گۆڕینەوەی دراو لە دونیای مۆدێرندا

هێڵی ئاڵوگۆرەکان: بریتییە لە پەیماننامەیەك لەنێوان بانكی ناوندی وڵاتانی جۆراوجۆردا لەسەر گۆڕینەوەی بەرانبەری دراوەكان بەگوێرەی نرخێكی هاوسەنگ. بەشێوەیەكی ئاسایی، کۆمەڵێک پەیماننامە ماوەی دراوگۆڕینەوەكان و ئاستەكانی چالاكی و سەرجەم ماوەی پەیمانەكە دەسنیشاندەكەن. وەك یاسایەك، لەژێر هێڵی گۆڕینەوەكانی ئەمڕۆكەدا، دراوێك دەتوانێ بگۆڕدرێتەوە بۆ ماوەیەكی بڕدراو، لەچەند رۆژەوە بگرە تا یەك ساڵ.

دراوگۆڕینەوە لەنێوان بانكی ناوەندیەكاندا دوو ئامانج سەرەكی هەیە: 

١- پێشكەشكردنی یاریدەی دوولایەنە بۆ بانكەكان و كۆمپانیاكان و دەوڵەتەكان لەئەگەری كورتهێنانی دراوی بیانی بۆ پێدانەوەی بەڵێندارییەكانی سەر بەو دراوە؛ ب-ئامادەكاری و پەرەپێدانی بازرگانی شمەك و خزمەتگوزاریی دراوی نیشتمانی لایەنی مامەڵەچیی بەرانبەردا. نموونەی زەقی بەكارهێنانی دراوگۆڕینەوە بۆ ئەوەی ئامانجی یەكەم بێتەدی بریتییە لە قەیرانی دارایی ساڵانی ٢٠٠٧- ٢٠٠٩. شەپۆلی یەكەمی قەیرانی دارایی ئێستاكە تێپەڕیوە و ماوەیەكی سەقامگیری كاتیی هاتە ئەنجام.

 لەئێستادا، زیاتر سەبارەت بە دراوگۆڕینەوە وەك ئامڕازێكی بەهێزكردنی دراویی نەتەوەیی وڵاتەكانی پەڕاوێزی سەرمایەداری جیهانیدا قسە دەكرێت، ئەویش وەك ئامڕازی شەڕكردن دژی هەیمەنەی دولار و ملهۆڕی ئامریكا لە جیهانی بازرگانی و دارایی جیهانیدا.

جهانی دراو: لە سازانەوە بۆ پشێوە

ئێمە لێكدانەوەكەمان سەبارەت بە دراوگۆڕینەوە لە تاقمێكی بەرتەسكی وڵاتانی تەڵچنكراوەوە دەستپێدەكەین كەوا سەربەوانەن كە پێیان دەوترێت ‘بیلیۆنی زێڕین’. زۆر كەم سەبارەت بەم ئاڵووێرانە وتراوە و نوسراوە و كاتێك باسیان دەكرێت، لە باسكردنی چالاكییە فەننییەكانی بانكەكانی ناوەندیی تێناپەڕێت.

 بەڵام دێوەزمەكە لە وردەكاریەكاندایە: دراوگۆڕینەوەی هێندێك بانكی ناوەندیی ‘دەستچنكراو’ كاریگەرییەكی لەڕادەبەدەر گەورەی هەیە لەسەر كۆی بارودۆخی ئابووری جیهانی و دارایی نێونەتەوەیی. بۆ ئەوەی ئەمە روونتربكەینەوە، ئێمە بەكورتی ئەو ژێروژوور بوونە راڤە دەكەین كەوا لەبواری پارەیی جیهانی و سیستەمی داراریی لە سەدەی بیستەمدا هاتەكایەوە. 

لە ئۆكتۆبری ١٩٢٩دا_ كاتێك تۆقین لە بازاڕی شمەك گۆڕینەوەی نیۆیۆركدا بووە هۆی ‘داكشانی مەزن’_ كە دەستیكرد لەناوبردنی پیشەسازی و كشتوكاڵ لە سەرتاسەری دونیادا (جیالە یەكییەتی سوڤیەت). سیستەمی لەرزۆك و ناسكی دارایی و پارەیی   _كەوا تازە كەوتبۆوە سەرپێ ئەویش لە ئەنجامی جەنگی جیهانی یەكەم و لەسەر بنەڕەتی شیشی ئاڵتوون و ستانداردی ئاڵتوونگۆڕینەوە_ بە هەمانشێوە لەناوچوو، دونیا پێی نایە قۆناغێكی درێژخایەنی پشێوەی دراوی جیهانیی و خۆسەری ئابووری و پەڕاوێزكەوتنی دارایی و تاقمەكانی دراویی.

