رۆژی یەكشەممەی رابردوو، 16 وڵاتی بەرهەمێنەری نەوت بۆ گفتوگۆكردن لەسەر چارەسەرێك بۆ نرخی كەمی نەوت لە دەوحە كۆبوونەوە، بەبێ ئەوەی كۆبوونەوەكە هیچ ئەنجامێكی لێبكەوێتەوە.
ئامانجی كۆبوونەوەكە رێككەوتن بوو لەسەر سڕكردنی بەرهەمهێنانی نەوت لە ئاستی مانگی كانوونی دووەمی ئەمساڵ، ماوەی كارپێكردنی رێككەوتنەش هەتا مانگی تشرینی یەكەمی 2016 بوو.
دوای كۆبوونەوەكە محەممەد بن ساڵح، وەزیری نەوت و پیشەسازی قەتەر لە كۆنگرەی رۆژنامەوانیدا رایگەیاند “هەموو لایەنەكان گەیشتووینەتە ئەو ئەنجامەی كە پێویستمان بە كات و راوێژی زیاترە، بۆ ئەوەی هەتا كۆبوونەوەی داهاتووی ئۆپێك لە مانگی حوزەیراندا بە چارەسەرێك بگەین”.
وەك چاوەڕێ دەكرا رەوشی كۆبوونەوەكانی دەوحە زۆر لە كۆبوونەوەكانی تایبەت بە چارەسەری رەوشی سووریا و یەمەن جیاواز نەبوون، لە كاتێكدا هۆتێل شیراتۆنی دەوحە، شوێنی بەڕێوەچوونی كۆبوونەوەكان، شوێنی ململانێی بەرژەوەندییەكانی تاران و ریاز بوو.
رۆژێك بەر لە دەستپێكردنی كۆبوونەوەكان، بێژەن نامدار زەنگەنە، وەزیری نەوتی ئێران رایگەیاندبوو كە وڵاتەكەی لە كۆبوونەوەی دەوحەدا بەشداری ناكات، بە گوتەی زەنگەنە “بەشداریكردنی ئێران بە مانای قبووڵكردنی پرۆژەی كۆبوونەوەكە (واتە سڕكردنی بەرهەمهێنانی نەوت) دێت”.
بەرەبەیانی رۆژی كۆبوونەوەكە سعودیە هەموو شتەكانی گۆڕی و داوای كرد رێككەوتنەكە هەموو ئەندامانی ئۆپێك (بەتایبەتیش ئێران) بگرێتەوە، بەڵام پاش كۆبوونەوە لەگەڵ تەمیم بن حەمەد ئەلسانی، ئەمیری قەتەر بڕیاری دەستكاریكردنی رەشنووسی رێككەوتننامەكە درا. سعودیە چەند رۆژێك بەر لە كۆبوونەوەكان داوای كردبوو ئێران بۆ گفتوگۆكانی دەوحە بانگهێشت نەكرێت، چونكە ئێران رایگەیاندبوو ئامادە نییە بەرهەمهێنانی نەوتی وڵاتەكەی سڕ بكات.
هەڵوێستەكەی سعودیە دانوستاندنەكانی دەوحەی بۆ ماوەی چەند كاژێرێك دواخست. كۆبوونەكە بۆ ماوەی چەندین كاژێر درێژەی كێشا كە تێیدا مشتومڕی دوو لایەنە سەبارەت بە چۆنێتی داڕشتنەوە و دەستەواژەكانی رێككەوتنەكە لە نێوان بەرپرسانی سعودی و رووسی هاتبووە ئاراوە. شكستهێنانی گفتوگۆكانی دەوحە دەكرێت ململانێی سەرلەنوێی بەرهەمهێنەرە سەرەكییەكان بۆ داگیركردنەوەی بازاڕی نەوت و لەوێشەوە بەرزبوونەوەی بەرهەمهێنان و دابەزینی بەهای نەوتی لێبكەوێتەوە.
