان ئەم هێزانە دەبنە هۆی ڕاگەیاندنی چەند ڕووداوێكی گرنگ. ئەمەش دەبێتە زەمینەیەك بۆ هەڵبژاردنە سەرۆكایەتیەكەی ئەمریكا, كە تێیدا كامپینەكانی بێرنی ساندەر و دۆناڵد ترەمپ ئەم خەمەیان بە ڕێگای جیاواز نیشانداوە.
ئیتاڵیا ئامادەكاریی بۆ ئەنجامدانی ڕیفراندۆم كردووە لە مانگی 10 ی ئەم ساڵدا. سەرەك وەزیران ماتیۆ ڕێنزی، لە ژێر گوشارێكی زۆردایە لەلایەن پارتی پێنج ئەستێرەی (دژ بە یەكێتی ئەوروپی), هەروەها هەڕەشەی دەستلەكاركێشانەوە دەكات ئەگەر چاكسازیەكانی ڕەت بكرێنەوە. درێژەكێشانی قەیرانی بانكەكان حكومەتەكەی خستووەتە مەترسیەوە, سیستمی بانكەكانی ئەوروپا پێویستیان بە نووسینی پەیمان هەیە بۆ پێدانی قەرز كە ئەمەش سیاسیانە دەبێتە هۆی زیانگەیاندن بە سەرمایەدارە بچووكەكان, بەڵام ئەگەر حكومەتی ئیتاڵیا ڕاستەوخۆ بەرەو پشتگیریكردنی بانكەكان بڕوات, ئەوا دێتە نێو ململانێ و ناكۆكییەكی ڕاستەوخۆ لەگەڵ وڵاتانی ئەوروپا.
ئیسپانیا لە مانگی 12ی 2015 ەوە حكومەتی نییە, دوای دوو هەڵبژاردن هەڵبژێردراوەكان شكستیانهێنا لە گەیاندنی حكومڕانیەكی ڕوون. واپێشبینی دەكرێت كە هەڵبژاردن لە ساڵی 2017 لە ئەڵمانیا و فرەنسا ئەنجام بدرێت, پارتە ڕاستە توندڕەوەكان كەوتوونەتە زیادكردنی ناڕەزاییەكان بۆ زیادكرنی پشتیوانی كردنیان, ژمارەیەك لە نەتەوە ئەوروپیە خۆرهەڵاتیەكان پلانی ڕیفراندۆمیان لەسەر بابەتی كۆچبەران داناوە كە ئەمەش ئەوەندەی تر دابەشبوونی ناوخۆی ئەوروپا زیاتر دەكات.
هەتا ئەگەر نەتوانن هێز بۆ مافەكانی خۆیان پەیدا بكەن, پارتەكانی ڕاستی توندڕەو و چەپ یاخود بزووتنەوەكان، دووبارە شێوەی ئەجێنداكان، جارێكی دیكە دادەڕێژنەوە, پارتی سەربەخۆیی (كە تەنیا یەك ئەندامیان لە پەرلەمانی بریتانیادا هەبوو) كاریگەربوون لەسەر ئەنجامدانی ڕیفراندۆمەكەی بریتانیا. دوابەدوای ڕووبەڕووبوونەوەی بەرپەرچی دەنگدەران, پارتە سیاسیە سەرەكیەكان گوشاریان لێكرا بۆ گۆڕینی سیاسەتەكانیان لە بوارەكانی دارایی, بازرگانی, كۆچ, هەماهەنگی نێودەوڵەتی و سەروەری نیشتمانی.
كاردانەوە بەرامبەر بە دەرچوونی بریتانیا لە یەكێتی ئەوروپا بە ئاشكرا دەردەكەوێت. چەند پێشنیارێك لە ئارادان سەبارەت بە بەكارهێنانی ڕێوشوێنە یاسایی و پەرلەمانیەكان بۆ كەمكردنەوەی كاریگەرییەكانی ڕیفراندۆمی شانشینی یەكگرتوو.
سیاسیەكان مشتومڕی ئەوەیانە كە مەسەلەیەكی ئاڵۆز بچووك كراوەتەوە بۆ شتێكی زۆر سادە. زۆرینەی ئەوانەی كە دەنگیاندا لە ئاست بەرپرسیاریەتیەكەدا نەبوون. نابێت بڕیارە گرنگەكان بسپێردرێن بە دەنگدەر بەڵكو پێویستە جێبهێڵدرێن بۆ كاربەدەستانی هەڵبژێردراو و شارەزا بۆ خۆپاراستن لە بڕیاری هەڵە. كۆمەڵە مەسەلەیەك هەن كە تەنیا ئەو كەسانە پێویستە ڕێگەیان پێبدرێت دەنگی لەسەر بدەن كە لانیكەم لە ستانداردەكاندا هاوبەش بن, (بۆ نموونە %36 ئەوانەی بۆیان هەبووە دەنگ بدەن دەنگیان داوە بە دەرچوون لە یەكێتی ئەوروپا, كە ڕێژەیەكە بەرزتر لەو ڕێژەیەی لەم ساڵانەی رابردوودا پێویست بووە بۆ بەدەستهێنانی بەهێزترین پێگەی سیاسی لەسەر زەوی : سەرۆكایەتی ولایەتە یەكگرتوەكان).
هەوڵدان بۆ كپكردنی ئەم ناڕەزاییانە كارێكی بێباكانەیە, سیاسەتمەدارەكان پێویستە مامەڵە لەگەڵ كێشە قووڵەكانی سیستمە كۆمەڵایەتی و ئابوریەكاندا بكەن. پێویستە مامەڵە لەگەڵ ئەو ژمارە زۆرەی هاووڵاتیانی وڵاتەكەیان بكەن كە ترسیان لە داهاتووی خۆیان و منداڵەكانیان هەیە. پێویستە چارەسەری نیگەرانیەكانی هاونیشتمانییە توڕەبووەكان بكەن كە هەست دەكەن سووكایەتیان پێكراوە و پشتگوێ خراون یاخود لە شوناسی خۆیان دڵنیانین.
وەكو ئەوەی چەرچڵ (سەرەك وەزیرانی پێشووترینی بریتانیا) تێبینیی كردووە, دیموكراسی, هەرچەندە كامڵترین سیستم نییە بەڵام لەو هەموو سیستمانەی دیكە باشترە كە تا ئێستا تاقیكراونەتەوە.
لە سروشتدا,چوارەم دۆخی مادە هەیە كە پێی دەوترێت پلازما و لە بەرزترین پلەی گەرمادا دروست دەبێت, دەكرێت ئەم دۆخە ناجێگیر و كوشندە بێت. قەیرانە سیاسیەكان ئەگەر چارەسەر نەكرێن بەهەمان شێوە مەترسیدار دەبن.
لە لێكۆڵینەوەی (داكشانە گەورەكە)دا، مێژوونووسان ئەوەیان دۆزیەوە كە تێكشكانی چینی ناوەند بووە هۆی سەرهەڵدانی فاشیزم و كۆمۆنیزم و عەسكەرتاری. خەڵكە بێزارە ئاساییەكەش كە كار و پاشكەوت و هیوایان لەدەست دابوو، بۆ ڕزگاربوونیان ڕوویان لە سەركردە پۆپۆلیستەكان كرد.
سیاسەتمەداران و داڕێژەرانی سیاسەتی ئابورییە باڵاكان، پێویستە ئاگاداری دووبارەنەكردنەوەی ئەم هەڵە مێژوویە بن.
نووسینی: ساتیاجیت داس
ڕێ
Kurdish