ژووری توێژینەوەی سیاسی بزوتنەوەی گۆڕان دەربارەی قەیرانی دارایی و شكستی سیاسەتی نەوتی هەرێمی كوردستان لێكۆڵینەوەیەكی بڵاوكردەوە.
لە لێكۆڵینەوەكەدا، كە ئەلەند مەحوی ؛ئەندامی ژووری توێژینەوەی سیاسی بزوتنەوەی گۆڕان؛ ئەنجامی داوە، هاتووە: “ئەگەرچی لە سەرەتادا پاساوی حكومەتی هەرێمی كوردستان بۆ هەناردەكردنی نەوتی هەرێمی كوردستان بۆ توركیا، بۆ پڕكردنەوەی پێویستیەكانی هەرێم بوو لە سوتەمەنی و بەرهەمە نەوتیەكان، بەڵام ئەم پاساوە لە جێگەی خۆیدا نەبوو، چونكە كێشەی كەمی سوتەمەنی هەر بەردەوامە‌و نرخی یەك لیتر بەنزینیش دوو هێندە بەرزبویەوە”.
ئاشكراشی كردووە: “حكومەتی هەرێم تا ئێستا نۆ ملیار دۆلاری قەرز كردووە. ئەم قەرزكردنەش بەردەوام دەبێت، هەتا كێشەی نێوان بەغداد و هەولێر لەسەر بودجە چارەسەر دەبێت”.
لە لێكۆڵینەوەكەدا ئاماژە بەوەش كراوە: “یەدەگی نەوتی هەرێمی كوردستان، بە 45 ملیار بەرمیل دەخەمڵێندرێت، لە ریزبەندی جیهانیشدا بە پلەی دەیەم دێت، لەدوای وڵاتی لیبیا‌وە. ئەم ڕێژەیەش بە 4.5%ی هەموو جیهان‌و 10% بۆ 15%ی نەوتی عێراق دەخەمڵێندرێت”.
دەقی ڕاپۆرتەكە:
قەیرانی دارایی و شكستی سیاسەتی نەوتی هەرێمی كوردستان
ئا: ئەلەند مەحوی
پێشەكی:
سێهەمین كابینەی هەڵبژێردراوی حكومەتی عێراق، ئێوارەی 8ی ئەیلولی 2014 لەلایەن ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراقەوە متمانەی پێبەخشرا، یەكێك لە سەرەكیترین داواكاریەكانی كورد بۆ بەشداریكردن لەم حكومەتەدا، خەرجكردنی بەشە بودجەی هەرێمی كوردستانە، كە نزیكەی هەشت مانگە لەلایەن بەغداوە راگیراوە و قەیرانێكی گەورەی دارایی بۆ هەرێمی كوردستان دروستكردووە.
نوری مالیكی سەرۆك وەزیرانی پێشوی عێراق لە كۆتایی 2013دا وەك سزایەك، بەبڕیارێكی زارەكی بەشە بودجەی هەرێمی كوردستانی ڕاگرت، بەهۆی پابەندنەبونی حكومەتی هەرێمی كوردستان بە هەناردەكردنی نەوت لە رێگەی كۆمپانیای بە بازاڕكردنی نەوتی عێراق (سۆمۆ)وە.
حكومەتی هەرێمی كوردستان بەردەوام جەختی لەوەكردۆتەوە، كە دەستووری عێراق ئەو مافەی پێبەخشیوە كە گرێبەستی نەوتی واژۆ بكات‌و نەوت‌و گاز بەرهەم بهێنێت‌و بینێرێتە بازاڕەكانی جیهانەوە. هەروەك چۆن بەبێ ڕەزامەندی بەغداد، گرێبەستیشی واژۆ كرد‌و بۆری نەوتیشی ڕاكێشا‌و 13 ملیۆن و 700 هەزار بەرمیل نەوتیشی لە رێگەی بۆریەوە هەناردەی بازاڕەكانی جیهان كرد.
ئەگەرچی لە سەرەتادا پاساوی حكومەتی هەرێمی كوردستان بۆ هەناردەكردنی نەوتی هەرێمی كوردستان بۆ توركیا، بۆ پڕكردنەوەی پێویستیەكانی هەرێم بوو لە سوتەمەنی و بەرهەمە نەوتیەكان، بەڵام ئەم پاساوە لە جێگەی خۆیدا نەبوو، چونكە كێشەی كەمی سوتەمەنی هەر بەردەوامە‌و نرخی یەك لیتر بەنزینیش دوو هێندە بەرزبویەوە.