لەساڵی ١٩٤٤دا، بریارگەلێكی چارەنووسساز كۆنفرانسی دارایی و پارەیی نێونەتەوەیی لە برێتۆن وودز درا بە مەبەستی كۆتاییهێنان بە پشێوەی دراو و پاككردنەوەی سیستمی دارایی جیهانی. 

بۆ دەستپێكردن هەموو وڵاتێك یەكدەست هاتەسەر ئەوە بڕوایەی كە دەبێ دونیا لەسەر بنەڕەتی سوودی ئاڵووێری بڕاوە، گەشە بكات. بۆ بەجێگەیاندنی ئەمە مێكانیزمێك درووست كرا كە مافی دا بە ئەم وڵاتانە كە [سیاسەتی]دەستێوەردانی دراو جێبەجێ بكەن كاتێ كە پێویست بوو پشتیوانی بكەن لە [سیاسەتی] رێزی دراوەكانی قەرزكراو لە سندووقی نێونەتەوەیی دراو. وەك ئەگەرێك، بەها پێبەخشین و بەها داشكاندنی دراو وێڕای گۆڕینی هاوكاتی ئاڵتوونی هاوتاكەیان رێگەی پێدرا.

 مەنزوومەی دارایی و پارەیی لە دونیادا لەرێی ئامڕازەكانی سازگاركردنەوە لە ئاستی دەوڵەتدا (سازگاركردنی نەتەوەیی دراو) و لە ئاستی نێونەتەوەییدا( سندووقی نێونەتەوەیی دراو)وە پشتگیری كرا. ئەم مەنزوومە كەمتر لە سێ دەیەی خایاند و لەساڵەكانی ١٩٧٠دا بە هەرەسهێنانی سیستەمی برێتۆن وودز كۆتایی پێهات. ئەم جێگەی پڕكرایەوە بە سیستەمی دراوی جامائیكایی كەوا مۆڵەتیدا بە سوودی ئاڵووێری گەڕاو وە بەتەواوی پارەی پشت ئەستوور بە ئاڵتوونی هەڵوەشاندەوە و لیبراڵیزەكردنی گشتی ئابووری دەستپێكرد. ئایدیۆلۆژیای نیۆلیبراڵ وایدانا كە ‘بازاڕ هەمووشتێك سازگار دەكات’ [سوودی ئاڵووێریشی لەگەڵ بێ] كە لەژێر سایەی [رێسای] داوخواست و خستنەڕوودا لە ‘دۆخێكی دڵخۆازدا’ دەبێت.

بەڵام لە ژیانی راستەقینەدا بازاڕی دراو لەژێر سەیتەرەی فاكتۆرە مرۆییەكاندان، سەفتەبازانی دارایی دەربڕێكی كاریگەری ئەم فاكتۆرە مرۆییانەن. ئەم سەفتەبازانە دەستكاریی سوودی ئاڵووێری دراویان كرد بەبێ كەمترین نیگەرانی سەبارەت بەوەی  ئەم دەستكاری كردنانە كاریگەری لەسەر بازرگانی نێونەتەوەیی یان ئابووریی نەتەوەیی هەبێ، ئەوان كەسیان لێ دەرنەكرد؛ نەك هەر وڵاتانی روولەگەشە بەڵكوو هەروەها وڵاتانی لەڕووی ئابوورییەوە گەشەكردووی ‘بیلیونییە ئاڵتوونییەكان’. 

ئەوەندە بەسە وەبیری بێنینەوە كە سەفتەبازی ناسراو بە جۆرج سۆرۆس رێگەی خۆشكرد بۆ ئەوی پاوندی سترلینگی بریتانیا لەساڵی ١٩٩٢ دابەزێنێ.