وەكوو یەكێك لە بەرپرسانی ئامادەبوو لە كۆبوونەوەكەدا ئاماژەی پێدابوو “رێككەوتنەكە دەبێت بە شێوازێك بێت كە بەرژەوەندییەكانی ئێران دەربهاوێژێت، سعودیەكان خۆشحاڵ بكات و دواجاریش رووسەكان دڵگران نەكات” ئەمەش وادەكات كۆبوونەوەكان لەبری رێككەوتنێكی هەمەلایەنەی ورد، رێككەوتنێكی سیاسی لێبكەوێتەوە كە بەرژەوەندییەكانی سعودیە و رووسیا بپارێزێت.
بەر لە دەستپێكردنی كۆبوونەوەكانیش، پرسیارەكە ئەوە بوو ئاخۆ بەشدارینەكردنی ئێران كاریگەریی لەسەر رێككەوتنەكە دادەنێت یان نا، لە كاتێكدا هەفتەی پێشوو محەممەد بن سەلمان، وەلی وەلیعەهدی سعودیە، رایگەیاندبوو كە ئامادەنین بڕی بەرهەمهێنانی نەوت لە ئاستی مانگی كانوونی دووەمی ئەمساڵدا رابگرن، ئەگەر هەموو وڵاتانی دیكەش (بەتایبەتی ئێران) پابەند نەبن پێوەی.
ماوەی چەند مانگێكە سزا نێودەوڵەتییە ئەتۆمییەكانی سەر ئێران لادراون كە بەشێكیان پەیوەندییان بە فرۆشتنی نەوتی ئێرانەوە هەبووە. ئێستا ئێران رۆژانە 3.2 ملیۆن بەرمیل نەوت بەرهەم دەهێنێت و بە نیازە هەتا مانگی ئاداری 2017 ئەم بڕە بۆ 4 ملیۆن بەرمیل لە رۆژێكدا بەرز بكاتەوە. بڕیاری سڕكردنی بەرهەمهێنانی نەوت لە ئاستی مانگی كانوونی دووەمدا بە قازانجی ئێران نابێت، لەبەر ئەوەی ئەم بڕیارە رێگر دەبێت لەوەی تاران بتوانێت سوودێكی ئابووریی ئەوتۆ لە رێككەوتنە ئەتۆمییەكەی ڤیەننا ببینێ.
زیاتر لە 15 ساڵ بوو وڵاتانی ئۆپێك و دەرەوەی ئۆپێك بەم بەرفراوانییە لەسەر یەك مێز كۆنەببوونەوە بۆ ئەوەی چارەسەرێكی هاوبەش بۆ نرخی نەوت بدۆزنەوە. وڵاتانی بەشدار بوو لە لوتكەی قەتەر نزیكەی نیوەی نەوتی جیهان بەرهەم دەهێنن.
كۆبوونەوەكەی رۆژی یەكشەممە پاش كۆبوونەوە چوارقۆڵییەكەی مانگی شوبات بوو كە ئەویش هەر لە پایتەختی قەتەر بەڕێوەچوو و تێیدا سعودیە، رووسیا، ڤەنزوێلا و قەتەر رێككەوتن لەسەر ئەوەی بڕی بەرهەمهێنانی نەوت لە ئاستی مانگی كانوونی دووەمی ئەمساڵدا رابگرن. لە كاتی كۆبوونەوە چوارقۆڵییەكەوە هەتا رۆژی یەكشەممە نرخی نەوت بەڕێژەی زیاتر لە 30% بەرزببووەوە.
بەشێك لەم بەرزبوونەوەیە بۆ دروستبوونی گەشبینی پاش كۆبوونەوە چوارقۆڵییەكە دەگەڕایەوە، بەڵام هۆكاری هەرە بنەڕەتی ئەم بەرزبوونەوەیە بۆ دابەزینی ئاستی بەرهەمهێنانی نەوتی ئەمریكا، چین، ڤەنزوێلا، نایجیریا و عێراق دەگەڕێتەوە.
هەڵوێستی عێراق
بەر لە كۆبوونەوەكان عاسم جیهاد، گوتەبێژی وەزارەتی نەوتی عێراق بە (رووداو)ی راگەیاند كە ئەوان پشتگیری لە “هەر بڕیارێكی ئەرێنی” دەكەن لە كۆبوونەوەی دەوحەدا پەسەند بكرێت.
