بەهۆی قەیرانی دارایی و قەدەغەكردنی هەناردەی مریشكی كوردستان بۆ شارەكانی عێراق، نرخی مریشك بۆ نیوە دادەبەزێت و خاوەن كێڵگەكانی پەلەوەریش دەڵێن تووشی زیانێكی زۆر بوون.
دوای دەركەوتنی دوو حاڵەتی نەخۆشیی ئەنفلۆنزای باڵندە لەپارێزگای دهۆك، رۆژی 10ی كانوونی دووەمی ئەمساڵ، حكومەتی عێراق بڕیاری دا چیدی رێگە نەدات مریشكی كێڵگە پەلەوەرییەكانی كوردستان بچێتە ناوچەكانی ناوەڕاست و باشوور. ئەم بڕیارەش نرخی مریشكی بۆ نیوەی نرخی پێشتر دابەزاند.
رەمەزان محەممەد، بەڕێوەبەری سامانی ئاژەڵ لە وەزارەتی كشتوكاڵ و سەرچاوەكانی ئاو، دەڵێت “ئەم بڕیارەی حكومەتی عێراق خاوەن كێڵگەكانی پەلەوەری لە كوردستان تووشی زیانی هەزاران دۆلار كردووە، بۆیە بۆ هاوسەنگیی نرخی بازاڕ، بە فەرمانی وەزیر هاوردەی مریشكمان بۆ نیوە دابەزاند، وەك قۆناغی یەكەمیش پێشنیازمان كردووە بازرگانەكان 5%ی ئەو بڕەی هاوردەی دەكەن لە كێڵگەكانی ناوخۆ بیكڕنەوە”.
بەگوتەی رەمەزان محەممەد، ئەو دوو حاڵەتەی لە پارێزگای دهۆك دەركەوتن بەتەواوی كۆنترۆڵ كراوە و لێژنەیەكی باڵای ئەنفلۆنزای باڵندەش لە عێراق بۆ دڵنیابوون لە هەموو پارێزگاكان نموونەیان وەرگرتووە و لە پشكینەكانیان دەركەوت نەخۆشییەكە لە كوردستان نەماوە، بەڵام وەك رەمەزان محەممەد دەڵێت “تا ئێستا بڕیاری قەدەغەكردنەكە هەڵنەوەشێنراوەتەوە”.
هەفتەی رابردوو عەبدولستار مەجید، وەزیری كشتوكاڵ و سەرچاوەكانی ئاو لە بەرنامەی (رووداوی ئەمڕۆ)ی تەلەڤزیۆنی رووداودا گوتی “ئەگەر بەغدا بڕیارەكە هەڵنەوەشێنێتەوە، ئەوا ئەو بڕە ئاوەی لە بەنداوەكانی كوردستان بۆ شارەكانی عێراق بەردەدرێتەوە كەمی دەكەینەوە”.
رەمەزان محەممەد دەڵێت “لەسەر ئاستی باڵا لەگەڵ بەغدا لە پەیوەندیداین كە بڕیارەكەیان هەڵبوەشێننەوە، ئەگەر هەڵیاننەوەشاندەوە، یەكێك لە بژارەكانمان گرتنەوەی ئاو دەبێت”.
بەپێی ئاماری وەزارەتی كشتوكاڵ 1264پڕۆژەی بەخێوكردنی پەلەوەری گۆشت لە كوردستان هەن كە 65%یان كار دەكەن، بەرهەمی ساڵانەیان دەگاتە نزیكەی 90 هەزار تۆن مریشك، بەڵام هەرێمی كوردستان ساڵانە پێویستی بە 130 هەزار تۆن مریشكە، كەچی مریشكی ناوخۆ گرفتی بە بازاڕكردنی هەیە و خاوەنی كێڵگەكان هەموو ئومێدێكیان لەسەر بازاڕەكانی عێراق هەڵچنیوە.
رەمەزان محەممەد دەڵێت “جگە لە بڕیارەكەی بەغدا، بەهۆی قەیرانی داراییەوە نزیكەی دوو ساڵە خواستی خەڵك بۆ كڕین كەمبووەتەوە، ئەمەش بووەتە هۆی ئەوەی نرخی مریشك دابەزێت”.