فاكتەری مرۆیی هەروەها كایەی سیاسیكارەكانیشی گرتەوە كەوا لەناو رووبەری دارایی جیهانیدا بانگەشەی بەرژوەندی وڵاتەكەی خۆیان دەكرد. چلۆن دەكرێت پەیماننامەی پلازای ١٩٨٥ی بەناوبانگ (ناوی میوانسەرا واتە ئەو جێگەی وتووێژەكەی تێدا ئەنجامدرا، لێنرا لە شاری نیۆیۆرك)لەبیر بكات؟ ئەوە ئەو پەیماننامە بوو كەوا سەرۆكەكانی گەنجینە و بانكی ناوەندیی پێنج وڵاتی گەوەری سەرمایەداری (ئامریكا، بریتانیا، ژاپۆن، ئاڵمان و فەرانسا) تیایدا رێككەوتن. 

پاش ئەوەی هەموو لەمپەرەكانی لادا، واشینگتۆن توانی هاوەڵەكانی والێبكات كەوا خۆبەخشانە سوودی ئاڵووێری دراوەكانیان بەرانبەر دۆلاری ئامریكا بەرزبكەنەوە. لەئەنجامدا، ئامریكا توانی هاوسەنگی حەسێبەكانی راستبكاتەوە و پەرەبدات بەپێگەی خۆی لە بازاڕی جیهانیدا. 

لەماوەی دووساڵدا سوودی ئاڵووێری دۆلار بەبڕی لەسەدا ٤٦ دابەزی بەرانبەر بە ماركی ئاڵمان و لەسەدا ٥٠ بەرانبەر یێنی ژاپۆن. وا دەركەوت كە خراپترین كاریگەری بریتی بێت لەوەیكە ‘وڵاتێك بێت كەوا هەتاو لێیەوە هەڵدێت’. زۆركەس بڕوایان وایە كە پاش رێكەوتننامەی پلازا، ژاپۆن نەیتوانی هەستێتەوە و ئەوەش سەرەتای كۆتاییهاتنی ژاپۆن بوو. 

زۆر شیكاری وریا لایان وایە كەوا رێكەوتننامەی پلازا بەردی بناغەی گەشەی سیستەمی دارایی جیهانیی بوو. دیداری ساڵی ١٩٨٥ لە میوانسەراكەی بنەڕەتێكی دانا بۆ گەشەی مێكانیزمی هاوكاریی بۆ چالاكییەكانی بانكەكانی ناوەندیی ‘گوڵبژێركراو’ لەناو رێسای بازاڕی ئاڵووێری دەرەكیی. تائێستا زۆربەی راگەیاندنەكان درێژە دەدەن بەوەی بیرۆكەی لیبرڵیزمی ئابووری بخەنە مێشكی جەماوەرەوە. بەڵام لە دونیای دراودا، لیبراڵیزم زۆر لەمێژە مردووە و ئێستا نزیكەی ٣٠ ساڵە ‘چاودێری ئاگایانە’ بەشێوەیەكی رێژەیی جێگەی بازاڕی ئازادی گرتۆتەوە. لەهەناوی ئەم ‘چاوەدێری ئاگایانە’دا بانكەكانی ناوەندیی ‘گوڵبژێر’خەوتووە.

دراوگۆڕینەوە وەك ئامڕازی بانكە ناوەندیەكان بۆ چاودێری ئاگایانە

بێگومان دراوگۆڕینەوە نوێ نیە؛ ئەوان لەمێژە هەن و ئەوەش دەگەڕێتەوە بۆ سەردەمی سیستەمی دراوی برێتۆن وودز. لە دڵی سیستەمی دراوی نێونەتەوەییدا فیدراڵ ریزێرڤ[بانكی ناوەندیی ئامریكا] بوو؛ ئەم سیستەمی فیدراڵ ریزێرڤەش لەساڵی١٩٦٢وە لەگەڵ باقی بانكەكانی ناوەندیی، دراوگۆڕینەوەی جێبەجێ دەكرد. بەڵام لەو رۆژانەدا ئەو [سیستەمە] بەڕاستی ‘چالاكییەكی تەكنیكیی’ نامۆ بوو.

بەڵام لەكاتی ئەم دوایین قەیرانی داراییەدا بڕی دراوگۆڕینەوەكان بەتوندی بەرزبووەوە. ئەستەمە كە دەورونەخشیان وەك لانی¬زۆر بخەمڵێنین، گەرچی زۆر بەكەمی قسەیان لەسەر كراوە. سیستەمی فیدراڵ ریزێرڤ[بانكی ناوەندیی ئامریكا]  و بانكەكانی ناوەندی ئۆرووپا (ئی.سی.بی.) یەكەم هێڵی ئاڵووێری دۆلار/یۆرۆیان لەدیسامبری٢٠٠٧دا دامەزراند بە مەبەستی [هاسانكاری] بۆ دولار پێدانەوەكانی لەلایەن بانكەكانی ئۆرووپاوە كە بەسەر ئەو زەمانەتە بازرگانیانەوە كەوا پشت ئەستوور بوون بە رەهن. 