لە كۆبوونەوەی رۆژی یەكشەممەدا فەلاح عامری، بەڕێوەبەری كۆمپانیای سۆمۆ، نوێنەرایەتی حكومەتی عێراقی دەكرد، لە كاتێكدا عادل عەبدولمەهدی، وەزیری پێشووی نەوتی عێراق، دەستی لەكار كێشاوەتەوە.
مانگی كانوونی یەكەمی پارساڵ، عێراق ئاستی پێوانەیی بەرهەمهێنانی نەوتی تۆمار كرد كە 4 ملیۆن و 775 هەزار بەرمیل لە رۆژێكدا بوو. لەم بڕەش رۆژانە 3 ملیۆن و 900 هەزار بەرمیلی رەوانەی بازاڕەكانی جیهان كراوە.
ئایا رێككەوتنی دەوحە كاریگەریی دەبوو؟
هەر لە كۆنەوە ئابووریی نەوت ئەو كێشەیەی هەبووە كە بەردەوام لە هەڵبەز و دابەزدایە، یانیش وەكوو میرۆن واتكینز، پرۆفیسۆری ئابووری لە زانكۆی نیۆیۆرك، 80 ساڵ لەمەوبەر گوتوویەتی “كێشەی ئابووریی نەوت ئەوەیە هەموو كات بڕی نەوت لە بازاڕەكاندا یان لە لەڕادەبەدەر زۆرە، یانیش لەرادەبەدەر كەمە”، ئەمە جگە لەوەی بازاڕی نەوت ناتوانێت خۆی بەشێوەیەكی سەربەخۆ نرخەكان رێكبخات و هۆكاری وەكوو داوا و گەشەی ئابووریی جیهان كاریگەریی راستەوخۆیان لەسەر نرخی نەوت دەبێت.
هەفتەی پێشوو ئاژانسی نێودەوڵەتیی وزە (IEA) لە راپۆرتی مانگانەی خۆیدا رایگەیاندبوو “ئەگەر وڵاتانی بەشدار لە لوتكەی دەوحە لەسەر سڕكردنی بەرهەمهێنانیش رێكبكەون، كاریگەرییەكی خێرا لەسەر باڵانسی بازاڕ و نرخی نەوت دانانێت”. لەبەر ئەوەی بازاڕ خەریكە لە ناو نەوتدا دەخنكێت.
ئەوەی دەشێت لە نیوەی دووەمی ئەمساڵدا باڵانس بۆ بازاڕەكان بگەڕێنێتەوە بەرزبوونەوەی ئاستی داواكاری لەسەر نەوت بەبڕی 1.2 ملیۆن بەرمیل لە رۆژێكدا و دابەزینی ئاستی بەرهەمهێنانی نەوتی شەیڵی ئەمریكایە. بەدەر لەمانەش ئاستی بەرهەمهێنانی ئێستای نەوت لە ئاستی بەرهەمهێنانی مانگی كانوونی دووەم نزمترە، هەر بۆیەش دانانی ئەو ئاستە بە مانای بەرزكردنەوەی بەرهەمهێنانە.
شكستهێنانی لوتكەی دەوحە لە گەیشتن بە رێككەوتنێك سەبارەت بە سڕكردنی بەرهەمهێنانی نەوت كۆمپانیاكانی ئەمریكا تووشی نیگەرانی گەورە دەكات، لە كاتێكدا پێش ئەم كۆبوونەوەیەش و لە ماوەی یەكساڵی رابردوودا وەبەرهێنان لە كەرتی نەوتی ئەمریكا بەشێوەیەكی بەرچاو دابەزیوە.
هەر بۆیە ئەمریكییەكان لە پاڵ زۆربەی ئەو وڵاتانەی زیانی گەورەی داراییان پێگەیشتووە دەبێت هەتا مانگی حوزەیران چاوەڕێی گۆڕانكارییەكان بن، بەڵام وڵاتانی بەشداری كۆبوونەوەكەی دەوحە دەبێت چاوەڕێی بەرەبەیانی رۆژی دووشەممە بكەن بۆ ئەوەی بزانن كاردانەوەی بازاڕ بەرامبەر بەم شكستی دانوستاندنەكانی دەوحە چی دەبێت.