بەئامانجی بەبازاڕكردنی مریشك لەكاتی دابەزینی نرخ، ساڵی رابردوو وەزارەتی كشتوكاڵ بڕی 7 ملیار و 710 ملیۆن دیناری لە بودجەی هاندانی كشتوكاڵی تەرخان كرد، لەسەرجەم پارێزگاكانیش زیاتر لەجارێك تەندەری بۆ پڕۆژەكە راگەیاند، بەڵام هیچ بەڵێندەر و كۆمپانیایەك تەندەری وەرنەگرت، بۆیە پڕۆژەكە شكستی هێنا.
رەمەزان محەممەد، هۆكارەكەی بۆ نەبوونی متمانەی بەڵێندەر و كۆمپانیاكان بە حكومەت گەڕاندەوە و گوتی “بەڵێندەر و كۆمپانیاكان متمانەیان بەوە نەبوو حكومەت لەم بارودۆخەدا لەكاتی خۆی پارەكەیان بە كاش بۆ بگەڕێنێتەوە، بۆیە كەس تەندەری پڕۆژەكەی وەرنەگرت”.
كێڵگە نێوخۆییەكان پڕن لە پەلەوەر، بەڵام بەپێی ئامارێك كە دەست (رووداو) كەوتووە، لە شەش مانگی رابردوودا زیاتر لە 38 هەزار و 200 تۆن مریشك هاوردە كراوە، هەروەها وەزارەتەكانی پێشمەرگە، تەندروستی و كاروباری كۆمەڵایەتی مریشك هاوردە دەكەن.
پێشڕەو خالید، خاوەنی پڕۆژەی پەلەوەری جوتیار لە قەزای شەقڵاوە، زیاتر لە 30 هەزار مریشكی هەیە كە كێشی هەر یەكێكیان سێ كیلۆیە و هەر كیلۆیەكیشی 2600 دینار خەرجیی بووە، بەڵام لە بازاڕ تەنیا 1600 دینار دەكات. پێشڕەو دەڵێت “بە دوو خاوەن سەربڕخانەی هەولێرم راگەیاندووە، مریشكەكانم بە زەرەر و تەنانەت بە قەرزیش دەفرۆشم، بەڵام هێشتا رازی نین و دەڵێن بەهۆی مریشكی هاوردەكراو بۆمان ساغ نابێتەوە”. گوتیشی “تەنیا لە قەزای شەقڵاوە 100 هەزار مریشك لە كێڵگەكانن و كەس ئامادە نییە بیانكڕێت”.
بەشێك لە خەڵكی كوردستان خواستیان لەسەر مریشكی زیندووە، بەشێكیشیان مریشكی بەستوو دەكڕن. ئەمەش وایكردووە وەزارەتی كشتوكاڵ ناچار بێت رێگە بەهاوردەكردنی مریشك بدات.
د.ئەنوەر عومەر، بەڕێوەبەری گشتیی پلان و بەدواداچوون لە وەزارەتی كشتوكاڵ و سەرچاوەكانی ئاو، دەڵێت “لەبەر ئەوەی مریشكی زیندوو نرخی باشتر بۆ خاوەن كێڵگەكان دەكات، بۆیە بەشێكی زۆر كەمیان مریشك دەبەنە سەربڕخانەكان، ئەوەش ئێمەی ناچار كردووە بۆ پڕكردنەوەی پێداویستیی ناوخۆ لە مریشكی بەستوو، رێگە بە هاوردەكردنی بدەین”.
دهۆك زەرەرمەندی یەكەمە
بەو پێیەی زۆربەی دانیشتووانی پارێزگای دهۆك مریشكی بەستوو دەخۆن، نەخۆشیی ئەنفلەوەنزاكەش لەو پارێزگایە بڵاوبووەتەوە، بۆیە خاوەن كێڵگە پەلەوەرییەكانی ئەو پارێزگایە زەرەرمەندی یەكەم بوون لە بڕیارەكەی بەغدا.
دەستهەل مەمێ ئیبراهیم، بەڕێوەبەری سامانی ئاژەڵ لە پارێزگای دهۆك دەڵێت “زەرەری خاوەن كێڵگەكانی دهۆك ئەوەندە زۆرە ناتوانم بیخەمڵێنم”. دەستهەل گوتیشی “هیچكات لە پارێزگای دهۆك بەم شێوەیەی ئێستا نرخی مریشك دانەبەزیوە”.
