وڵاتى مالیزیا ده‌كه‌وێته باشوورى ڕۆژهه‌ڵاتى كیشوه‌رى ئاسیاوه، دابه‌ش ده‌بێت بۆ دوو به‌ش مالیزیاى ڕۆژهه‌ڵات‌و مالیزیاى ڕۆژئاوا. كه درێژایى نێوان هه‌ردوو مالیزیا 400 میل ده‌بێت. ڕوبه‌رى ئه‌م وڵاته 329,750 كیلۆمه‌تر چوارگۆشه‌یه. ژماره‌ى دانیشتوانه‌كه‌ى زیاتر له27.5 ملیۆن كه‌سه. له 13 ولایه‌ت پێكهاتووه. پایته‌ختى ئه‌م وڵاته كوالالامپوره كه هاوكات پایته‌ختى ئابووریشیه‌تى. گه‌وره‌ترین شارى مالیزیایه. دراوه‌كه‌یان ڕینگتى مالیزیه. سیسته‌مى فه‌رمانڕه‌وایى له‌وڵاتدا فیدراڵیه.
زۆربه‌ى دانیشتوانى ئه‌م وڵاته تاوه‌كو ساڵى 1981 له‌ناو دارستانه‌كاندا ده‌ژیان كاریان بریتى بوو له‌كشتوكاڵى مۆزو ئه‌ناناس‌و ڕاوه‌ماسى كه ژیانێكى گشتوكاڵى ساده بووه . داهاتى ساڵانه‌ى یه‌ك هاوڵاتى كه‌متر له 1000$بووه. مالیزیا دووچارى چه‌ندین گرفتى گه‌وره بووه، به‌هۆى ململانێیه‌كى توندى ئاینى كه 18 ئاینى جیاوازى تیادایه.چونكه وڵاتێكی فره نه‌ته‌وه‌و فره ئاینه. مالیزیا له‌ئێستادا موعجیزه‌ى پێشكه‌وتن‌و ته‌كنۆلۆژیای سه‌ركه‌وتووى سه‌رده‌مه.
رۆحى كێبڕكێ‌و كارى شه‌ریفانه واى لێكردوون كه ڕۆژبه‌رۆژ له‌داهێنانكاریدا بن. پێشكه‌وتن‌و گه‌شه‌یه‌كى به‌رچاوى له‌م چه‌ند ساڵه‌ى دواییداو به‌تایبه‌ت له‌دوایی ساڵى 1980ه‌وه له‌گشت كه‌رت‌و بواره جۆر به‌جۆره‌كانى ژیاندا به‌خۆوه بینیوه. به‌تایبه‌تى له‌ڕووى ئابووریه‌وه گه‌شه‌یه‌كى سه‌رسوڕهێنه‌رى به‌ده‌ستهیناوه‌و بووه به‌یه‌كێك له‌هه‌ره ناوه دیارو به‌هێزه‌كانى ئابورى جیهان. دیاره ئه‌م سه‌ركه‌وتن‌و به‌ره‌و پێشچوونه‌ش له‌خۆوه به‌ده‌ستنه‌هاتووه. پلان‌و ستراتیژى گشتگیرو عه‌قڵانى‌و سه‌ركه‌وتوو به‌م ده‌رئه‌نجامه‌ى گه‌یاندوه.
سه‌ره‌تاى كاره‌كانیان به‌پلانێكى ستراتیژى گشتگیرو دوورمه‌ودا ده‌ستیانپێكرد . نه‌خشه‌ى وڵاتى مالیزیایان داڕشته‌وه‌و كاره سه‌ره‌تاییه‌كانیان ده‌ستنیشانكرد له‌گه‌ڵ ئامانجه‌كان. پلانه‌كه‌یان بۆ سێ قۆناغ دابه‌ش كرد ئه‌وانیش كه پێكهاتبوون له10 ساڵ پاشان 20 ساڵ دواتر تا ساڵى 2020.