ئامانجی كۆبوونەوەكە رێككەوتن بوو لەسەر سڕكردنی بەرهەمهێنانی نەوت لە ئاستی مانگی كانوونی دووەمی ئەمساڵ، ماوەی كارپێكردنی رێككەوتنەش هەتا مانگی تشرینی یەكەمی 2016 بوو.
دوای كۆبوونەوەكە محەممەد بن ساڵح، وەزیری نەوت و پیشەسازی قەتەر لە كۆنگرەی رۆژنامەوانیدا رایگەیاند “هەموو لایەنەكان گەیشتووینەتە ئەو ئەنجامەی كە پێویستمان بە كات و راوێژی زیاترە، بۆ ئەوەی هەتا كۆبوونەوەی داهاتووی ئۆپێك لە مانگی حوزەیراندا بە چارەسەرێك بگەین”.
وەك چاوەڕێ دەكرا رەوشی كۆبوونەوەكانی دەوحە زۆر لە كۆبوونەوەكانی تایبەت بە چارەسەری رەوشی سووریا و یەمەن جیاواز نەبوون، لە كاتێكدا هۆتێل شیراتۆنی دەوحە، شوێنی بەڕێوەچوونی كۆبوونەوەكان، شوێنی ململانێی بەرژەوەندییەكانی تاران و ریاز بوو.
رۆژێك بەر لە دەستپێكردنی كۆبوونەوەكان، بێژەن نامدار زەنگەنە، وەزیری نەوتی ئێران رایگەیاندبوو كە وڵاتەكەی لە كۆبوونەوەی دەوحەدا بەشداری ناكات، بە گوتەی زەنگەنە “بەشداریكردنی ئێران بە مانای قبووڵكردنی پرۆژەی كۆبوونەوەكە (واتە سڕكردنی بەرهەمهێنانی نەوت) دێت”.
بەرەبەیانی رۆژی كۆبوونەوەكە سعودیە هەموو شتەكانی گۆڕی و داوای كرد رێككەوتنەكە هەموو ئەندامانی ئۆپێك (بەتایبەتیش ئێران) بگرێتەوە، بەڵام پاش كۆبوونەوە لەگەڵ تەمیم بن حەمەد ئەلسانی، ئەمیری قەتەر بڕیاری دەستكاریكردنی رەشنووسی رێككەوتننامەكە درا. سعودیە چەند رۆژێك بەر لە كۆبوونەوەكان داوای كردبوو ئێران بۆ گفتوگۆكانی دەوحە بانگهێشت نەكرێت، چونكە ئێران رایگەیاندبوو ئامادە نییە بەرهەمهێنانی نەوتی وڵاتەكەی سڕ بكات.
هەڵوێستەكەی سعودیە دانوستاندنەكانی دەوحەی بۆ ماوەی چەند كاژێرێك دواخست. كۆبوونەكە بۆ ماوەی چەندین كاژێر درێژەی كێشا كە تێیدا مشتومڕی دوو لایەنە سەبارەت بە چۆنێتی داڕشتنەوە و دەستەواژەكانی رێككەوتنەكە لە نێوان بەرپرسانی سعودی و رووسی هاتبووە ئاراوە. شكستهێنانی گفتوگۆكانی دەوحە دەكرێت ململانێی سەرلەنوێی بەرهەمهێنەرە سەرەكییەكان بۆ داگیركردنەوەی بازاڕی نەوت و لەوێشەوە بەرزبوونەوەی بەرهەمهێنان و دابەزینی بەهای نەوتی لێبكەوێتەوە.
وەكوو یەكێك لە بەرپرسانی ئامادەبوو لە كۆبوونەوەكەدا ئاماژەی پێدابوو “رێككەوتنەكە دەبێت بە شێوازێك بێت كە بەرژەوەندییەكانی ئێران دەربهاوێژێت، سعودیەكان خۆشحاڵ بكات و دواجاریش رووسەكان دڵگران نەكات” ئەمەش وادەكات كۆبوونەوەكان لەبری رێككەوتنێكی هەمەلایەنەی ورد، رێككەوتنێكی سیاسی لێبكەوێتەوە كە بەرژەوەندییەكانی سعودیە و رووسیا بپارێزێت.