بەگوێرەی زانیارییەكانی (رووداو) نەخۆشییەكە لەكێڵگەیەكی بەخێوكردنی مریشكی دایكانەی هێلكەكەردا سەری هەڵداوە، بەڵام هەزوو بەرپرسانی تەندروستیی ئاژەڵ سەرجەم مریشكەكانی ئەو كێڵگەیەیان لەناوبردووە كە ژمارەیان 700 هەزار مریشك بووە، نەخۆشییەكەش كۆنترۆڵ كراوە.
زیانی سەدان هەزار دۆلار
حەیدەر فەرحان، سەرۆكی كۆمەڵەی كوردستان بۆ پیشەسازیی پەلەوەر، زیانی كێڵگەكانی پەلەوەر بە سەدان هەزار دۆلار دەخەمڵێنێ و دەڵێت “خاوەن كێڵگە لەهەر كیلۆیەك گۆشت 600 دینار تەنیا لە تێچووی بەخێوكردن زەرەر دەكات، ئەم زەرەرەش بەدەیان خاوەن كێڵگەی پەلەوەری خستووەتە ژێر باری قەرزێكی زۆرەوە، ئەگەر وەزارەتی كشتوكاڵ پلانێك بۆ ساغكردنەوە و بە بازاڕكردنی مریشكی كێڵگەكان نەدۆزێتەوە، لەوانەیە زۆربەی خاوەن كێڵگەكان ئیفلاس بكەن”.
حەیدەر فەرحان چارەسەری بۆ ئەوە پێیە و داوای لە حكومەت كرد وەزارەتەكانی پێشمەرگە و تەندروستی و كاروباری كۆمەڵایەتی ناچار بكات مریشكی ناوخۆ بۆ پێشمەرگە و نەخۆش و زیندانییەكان بكڕنەوە.
د.ئەنوەر عومەر، دەڵێت “ئەو داواكارییەمان 6 جار بەنووسراو بۆ ئەنجوومەنی وەزیران بەرزكردووەتەوە، بەڵام تا ئێستا وەڵامیان نەداوەتەوە”.
د.ئەنوەر، پلانی نوێی وەزارەتەكەیانی ئاشكرا كرد و گوتی “بۆ هاوسەنگكردنی نرخ لە بازاڕ، لەپلانماندایە بەشێك لە مریشكی كێڵگەكان بكڕینەوە و لە كۆگاكان هەڵیگرین. دواتر 75%ی هاوردە كەم بكەینەوە، هەر كاتێك مریشك لە بازاڕ كەم بوو، ئەوەی هەڵمانگرتووە بیخەینە بازاڕەوە”.
دوای دەركەوتنی دوو حاڵەتی نەخۆشیی ئەنفلۆنزای باڵندە لەپارێزگای دهۆك، رۆژی 10ی كانوونی دووەمی ئەمساڵ، حكومەتی عێراق بڕیاری دا چیدی رێگە نەدات مریشكی كێڵگە پەلەوەرییەكانی كوردستان بچێتە ناوچەكانی ناوەڕاست و باشوور. ئەم بڕیارەش نرخی مریشكی بۆ نیوەی نرخی پێشتر دابەزاند.
رەمەزان محەممەد، بەڕێوەبەری سامانی ئاژەڵ لە وەزارەتی كشتوكاڵ و سەرچاوەكانی ئاو، دەڵێت “ئەم بڕیارەی حكومەتی عێراق خاوەن كێڵگەكانی پەلەوەری لە كوردستان تووشی زیانی هەزاران دۆلار كردووە، بۆیە بۆ هاوسەنگیی نرخی بازاڕ، بە فەرمانی وەزیر هاوردەی مریشكمان بۆ نیوە دابەزاند، وەك قۆناغی یەكەمیش پێشنیازمان كردووە بازرگانەكان 5%ی ئەو بڕەی هاوردەی دەكەن لە كێڵگەكانی ناوخۆ بیكڕنەوە”.
بەگوتەی رەمەزان محەممەد، ئەو دوو حاڵەتەی لە پارێزگای دهۆك دەركەوتن بەتەواوی كۆنترۆڵ كراوە و لێژنەیەكی باڵای ئەنفلۆنزای باڵندەش لە عێراق بۆ دڵنیابوون لە هەموو پارێزگاكان نموونەیان وەرگرتووە و لە پشكینەكانیان دەركەوت نەخۆشییەكە لە كوردستان نەماوە، بەڵام وەك رەمەزان محەممەد دەڵێت “تا ئێستا بڕیاری قەدەغەكردنەكە هەڵنەوەشێنراوەتەوە”.