پاش ئەوەی لەساڵی ٢٠٠٨ بانكی گەشەپێدانی ئامریكایی بەناوی  لیمۆن برادێرز هەرەسیهێنا قەیرانی دارایی كاری كردەسەر كۆی ئابووری ئۆرووپا. لەكۆتایی جوونی ٢٠١١دا، هاوەڵە بیانییەكان (بەپلەی یەكم بانكی ناوەندیی ئۆرووپا و بانكی ئینگلەند) لەسیستەمی فیدراڵ ریزێرڤ٦٠٠لەژێر ئەوە رێككەوتننامانەدا بیلیۆنان دۆلاریان دەستكەوت. بانكی ناوەندی ئۆرووپا كەڵكی وەرگرت  لە دراوگۆڕینەوەی یۆرۆ/دۆلار لە مانگی مەی ٢٠١٠دا لەگەڵ دەستپێكردنی قەیران قەرزی یۆنان. لەو كاتەدا  ئی.سی.بی لەماوەی یەك حەوتوودا نزیكەی ٩.٢ بیلیۆن دۆلار قەرزی بەرانبەر سیستەمی فیدراڵ ریزێرڤ كەوتە ئەستۆ.

گۆڕینەوەی دراو لە دونیای مۆدێرندا، لەدایكبوونی كارتێلی دراوی جیهانی.(2)

بەر لەساڵی ٢٠١١ گۆڕینەوەی بێسنوور لەنێوان بانكەكانی ناوەندیدا بۆ ماوەی حەوت رۆژ كراوەبوو. بەڵام لەپاییزی ٢٠١١دا سیستەمی فیدراڵ ریزێرڤی (ف.ر.س.)ئامریكا و بانكی ناوەندی ئۆرووپا (ئی.سی.بی.) و بانكی ژاپۆن و بانكی ئینگلەند و بانكی سویس و بانكی كانادا ( ‘شەش زڵبانكەكە’) رێككەوتن لەسەر كاری هاوئاهەنگ بۆ دڵنیاكرنەوەی نەختاندنی سیستەمی جیهانی دارایی. بەگوێرەی هەواڵە بڵاوكراوەكان لە ماڵپەڕی ئەو بانكانەی لەسەرەوە باسكران، ئامانجی ئەم كارە هاوئاهەنگانە بریتی بوو لە”خاوكردنەوەی گرژییەكانی بازاڕە دارایەكان و بەمجۆرە دابەزاندنی كاریگەری نەرێنی ئەم گرژییانە ئەویش لەڕێی پێدانی قەرز بە ماڵباتەكان و كۆمپانییەكان بەمەبەستی هاندانی چالاكیی ئابووری”. ئەم بڕیارە بەهۆی ئەو راستییەوە هەڵخڕێندرا كە هێماكانی ‘شەپۆلی’ دووهەمی قەیرانی دارایی خەریك بوو بەشێوەیەكی بەردەوام لە سیستەمی دارایی جیهانیدا ئاشكرا دەبوو.

دەسەڵاتەكانی دراوی ئامریكا، ئەوروپا، بەریتانیای مەزن، ژاپۆن، سوید و كەنادا رێككەوتن لەسەر ئەو خاڵانەی خوارەوە:

 ١- دابەزاندنی تێچووی دابینكردنی نەختاندنی دۆلار لەڕێی دراوئاڵووێركردنەوە (گرێدانەوەی لایەنی حەسێبكردنەكەی بە پێڕستی ‘دراوگۆڕینەوەی ناوخۆیی’ لەناو سیستەمی بانكی ئامریكادا)؛ ب-بۆ پەرەپێدانی مەودای دراوگۆڕینەوە تا سێ مانگ؛

 ٢- هیچ سنوورێك بۆ دابینكردنی نەختاندنی دۆلار و بڕی دراوگۆڕینەوە بەپێی پێداویستییە هاوتاكانی سیستەمی بانكی هەر وڵاتە ج-فیدراڵ ریزێرڤ لەكاتی پێویستدا ئەو مافە دەداتەخۆی كە روولە بانكی ناوەندی هاوتای خۆی بكات بۆ دراوی بیانی چ-رێككەوتنەكە لە ٥ی دیسامبری ٢٠١١ەوە تاوەكوو ١ی فێبریواری ٢٠١٣ كاری پێدەكرێت.