بەر لە دەستپێكردنی كۆبوونەوەكانیش، پرسیارەكە ئەوە بوو ئاخۆ بەشدارینەكردنی ئێران كاریگەریی لەسەر رێككەوتنەكە دادەنێت یان نا، لە كاتێكدا هەفتەی پێشوو محەممەد بن سەلمان، وەلی وەلیعەهدی سعودیە، رایگەیاندبوو كە ئامادەنین بڕی بەرهەمهێنانی نەوت لە ئاستی مانگی كانوونی دووەمی ئەمساڵدا رابگرن، ئەگەر هەموو وڵاتانی دیكەش (بەتایبەتی ئێران) پابەند نەبن پێوەی.
ماوەی چەند مانگێكە سزا نێودەوڵەتییە ئەتۆمییەكانی سەر ئێران لادراون كە بەشێكیان پەیوەندییان بە فرۆشتنی نەوتی ئێرانەوە هەبووە. ئێستا ئێران رۆژانە 3.2 ملیۆن بەرمیل نەوت بەرهەم دەهێنێت و بە نیازە هەتا مانگی ئاداری 2017 ئەم بڕە بۆ 4 ملیۆن بەرمیل لە رۆژێكدا بەرز بكاتەوە. بڕیاری سڕكردنی بەرهەمهێنانی نەوت لە ئاستی مانگی كانوونی دووەمدا بە قازانجی ئێران نابێت، لەبەر ئەوەی ئەم بڕیارە رێگر دەبێت لەوەی تاران بتوانێت سوودێكی ئابووریی ئەوتۆ لە رێككەوتنە ئەتۆمییەكەی ڤیەننا ببینێ.
زیاتر لە 15 ساڵ بوو وڵاتانی ئۆپێك و دەرەوەی ئۆپێك بەم بەرفراوانییە لەسەر یەك مێز كۆنەببوونەوە بۆ ئەوەی چارەسەرێكی هاوبەش بۆ نرخی نەوت بدۆزنەوە. وڵاتانی بەشدار بوو لە لوتكەی قەتەر نزیكەی نیوەی نەوتی جیهان بەرهەم دەهێنن.
كۆبوونەوەكەی رۆژی یەكشەممە پاش كۆبوونەوە چوارقۆڵییەكەی مانگی شوبات بوو كە ئەویش هەر لە پایتەختی قەتەر بەڕێوەچوو و تێیدا سعودیە، رووسیا، ڤەنزوێلا و قەتەر رێككەوتن لەسەر ئەوەی بڕی بەرهەمهێنانی نەوت لە ئاستی مانگی كانوونی دووەمی ئەمساڵدا رابگرن. لە كاتی كۆبوونەوە چوارقۆڵییەكەوە هەتا رۆژی یەكشەممە نرخی نەوت بەڕێژەی زیاتر لە 30% بەرزببووەوە.
بەشێك لەم بەرزبوونەوەیە بۆ دروستبوونی گەشبینی پاش كۆبوونەوە چوارقۆڵییەكە دەگەڕایەوە، بەڵام هۆكاری هەرە بنەڕەتی ئەم بەرزبوونەوەیە بۆ دابەزینی ئاستی بەرهەمهێنانی نەوتی ئەمریكا، چین، ڤەنزوێلا، نایجیریا و عێراق دەگەڕێتەوە.
هەڵوێستی عێراق
بەر لە كۆبوونەوەكان عاسم جیهاد، گوتەبێژی وەزارەتی نەوتی عێراق بە (رووداو)ی راگەیاند كە ئەوان پشتگیری لە “هەر بڕیارێكی ئەرێنی” دەكەن لە كۆبوونەوەی دەوحەدا پەسەند بكرێت.