هەفتەی رابردوو عەبدولستار مەجید، وەزیری كشتوكاڵ و سەرچاوەكانی ئاو لە بەرنامەی (رووداوی ئەمڕۆ)ی تەلەڤزیۆنی رووداودا گوتی “ئەگەر بەغدا بڕیارەكە هەڵنەوەشێنێتەوە، ئەوا ئەو بڕە ئاوەی لە بەنداوەكانی كوردستان بۆ شارەكانی عێراق بەردەدرێتەوە كەمی دەكەینەوە”.
رەمەزان محەممەد دەڵێت “لەسەر ئاستی باڵا لەگەڵ بەغدا لە پەیوەندیداین كە بڕیارەكەیان هەڵبوەشێننەوە، ئەگەر هەڵیاننەوەشاندەوە، یەكێك لە بژارەكانمان گرتنەوەی ئاو دەبێت”.
بەپێی ئاماری وەزارەتی كشتوكاڵ 1264پڕۆژەی بەخێوكردنی پەلەوەری گۆشت لە كوردستان هەن كە 65%یان كار دەكەن، بەرهەمی ساڵانەیان دەگاتە نزیكەی 90 هەزار تۆن مریشك، بەڵام هەرێمی كوردستان ساڵانە پێویستی بە 130 هەزار تۆن مریشكە، كەچی مریشكی ناوخۆ گرفتی بە بازاڕكردنی هەیە و خاوەنی كێڵگەكان هەموو ئومێدێكیان لەسەر بازاڕەكانی عێراق هەڵچنیوە.
رەمەزان محەممەد دەڵێت “جگە لە بڕیارەكەی بەغدا، بەهۆی قەیرانی داراییەوە نزیكەی دوو ساڵە خواستی خەڵك بۆ كڕین كەمبووەتەوە، ئەمەش بووەتە هۆی ئەوەی نرخی مریشك دابەزێت”.
بەئامانجی بەبازاڕكردنی مریشك لەكاتی دابەزینی نرخ، ساڵی رابردوو وەزارەتی كشتوكاڵ بڕی 7 ملیار و 710 ملیۆن دیناری لە بودجەی هاندانی كشتوكاڵی تەرخان كرد، لەسەرجەم پارێزگاكانیش زیاتر لەجارێك تەندەری بۆ پڕۆژەكە راگەیاند، بەڵام هیچ بەڵێندەر و كۆمپانیایەك تەندەری وەرنەگرت، بۆیە پڕۆژەكە شكستی هێنا.
رەمەزان محەممەد، هۆكارەكەی بۆ نەبوونی متمانەی بەڵێندەر و كۆمپانیاكان بە حكومەت گەڕاندەوە و گوتی “بەڵێندەر و كۆمپانیاكان متمانەیان بەوە نەبوو حكومەت لەم بارودۆخەدا لەكاتی خۆی پارەكەیان بە كاش بۆ بگەڕێنێتەوە، بۆیە كەس تەندەری پڕۆژەكەی وەرنەگرت”.
كێڵگە نێوخۆییەكان پڕن لە پەلەوەر، بەڵام بەپێی ئامارێك كە دەست (رووداو) كەوتووە، لە شەش مانگی رابردوودا زیاتر لە 38 هەزار و 200 تۆن مریشك هاوردە كراوە، هەروەها وەزارەتەكانی پێشمەرگە، تەندروستی و كاروباری كۆمەڵایەتی مریشك هاوردە دەكەن.
پێشڕەو خالید، خاوەنی پڕۆژەی پەلەوەری جوتیار لە قەزای شەقڵاوە، زیاتر لە 30 هەزار مریشكی هەیە كە كێشی هەر یەكێكیان سێ كیلۆیە و هەر كیلۆیەكیشی 2600 دینار خەرجیی بووە، بەڵام لە بازاڕ تەنیا 1600 دینار دەكات. پێشڕەو دەڵێت “بە دوو خاوەن سەربڕخانەی هەولێرم راگەیاندووە، مریشكەكانم بە زەرەر و تەنانەت بە قەرزیش دەفرۆشم، بەڵام هێشتا رازی نین و دەڵێن بەهۆی مریشكی هاوردەكراو بۆمان ساغ نابێتەوە”. گوتیشی “تەنیا لە قەزای شەقڵاوە 100 هەزار مریشك لە كێڵگەكانن و كەس ئامادە نییە بیانكڕێت”.