مالیزیا توانى سود له‌ئه‌زمون‌و شاره‌زایى وڵاتانى پێشكه‌وتوو ببینێت به‌تایبه‌تى وڵاتى ژاپۆن، كه سودێكى زۆریان له‌شێوازى كاركردنى ژاپۆنیه‌كان وه‌رگرت. به‌تایبه‌تى له‌ڕووى ڕه‌وشت‌و بنه‌ماى كاركردن‌و پێشكه‌وتنى ته‌كنیكى‌و لایه‌نى پیشه‌سازى. هه‌بوونى رامیاریه ئابووریه‌كان (نه‌ختینه‌یى – دارایى- بازرگانى) هاوسه‌نگ‌و گونجاوو لاسایكردنه‌وه‌ى ته‌واوه‌تى ئه‌زموونى گه‌شه‌كردنى ژاپۆن، به‌ڵام زیاتر ئه‌وه‌ى وه‌رده‌گرت‌و ده‌هێنا كه گونجاو بوو له‌گه‌ڵ بارودۆخى ناوخۆیى. بایه‌خدان به‌كه‌رتى پیشه‌سازى‌و ڕێگه خۆشكردن له‌به‌رده‌م كۆمپانیا بیانی‌و فره‌ڕه‌گه‌زه‌كان، به‌مه‌به‌ستى وه‌به‌رهێنان له‌وڵاتدا.كه پاشان ئه‌م كۆمپانیایانه ڕۆڵێكى باڵاو كاریگه‌ریان بینى له‌به‌ره‌و پێشبردنى ئابورى مالیزیادا.
ده‌ستكردن به‌چاكسازییه‌كى هه‌مه‌لایه‌ن له‌سه‌رجه‌م دامه‌زراوه‌كانى وڵاتدا، وه‌ك دامه‌زراوه كارگێڕى‌و داراییه‌كان . یه‌كێكى تر له‌و ڕێگایانه په‌ره‌پێدان‌و به‌ره‌وپێشبردنى سه‌رمایه‌ى مرۆیى بوو ئه‌مه‌ش له‌ڕێگه‌ى ڕاهێنانى به‌رده‌وامى كارمه‌ندان‌و هه‌روه‌ها بڕیاریاندا بواره‌كانى زانست‌و فێركردن‌و توێژینه‌وه‌ى زانستى بكه‌نه پێشه‌نگى هه‌موو بواره‌كانى تر. گرنگیدانى تایبه‌ت به په‌روه‌رده‌و فێركردن به‌ناردنه ده‌ره‌وه‌ى خوێندكارانى مالیزى بۆ زانكۆ به‌ناوبانگه‌كانى جیهان، به‌مه‌به‌ستى ته‌واوكردنى خۆێندن. هێنانه‌وه‌ى زانست‌و ته‌كنیكى نوێى جیهانى بۆ وڵاته‌كه‌یان، زۆرترین بودجه‌ى وڵاتیان خسته خزمه‌تیه‌وه، كه‌ئه‌مه‌ش رۆڵى خۆى له‌و به‌ره‌و پێشچوونه هه‌مه‌لایه‌نه‌ى مالیزیادا بینى‌و یه‌كێكه له‌پێشكه‌وتووترین سیسته‌مه‌كانى خوێندن له‌ئاسیا ،كه زۆربه‌ى خوێندكارانى ڕۆژهه‌ڵات‌و بگره ئاسیاش ڕووى تێده‌كه‌ن.
ئه‌مه‌ش بووه هۆى زیاد كردنى ده‌ستى كارى لێهاتوو كارامه‌ى ناوخۆیى‌و پڕكردنه‌وه‌ى پێویستیه‌كان له‌ناوخۆداو كه‌مكردنه‌وه‌ى پشتبه‌ستن به‌ده‌ستى كارى بیانى.
بڵاوكردنه‌وه‌ى گیانى ته‌بایى‌و پاراستنى ئاشتى كۆمه‌ڵایه‌تى‌و نه‌هێشتنى ده‌مارگیرى نه‌ته‌وه‌یى‌و ئایینى له‌نێوان تاكه‌كانى كۆمه‌ڵگاى مالیزیدا. هۆكارێكى باشه بۆ جێگیرى بارى سیاسى‌و كۆمه‌ڵایه‌تى كه هه‌موویان هه‌وڵ بۆ به‌ره‌و پێشبردنى وڵاته‌كه‌یان ده‌ده‌ن به‌بێ گوێدانه جیاوازیه ڕه‌گه‌زى‌و ئاینیه‌كانى نێوانیان.
مالیزیا جیاواز له‌هه‌ندێ وڵاتى تر له‌گه‌ڵ گه‌شه‌ى ئابورى‌و پێشكه‌وتنى وڵاته‌كه‌یدا له‌ڕووى پیشه‌سازییه‌وه. به‌ڵام ژینگه‌ى وڵاته‌كه‌ى نه‌كرده قوربانى پێشكه‌وتنه‌كه‌ى‌و توانى تاڕاده‌یه‌كى باش هاوسه‌نگى نێوان گه‌شه‌ى ئابوریه‌كه‌ى‌و ژینگه‌كه‌ى بپارێزێت.