لە كۆبوونەوەی رۆژی یەكشەممەدا فەلاح عامری، بەڕێوەبەری كۆمپانیای سۆمۆ، نوێنەرایەتی حكومەتی عێراقی دەكرد، لە كاتێكدا عادل عەبدولمەهدی، وەزیری پێشووی نەوتی عێراق، دەستی لەكار كێشاوەتەوە.
مانگی كانوونی یەكەمی پارساڵ، عێراق ئاستی پێوانەیی بەرهەمهێنانی نەوتی تۆمار كرد كە 4 ملیۆن و 775 هەزار بەرمیل لە رۆژێكدا بوو. لەم بڕەش رۆژانە 3 ملیۆن و 900 هەزار بەرمیلی رەوانەی بازاڕەكانی جیهان كراوە.
ئایا رێككەوتنی دەوحە كاریگەریی دەبوو؟
هەر لە كۆنەوە ئابووریی نەوت ئەو كێشەیەی هەبووە كە بەردەوام لە هەڵبەز و دابەزدایە، یانیش وەكوو میرۆن واتكینز، پرۆفیسۆری ئابووری لە زانكۆی نیۆیۆرك، 80 ساڵ لەمەوبەر گوتوویەتی “كێشەی ئابووریی نەوت ئەوەیە هەموو كات بڕی نەوت لە بازاڕەكاندا یان لە لەڕادەبەدەر زۆرە، یانیش لەرادەبەدەر كەمە”، ئەمە جگە لەوەی بازاڕی نەوت ناتوانێت خۆی بەشێوەیەكی سەربەخۆ نرخەكان رێكبخات و هۆكاری وەكوو داوا و گەشەی ئابووریی جیهان كاریگەریی راستەوخۆیان لەسەر نرخی نەوت دەبێت.
هەفتەی پێشوو ئاژانسی نێودەوڵەتیی وزە (IEA) لە راپۆرتی مانگانەی خۆیدا رایگەیاندبوو “ئەگەر وڵاتانی بەشدار لە لوتكەی دەوحە لەسەر سڕكردنی بەرهەمهێنانیش رێكبكەون، كاریگەرییەكی خێرا لەسەر باڵانسی بازاڕ و نرخی نەوت دانانێت”. لەبەر ئەوەی بازاڕ خەریكە لە ناو نەوتدا دەخنكێت.
ئەوەی دەشێت لە نیوەی دووەمی ئەمساڵدا باڵانس بۆ بازاڕەكان بگەڕێنێتەوە بەرزبوونەوەی ئاستی داواكاری لەسەر نەوت بەبڕی 1.2 ملیۆن بەرمیل لە رۆژێكدا و دابەزینی ئاستی بەرهەمهێنانی نەوتی شەیڵی ئەمریكایە. بەدەر لەمانەش ئاستی بەرهەمهێنانی ئێستای نەوت لە ئاستی بەرهەمهێنانی مانگی كانوونی دووەم نزمترە، هەر بۆیەش دانانی ئەو ئاستە بە مانای بەرزكردنەوەی بەرهەمهێنانە.
شكستهێنانی لوتكەی دەوحە لە گەیشتن بە رێككەوتنێك سەبارەت بە سڕكردنی بەرهەمهێنانی نەوت كۆمپانیاكانی ئەمریكا تووشی نیگەرانی گەورە دەكات، لە كاتێكدا پێش ئەم كۆبوونەوەیەش و لە ماوەی یەكساڵی رابردوودا وەبەرهێنان لە كەرتی نەوتی ئەمریكا بەشێوەیەكی بەرچاو دابەزیوە.
هەر بۆیە ئەمریكییەكان لە پاڵ زۆربەی ئەو وڵاتانەی زیانی گەورەی داراییان پێگەیشتووە دەبێت هەتا مانگی حوزەیران چاوەڕێی گۆڕانكارییەكان بن، بەڵام وڵاتانی بەشداری كۆبوونەوەكەی دەوحە دەبێت چاوەڕێی بەرەبەیانی رۆژی دووشەممە بكەن بۆ ئەوەی بزانن كاردانەوەی بازاڕ بەرامبەر بەم شكستی دانوستاندنەكانی دەوحە چی دەبێت.
Kurdish