لە دیسامبری ٢٠١١دا سیستەمی فیدراڵ ریزێرڤ(ئێف.ئاڕ.ئێس.) پشتگیری بەرنامەیەكی كرد كە لەلایەن بانكی ناوەندی ئۆرووپاوە بە ل.ت.ڕ.ۆ-١ واتە(چالاكی دیسان نەختاندنەوەی درێژماوەی (١) ناسرابوو. ‘

ئەمە ئاوێتەبوو بە لەچاپدانی یۆرۆی بانكیی بەبڕی نزیكەی ٥٠٠ بیلیۆن یۆرۆ. بەشێكی ئەم لەچاپدانە دەسبەجێ دەگۆڕدرایەوە بۆ دراوی ئامریكایی لەژێر رێسای ئاڵووێری سێ-مانگەی كە سەرجەم دەیكردە١٠٠بیلیۆن دۆلار. هەندێكەس لەشارەزایان  وەكوو یەكەم كێشەی هاوئاهەنگكراوی (ئی.سی.بی.) و (ف.ر.س.) ئاماژە بەمە دەدەن. 

دەركێشانی بڕێكی پارەی وەها زەبەلاح لە بازاڕی دراو لە دۆخی چەقبەستووی ناسكدا رێگەی لە تێكڕووخانی دوو بەشی جیهانی یۆرۆ-ئاتلانتیك گرت. بەبێ مامەڵەكانی ئاڵووێری دراو نرخی ئاڵووێری دراو بەتوندی دادەبەزی و دەبووە هۆی گرژیی سیاسی و ئابووری-دارایی لەنێوان واشنگتۆن و برووسێلدا كە هەردووكیان پێیان ناخۆشە.

وەك بەباشی دەزانین لەساڵی٢٠١٠ەوە كاربەدەستانی سیاسەتی پارەی ئامریكا خەریكی جێبەجێكردنی بەرنامەی “پارە دەرئاوكردن”١ بوون كە لەڕاستیدا بەواتای زیادكردنی خستنەڕووی دولار دێت. مشتومڕی قوتابخانەیی زۆر ورووژاوە  سەبارەت بەوەی كە ئایا وەها ‘پارە دەركردنێك دەبێ لەلایەن ئاوەڵە نزیكەكانی ئامریكاشەوە واتە یەكیەتی ئۆرووپا و بریتانیای گەورە و ژاپۆن و كاناداوە جێبەجێ بكرێت. بەڵام  بەبێ گوێدان بەوەی كەوا چ ناوێك لە چالاكییەكانی بانكی ناوەندیی ئەم وڵاتانە بنرێت، هەموویان بڕی پارەی سووڕاو زیاددەكەن. ئەوەش لەڕادەبەدەر گرینگە كە ئەم چالاكییانە هاوئاهەنگ بكرێن. 

پاش قەیرانی دارایی ٢٠٠٧-٢٠٠٩دونیای خۆرئاوا بەمەی زانی و دەستیكرد بە بنیاتنانی میكانیزمێك بۆ ئەم جۆرە هاوئاهەنگیە و ئێستا ئاڵووێری دراو خەریكە دەبێتە بەشێك لەم میكانیزمە. بەیارمەتی ئەمانە_ئەم میكانیزمانە_ دەشێت تا رادەیەك بەخێرایی لاسەنگیی جۆراوجۆر راست بكرێتەوەو رێگە لەوە بگێردرێت كەوا وڵاتانی باڵادەست ناو ‘بیلیونی زێڕین’ ٢بخلیسكێنە ناو شەڕی دراوەوە لەدژی یەكتر.

پەیماننامەی ٢٠١١ لەسەر دراوگۆڕینەوە كەوا ‘شەش مەزنەكە’٣ تێوەچبوون وا بڕیار بوو كە ١ی فێبریواری ٢٠١٣دا كۆتایی بێت. بەڵام بەبێ ئەوەی بۆ ئەم دوا مۆڵەت راوەستن بانكە ناوەندیەكان  لە ناوەڕاستی مانگی دیسامبری ٢٠١٢دا پەیماننامەكەیان بۆماوەی ساڵێكیتریش درێژكردوە، گەرچی ‘شەش مەزنەكە’ بەهۆی دەرچوونی ژاپۆن لەو پەیماننامە بوون بە ‘پێنج مەزنەكە’.