مالیزیا به‌شێوه‌یه‌كى سه‌ره‌كى پشت به‌پیشه‌سازى ده‌به‌ستێت. ڕۆڵێكى گرنگ‌و كاریگه‌رى بینى له‌م پێشكه‌وتنه‌داو به‌رده‌وام ڕێژه‌ى له‌به‌رزبونه‌وه‌دایه. هه‌نگاوى گه‌وره‌ى نا كه ته‌نها له‌ساڵى 1996دا ڕێژه‌ى زیاده‌ى پیشه‌سازى گه‌یشته له(46%) كه ئه‌مه‌ش ده‌گه‌ڕێته‌وه بۆ ئه‌و به‌ره‌وپێشچونه گشتگیره خێرایه‌ى له‌چالاكییه پیشه‌سازییه گه‌وره‌كانداڕوویدا. وه‌كو كه‌رتى ئه‌لیكترۆنیات‌و پیشه‌سازى پلاستیك‌و قوماش‌و لاستیك‌و ته‌خته‌و نه‌وت‌و كه‌تیره‌و پیشه‌سازییه وزه‌ییه‌پێشكه‌وتوه‌كان. ئێستا مالیزیا بووه به‌خاوه‌نى ئۆتۆمبیلى به‌رهه‌مهێنراوى ناوخۆیى تایبه‌ت به‌خۆى. جگه له‌وه‌ى كه چه‌ندین لقى كۆمپانیا جیهانیه‌كانى ئه‌م بواره له‌و وڵاته‌دا هه‌یه كه ڕۆڵێكى كاریگه‌رى هه‌یه له‌به‌ره‌و پێشچوونى ئابورى وڵاتدا. ئه‌م كه‌رته له(27%)ى داهاتى گشتى ناوخۆى پێكده‌هێنێت . له(60 % ) هه‌نارده‌كانى مالیزیا شمه‌كى پیشه‌سازین. كه بزوێنه‌رى سه‌ره‌كى پێشكه‌وتنى وڵاته. ئه‌و كاڵایانه‌ى مالیزیا به‌پله‌ى یه‌كه‌م پشت به‌ناردنى ده‌به‌ستێت بریتین له(دار،ته‌خته،خورما،زه‌یت،نه‌وت،گازى سروشتى).
كه‌رتى ته‌كنه‌لۆجیاى زانیارى ڕۆڵێكى گه‌وره‌و گرنگى هه‌یه له‌داهاتى گشتى ناوخۆیی. له‌ساڵى (2002)دا داهاته‌كه‌ی نزیكه‌ى (403) ملێون دۆلار بووه. ڕێژه‌ى گه‌شه له‌م كه‌رته له‌نێوان ساڵانى (2002-2007) نزیك له(%19) بووه . به‌پێى ئامارى ساڵى 1995 ئه‌م ولاته بازرگانیكردنى به به‌رهه‌مه‌كانى ته‌كنه‌لۆجیاى زانیارى له‌ئاستیكی زۆر به‌رزدا بووه. له‌ڕووى هه‌نارده‌وه (نارده‌نى ته‌كنه‌لۆجیاى زانیارى) وڵاتى مالیزیا پله‌ى شه‌شه‌می داگیر كردووه به‌به‌هاى (32.84) ملیار دۆلار.
له‌گه‌ڵ ئه‌و به‌ره‌و پێشچونه‌ى كه له‌كه‌رتى پیشه‌سازیدا هاته‌كایه‌وه، ڕۆڵى كشتوكاڵ كه‌مى نه‌كرد. به‌ڵكو به‌شێوه‌یه‌كى سه‌ره‌كى پشت به به‌رهه‌مى ناوخۆ ده‌به‌ستێت، له‌پڕكردنه‌وه‌ى خواستى پێداویستیه خۆراكیه‌كانیدا. سه‌ره‌تا ده‌ستیانكرد به‌ڕواندنى دارخورما، له 2 ساڵدا توانیان یه‌ك ملیۆن دارى خورما بڕوێنن، كه تایبه‌ت بوو به‌دروستكردنى ڕۆنى خورما. له‌ئێستادا مالیزیا گه‌وره‌ترین به‌رهه‌مهێنه‌رى زه‌یتى خورماو لاستیكى سرووشتیه له‌جیهاندا. زیاتر له‌نیوه‌ى زه‌یتى خورماو سێ یه‌كى لاستیكى سروشتى جیهان به‌رهه‌مده‌هێنێت. چواره‌م گه‌وره‌ترین به‌رهه‌مهێنى كاكاوه له‌جیهاندا. كه‌رتی كشتوكاڵ له (17.2% ) داهاتى گشتى ناوخۆیى پێكده‌هێنێت.