بەشێك لە خەڵكی كوردستان خواستیان لەسەر مریشكی زیندووە، بەشێكیشیان مریشكی بەستوو دەكڕن. ئەمەش وایكردووە وەزارەتی كشتوكاڵ ناچار بێت رێگە بەهاوردەكردنی مریشك بدات.
د.ئەنوەر عومەر، بەڕێوەبەری گشتیی پلان و بەدواداچوون لە وەزارەتی كشتوكاڵ و سەرچاوەكانی ئاو، دەڵێت “لەبەر ئەوەی مریشكی زیندوو نرخی باشتر بۆ خاوەن كێڵگەكان دەكات، بۆیە بەشێكی زۆر كەمیان مریشك دەبەنە سەربڕخانەكان، ئەوەش ئێمەی ناچار كردووە بۆ پڕكردنەوەی پێداویستیی ناوخۆ لە مریشكی بەستوو، رێگە بە هاوردەكردنی بدەین”.
دهۆك زەرەرمەندی یەكەمە
بەو پێیەی زۆربەی دانیشتووانی پارێزگای دهۆك مریشكی بەستوو دەخۆن، نەخۆشیی ئەنفلەوەنزاكەش لەو پارێزگایە بڵاوبووەتەوە، بۆیە خاوەن كێڵگە پەلەوەرییەكانی ئەو پارێزگایە زەرەرمەندی یەكەم بوون لە بڕیارەكەی بەغدا.
دەستهەل مەمێ ئیبراهیم، بەڕێوەبەری سامانی ئاژەڵ لە پارێزگای دهۆك دەڵێت “زەرەری خاوەن كێڵگەكانی دهۆك ئەوەندە زۆرە ناتوانم بیخەمڵێنم”. دەستهەل گوتیشی “هیچكات لە پارێزگای دهۆك بەم شێوەیەی ئێستا نرخی مریشك دانەبەزیوە”.
بەگوێرەی زانیارییەكانی (رووداو) نەخۆشییەكە لەكێڵگەیەكی بەخێوكردنی مریشكی دایكانەی هێلكەكەردا سەری هەڵداوە، بەڵام هەزوو بەرپرسانی تەندروستیی ئاژەڵ سەرجەم مریشكەكانی ئەو كێڵگەیەیان لەناوبردووە كە ژمارەیان 700 هەزار مریشك بووە، نەخۆشییەكەش كۆنترۆڵ كراوە.
زیانی سەدان هەزار دۆلار
حەیدەر فەرحان، سەرۆكی كۆمەڵەی كوردستان بۆ پیشەسازیی پەلەوەر، زیانی كێڵگەكانی پەلەوەر بە سەدان هەزار دۆلار دەخەمڵێنێ و دەڵێت “خاوەن كێڵگە لەهەر كیلۆیەك گۆشت 600 دینار تەنیا لە تێچووی بەخێوكردن زەرەر دەكات، ئەم زەرەرەش بەدەیان خاوەن كێڵگەی پەلەوەری خستووەتە ژێر باری قەرزێكی زۆرەوە، ئەگەر وەزارەتی كشتوكاڵ پلانێك بۆ ساغكردنەوە و بە بازاڕكردنی مریشكی كێڵگەكان نەدۆزێتەوە، لەوانەیە زۆربەی خاوەن كێڵگەكان ئیفلاس بكەن”.
حەیدەر فەرحان چارەسەری بۆ ئەوە پێیە و داوای لە حكومەت كرد وەزارەتەكانی پێشمەرگە و تەندروستی و كاروباری كۆمەڵایەتی ناچار بكات مریشكی ناوخۆ بۆ پێشمەرگە و نەخۆش و زیندانییەكان بكڕنەوە.
د.ئەنوەر عومەر، دەڵێت “ئەو داواكارییەمان 6 جار بەنووسراو بۆ ئەنجوومەنی وەزیران بەرزكردووەتەوە، بەڵام تا ئێستا وەڵامیان نەداوەتەوە”.
د.ئەنوەر، پلانی نوێی وەزارەتەكەیانی ئاشكرا كرد و گوتی “بۆ هاوسەنگكردنی نرخ لە بازاڕ، لەپلانماندایە بەشێك لە مریشكی كێڵگەكان بكڕینەوە و لە كۆگاكان هەڵیگرین. دواتر 75%ی هاوردە كەم بكەینەوە، هەر كاتێك مریشك لە بازاڕ كەم بوو، ئەوەی هەڵمانگرتووە بیخەینە بازاڕەوە”.
Kurdish