حەوزی دراوەكانی ‘شەش مەزنەكە’ وەكوو بەردی بناخەی یەك دراوی جیهانی

لەقۆناخی دووهەمدا بانكی ناوەندی ئامریكا و بانكی ناوەندی ئۆرووپا [ئی.سی.بی.] و بانكی ئینگلەند و بانكی كانادا و بانكی سویس و بانكی ژاپۆن (پاش گەڕانەوەی بۆ كۆڕی ‘هەڵكەوتووان’) لە ٣١ ئۆكتۆبری ٢٠١٣دا پێكهاتن لەسەر ئەوەیكە ئەو پەیماننامە كاتییەی ئاڵووێری دراو بكەن بە رێخستنێكی دەوامدار، و [بەمجۆرە] شەش بانكی ناوەندیی گەورەی دونیا حەوزێكی دراوی جیهانییان درووست كرد كەوا هەلی نەختینەیی دەبەخشییە ئەو وڵاتانەی كەوا لە زیادكردنی خێراتری ئەم حەوزەدا بەشدراییان دەكرد ئەویش لە ئەگەری تووشبوونی هەلومەرجی خراپی بازاڕ یان لە ئەگەری بشێوەی جیددی بازاڕی دراودا. لەبنەڕەتدا تاقمێكی بچووكی بانكەناوەندییە دیارەكان خەریكی وەڕێخستنی میكانیزمێكی بەڕیوەبردنی دراوی جیهانین. هەندێ كەس وەك لەدایكبوونی كارتێلێكی دراوی جیهانی بانكەناوەندییەكان و قاوغگیرساندنی توخمەكانی چاوەدێریكردنی دارایی جیهانی ئاماژەی پێدەكەن.

هەنووكە خەریكە دەردەكەوێت بانكەناوەندییەكان هاوئاهەنگییەكانیان پتەو دەكەن. شرۆڤەكاران خەریكە لەو راستییە ورد دەبنەوە كە داڵانی هەڵبەزین و دابەزینی نرخی ئاڵوووێری دراوی ‘شەش مەزنەكە’ تەنگ دەبێتەوە و یاریكەرانی دراو كەوتوونەتە ناو كاتێكی سەختەوە. بیرۆكەی ‘دراوی ئازادانە گۆڕدراوە’ بە نرخێكی ئاڵووێری جێگیر لەناو بازنەی ‘شەش مەزن’دا دەبێتە [شتێكی] دڵخواز. 

لەئێستادا ‘شەش مەزنەكە’ لێكئاڵاون بەرانبەر بەو وڵاتانەی كەوا بەشێك نین لە تاقمی ‘هەڵكەتووان’ و رەشبینانیش بە رووستی لەسەر ئەو بڕوایەن كە ئێستا ئیتر بێواتایە كە جی.٢٠ [دەستەی ٢٠] باسی شیمانەی گەشەپێدانی یەك سیاسەتی پارە بكەن. 

شەڕەكانی دراو بۆ هیچكوێ ناچن؛ چیتر لەناو حەوزی دراوەكانی ‘شەش مەزن’دا نایەنە كایەوە لەكاتێكدا شەڕە تازەكانی دراو لەنێوان ‘شەش مەزن’ و باقی وڵاتانیتردا حاشا هەڵنەگرە. سەركەوتنی [دەستەی] بریكس٤و باقی وڵاتانیتری پەڕاوێزی سەرمایەداری جیهانی لە دامەزراندنی نەزمێكی دارایی جیهانی تا رادەیەكی زۆر بەستراوەتەوە بە تێگەییشتن لە خۆرئاوا كە لەئێستادا لێكئاڵاوە و خۆی دوور دەكاتەوە لەباقی وڵاتانیتری دونیا. ‘ شەش مەزنەكە’ بریتییە لە كۆڕێكی داخراو كەوا نایهەوێت هیچ ئەندامێكیتر وەرگرێت، (گەرچی دەزانین كە ئۆسترالیا داوای پێشكەش كردوە  و ئەگەر وەربگیردرێت ئەوا ئیتر دەبێتە ‘حەوت مەزنەكە’).