كه‌رتى گه‌شتوگوزار ڕۆڵێكى گرنگى بینیوه له‌پێشكه‌وتنى مالیزیادا. ڕێژه‌یه‌كى زۆر داهاتى وڵات له‌م كه‌رته‌وه دێت. ئیستا مالیزیا پێگه‌یه‌كى به‌هێزى هه‌یه له‌ڕووى گه‌شتوگوزاره‌وه له‌سه‌رئاستى جیهاندا. (مهاتیر) سه‌رۆك وه‌زیرى پێشوو بڕیاریدا له 10 ساڵدا داهاتى گه‌شتوگوزار له 900 ملیۆن دۆلاره‌وه به‌رز بكرێته‌وه بۆ 20 ملیار دۆلار . ئه‌م كاره‌ش سه‌ركه‌وتنى به‌ده‌ستهێنا. ئێستا مالیزیا بۆ ته‌نها ساڵێك 32 ملیاردۆلارى له‌م كه‌رته‌وه ده‌ست ده‌كه‌وێت.ئه‌مه‌ش به‌گۆڕینى ئه‌و سه‌ربازگانه‌ى سه‌رده‌مى جه‌نگى جیهانى یه‌كه‌م كه ژاپۆن له‌و وڵاته‌دا دروستى كردبوون. كردنى به‌شوێنى گه‌شتوگوزارى سه‌رنجڕاكێش‌و جوان.
له‌بوارى چالاكى داراییدا به‌ڕێگه‌خۆشكردن له‌به‌رده‌م كۆمپانیا وه‌به‌رهێنه‌كانى ناوخۆیى‌و ده‌ره‌كییدا‌و دروستكردنى گه‌وره‌ترین‌و به‌رزترین دوو تاوه‌رى پێكه‌وه‌ى له‌جیهاندا به‌ناوى (پترۆناس) له‌كوالالامپورى پایته‌خت. كه (65)مه‌ڵبه‌ندى بازرگانى له خۆده‌گرێت. هه‌روه‌ها دامه‌زراندنى بۆرسه‌ى دارایى كه ڕێژه‌ى مامه‌ڵه‌ى ڕۆژانه تیایدا ده‌گاته2ملیاردۆلار . به‌رزكردنه‌وه‌ى ڕێژه‌ى پاشه‌كه‌وت له‌وڵاتدا.
مالیزیا توانى له‌نێوان ساڵانى (1981-2003) له‌ئاستێكى زۆر نزم‌و دواكه‌وتووییه‌وه بگاته ئاستێكى زۆر به‌رزو كه‌موێنه له‌جیهاندا. داهاتى ساڵانه‌ى تاكه‌كه‌س له‌مالیزیا له1000 دۆلاره‌وه گه‌یشته16000 دۆلارو یه‌ده‌كى نه‌ختى دراو له30ملیار دۆلاره‌وه بوو به 98ملیار دۆلارو كار بۆ ئه‌وه‌ش ده‌كرێت به‌رز بكرێته‌وه بۆ 200ملیار دۆلار.
ئێستا ئابوورى مالیزیا یه‌كێكه له‌به‌هێزترین سیسته‌مه ئابوورییه‌كان له‌باشورى ڕۆژهه‌ڵاتى ئاسیا، ئابوورییه‌كه‌ى به‌ڕێژه‌یه‌كى زۆر پشت به‌هه‌نارده ده‌به‌ستێت. به‌پێى ئه‌و پلانه‌ى كه دایانڕشتووه له‌ساڵى 2020دا ده‌بنه‌چواره‌م هێزى ئابوورى له‌سه‌ر ئاستى كیشوه‌رى ئاسیا، له‌دواى (چین‌و ژاپۆن‌و هند)، پلانى ستراتیژى توانى مالیزیا له‌وڵاتێكى په‌راوێزخراوو دواكه‌وتوویى ئاسیاوه بكات به‌وڵاتێكى دیارو پێشكه‌وتووى جیهان. ئێستا مالیزیا خۆى ئاماده ده‌كات بۆ هاتنى ساڵى 2020 چونكه به‌چونه ناو ئه‌و ساڵه‌وه ئیتر مالیزیا ده‌بێته چواره‌م وڵاتى زلهێزى ئابورى له‌ئاسیادا.
ئا:محەمەد حسین دەروێش
Kurdish