هێماگەلێك هەیە كە _پێمان دەڵێن_ ئەو دراوانەی كەوا بڵاوەكراوە چاپییەكانی بانكی ناوەندیی ئامریكا و بانكی ناوەندیی ئۆرووپا و باقی بانكەناوەندییەكانی ‘شەش مەزنەكە’ دەریدەكەن، یەكینەگەلێكی پارەی جیالەیەك نین بەڵكوو یەك دراون. دواجار ئەگەر پێوانەگەلێكی ئاڵووێری جێگیر هەبێت لەنێوان یۆرۆ و دۆلاری ئەمریكی و پۆندی سترلینگی بریتانیا و یێنی [ژاپۆن]و فرانكی سویس و دۆلاری كەنەدیدا چیتر ئەوانە دراوگەلێكی جیاواز نین بەڵكوو چەشنە جۆربەجۆرەكانی یەك دراون.

ئەو میكانیزمەی كەوا پێكەوە نراوە تا ڕادەیەك بریتییە لە بیرەوەرییەكانی سیستەمی برێتوون-وودز كە نرخی جێگیری ئاڵووێر و ئاڵتوون/ دۆلاری ئامریكای هەبوو كە وەكوو پارەی جیهانی دانیپێدانرابوو. لەڕووی دەرەكییەوە لێكچوون، گەرچی رووكەشیین. لە ساڵی ١٩٤٤دا لەلایەن وڵاتانێكەوە كە راسپاردەیان لەو كۆنفرانسەدا هەبوو، بڕیار لەسەر درووستكردنی سیستەمێكی دارایی جیهانی درا. بەهۆی تایبەتمەندییەكانی سیستمی برێتۆن-وودزەوە هەموو وڵاتێك دەیتوانی ببێتە ئەندام (گەرچی بۆ ماوەیەكی كاتی بەرتەسكیگەلێك لەبەردەم ئاڵمان و هاوپەیمانەكانی لە جەنگی جیهانیی دووەمدا هەبوون). 

سەرەتا پەیمانی بریتۆن-وودز لەلایەن ٤٤ وڵاتەوە واژۆكرا بەڵام دوو دەیە دوای ئەوە (لە ١٩٦٠ەكاندا) زیاتر لە ١٠٠ وڵات بوون بە ئەندام لە سیستمی بریتۆن-وودزدا. دراوی ئەمڕۆكەی ‘شەش مەزن’ بریتییە لە كۆڕێكی داخراو. تەنانەت  بانكی حەسێبڕاستكردنەوەی جیهانی(ب.ی.س) _كە وەك كۆڕی بانكەناوەندییەكان’ باس دەكرێت_ لەبەرامبەردا زیاتر وەك دامەزراوەیەكی دێمۆكراتیك [بەهەڵكەوت] پێكهات.

بەبوونی دراوی ئەمڕۆكەی ‘شەش مەزن’ هەلومەرجەكە [ئێستا] تەواو جیاوزە. بۆ درووستكردنی یەك دراوی جیهانی لەلایەن بانكەناوەندییەكانەوە كەوا سەربەخۆن لە دەوڵەتەكان بەرنامەگەلێك خەمڵێندراوە. بڕیارەكانی درووستكردنی دراوگۆڕینەوەی بەردەوام لەنێوان ‘گوڵبژێرێك’ لە بانكەناوەندییەكاندا ناچار نیە لەلایەن دەوڵەتەكان یان پارلمانەكانی  وڵاتانی ‘شەس مەزن’ەوە تاوتوێ بكرێت، لەكاتێكدا ئەو پەیمانانەی كەوا لەلایەن راسپاردەكانەوە لە كۆنفرانسی بریتۆن وودز لە ١٩٤٤دا واژۆ كرا بەرێڕەوی پەسەندكردنی پارلمانەكاندا تێپەڕی.

گەرچی هەموو بانكە ناوەندییەكانی ناو ‘شەش مەزنەكە’ بەفەرمی یەكسانن بەلام هەندێكیان ‘زیاتر یەكسانن’ لەوانیتر. یەكێك لەو بانكانەی كەوا ‘زیاتر یەكسانە’ بریتییە لە بانكی ناوەندی ئامریكا. لەهەناوی خویدا هەموو مامەڵەكانی ئاڵووێر لەساڵی ٢٠٠٨ەوە سەریان لەو ڕاستییەوە دەرهێنا كەوا بانكی ناوەندی ئامریكا ‘گەڵای سەوز’ی٥ خستەڕوو بۆ ئاوەڵەكانی. جێی گومانە كە جەستەی ‘شەش مەزن’ پەرەبستێنێت. بەپێچەوانەوە زیاتر رێی تێدەچێت لەدرێژماوەدا بانكی ناوەندی ئامریكا خۆی دەرباز دەكات لەباری ناپێویستی هەندێك دراوی ئاوەڵە هاوتاكانی خۆی.

هەندێك شارەزایان دەیانەوێت ئەو باروودۆخەی كەوا لەجیهانی دارایی و پارەدا خەریكی سەرهەڵدانە شانۆیی بنوێنن و هێماكانی ‘كاتەكانی كۆتایی’ تێدا بەدیدەكەن. لەڕاستیدا ئێمە هێماكانی لەكارخستنی دەوڵەتی نەتەوە و دامەزرانی مەڵبەندە نێوەنەتەوەییەكان و زیادكردنی دەسەڵاتی  بانكە جیهانییەكان دەبینین. بەڵام نابێ پێمان وابێت كە دراوی ‘شەش مەزن’ كە لەسەری باسكرا تخووبەیەكی لێكئاڵاوی ئاسوودەیە لە بەربەرەكانێی ناوخۆییەكان. بۆوێنە دەبێ وەبیری بێنینەوە كە لە پاییزی ساڵی ١٩٦١دا بانكەناوەندییەكانی وڵاتانی باڵادەستی خۆرئاوادا گوایە ‘حەوزی زێڕ’یان (كە پێكهات لە بانكی ناوەندیی نیویۆرك و بانكی ناوەندییەكانی حەوت وڵاتی سەرمایەداری باڵادەست) وەڕێخست كەوا رەنگڕێژی كرابوو بۆ جێبەجێكردنی دەستێوەردانی یەكپارچە بەمەبەستی راگرتنی نرخێكی جێگیر بۆ زێڕ. بەڵام لە مانگی مارچی ساڵی ١٩٦٨دا  هەرەسیهێنا. هەروەها ئەمڕۆكەش حەوزی دراوی ‘شەش’ دەتوانێت هەرەس بهێنێت. بەڵام ئەمە تاڕادەیەكی زۆر بەستراوەتەوە بەوەی چەند وڵات لە وڵاتانی پەڕاوێزی سەرمایەی جیهانی دەتوانن سیاسەتی دارایی و پارەی خۆیان یەكپارچەبكەن.

سەرچاوە: http://www.strategic-culture.org/news/2014/09/25/currency-swaps-modern-world-birth-of-the-global-currency-cartel-i.html

پەڕاوێزەكان:

١-دەرئاوكردن لە هەندێك لە زاراوەی كوردیدا بە بەردانی ئاوی ئەستێر (هەسێڵ)  بەناو شاجۆگەكانی زەویدا دەوترێت كە دەتوانرێت لە مانای (quantitative easing) بێت كە بەمانای بەردانی پارە دێت كە بەناو ڕایەڵەسەرەكییەكانی ئابووریدا بەردەدرێت كە ئەمە هەڵبەت تاڕادەیەك جیایە لە (helicopter money) واتە بەردانەوەی پارە.

٢- بیلیونی زێڕین نازناوێكی رووسییە كە لە كۆندا بەخشراوە بە وڵاتانی باڵادەستی خۆرئاوا و بەتایبەت بریتانیای مەزن.

٣- مەبەست وڵاتانی پێنج زێدە یەكە بەڵام مەبەستی نووسەر لەوەی خستوویەتە نێو كەوانەوە زیاتر دەیهەوێت ئاماژە بدات بە شەش بانكی ناوەندی ئەو وڵاتانە و دەیهەوێت بەتانەوە بڵێت ئەوە بانكەكانن گرینگ نەك وڵاتەكان یان نەتەوە ناوەبراوەكان.

٤- بریكس(BRICS) كورتكراوەی ناوی دەستەی بریكس كە بریتین لە برازیل، رووسیا، چین، هێندستان و پاشان لە ٢٠١٠ ئافریقای باشووریشی پێ پەیوەست بوو كە ناوەكەی گۆڕدرا بۆ بریكس.