ئەوەی لێرەدا پرسیارە‌و پێویستی بە وەڵامدانەوەیە ئەوەیە كە ئایا پڕۆسەی بەرهەم هێنان‌و بەبازاڕكردنی نەوت‌و گازی هەرێمی كوردستان خۆی سەرچاوەی بڕینی بەشە بودجەی هەرێمی كوردستان نییە؟ ئایا ئەم پڕۆسەیە دەتوانێت هەرێمی كوردستان لەم قەیرانە داراییە بپەڕێنێتەوە، كە ئێستا ڕووبەڕووی بۆتەوە؟
قەیرانی دارایی:
هەرێمی كوردستان لە دوای بڕینی بەشە بودجەكەیەوە، لە سەرەتای ئەمساڵەوە تا ئێستا بە قەیرانێكی دارایی زۆر دژواردا تێدەپەڕێت، بەشێوەیەك حكومەتی هەرێم ناتوانێت مووچەی فەرمانبەران دابین بكات‌و پڕۆژەكانی راگرتووە‌و خەرجیەكانی بەكاربردنیشی بۆ دابین ناكرێت.
كاریگەریەكانی قەیرانە داراییەكە شۆڕبۆتەوە بۆ جومگەكانی وەبەرهێنان‌و ئاستی وەبەرهێنان دابەزیووە‌و بێكاری ڕووی لە زیادبوون كردووە، جموجۆڵەكانی كاڵاو پێداویستیەكانی هاوڵاتیانیش لە بازاڕەكاندا ڕووی لە كزی كردووە.
حكومەتی ناوەندی عێراق پێویستە مانگانە یەك ترلیۆن‌و 250 ملیار دینار بداتە حكومەتی هەرێمی كوردستان، تا حكومەتی هەرێم لەو رێگەیەوە بتوانێت 850 ملیار دینار بۆ مووچە‌و 200 ملیار دینار بۆ خەرجیەكانی بەكاربردن‌و 200 ملیار دینار بۆ پڕۆژەكانی وەبەرهێنان تەرخان بكات. بەڵام حكومەتی عێراق لە نۆ مانگی رابردوودا لە جیاتی 9 ترلیۆن‌و 686 ملیار دینار، تەنها یەك ترلیۆن‌و 114 ملیار دیناری بۆ هەرێم ناردووە. بەم هۆیەشەوە حكومەتی هەرێم تا ئێستا نۆ ملیار دۆلاری قەرز كردووە. ئەم قەرز كردنەش بەردەوام دەبێت، هەتا كێشەی نێوان بەغدا‌و هەولێر لەسەر بودجە چارەسەر دەبێت، یان حكومەتی هەرێم بیر لە بەدیلێكی تر دەكاتەوە بۆ جێگرتنەوەی بودجەی بەغدا، كە بێگومان لە ئێستادا نەوت ناتوانێت ببێتە ئەو جێگرەیەوە.
ئەوەی قەیرانەكەی ئەوەندەی تر قورس كردووە، شەڕی چەكدارانی داعشە، بەشێوەیەك لە ڕێی داخستنی خاڵە سنووریەكانەوە كاریگەری لەسەر هاوردە‌و هەناردەكردنی كاڵا دروست كردووە‌و داهاتی خاڵە گومرگیەكانی هەرێمی كوردستانی بۆ 50% دابەزاندووە. ئاوارەبوونی خەڵكی ئەو ناوچانەش كە داعش دەستی بەسەردا گرتووە، خەرجیەكانی حكومەتی هەرێمی زیاتر كردووە.
كەرتی نەوتی هەرێمی كوردستان
یەدەگی نەوتی هەرێمی كوردستان، بە 45 ملیار بەرمیل دەخەمڵێندرێت، لە ریزبەندی جیهانیشدا بە پلەی دەیەم دێت، لەدوای وڵاتی لیبیا‌وە. ئەم ڕێژەیەش بە 4.5%ی هەموو جیهان‌و 10% بۆ 15%ی نەوتی عێراق دەخەمڵێندرێت.
هەروەها هەرێمی كوردستان ناوچەیەكی دەوڵەمەندە بە غازی سروشتی. یەدەگی غازی سروشتی لە هەرێمدا 2.8 بۆ 5.7 ترلیۆن مەتر سێجایە‌و لە ڕیزبەندی جیهانیدا لەنێوان هەشتەم بۆ سیانزەهەمدایە.
پەرلەمانی كوردستان لە ساڵی 2007 یاسای نەوت‌و گازی هەرێمی كوردستانی پەسەند كرد، ئەم یاسایە بە خاڵی بەهێز و پاڵپشتی حكومەتی هەرێمی كوردستان دادەنرێت لە كەرتی وزەدا، بە بەراوورد لەگەڵ حكومەتی عێراق كە تا ئێستا نەیتوانیووە یاسایەكی نەوت‌و گازی هەبێت، كە لە ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق پەسەند كرابێت.
حكومەتی هەرێمی كوردستان لە 2006وە تا ئێستا توانیویەتی 48 گرێبەست لەگەڵ كۆمپانیا نێودەوڵەتیەكان واژۆ بكات، هەروەها بۆری هەناردەكردنی نەوتی بۆ توركیا راكێشاوە‌و لە ئێستاشدا كار لە راكێشانی بۆری غازدا دەكات. وابڕیارە لەو 57 بلۆكە نەوتیە، 15 بلۆكیان تاوەكو ساڵی 2015 ببەسترێتەوە بە بۆری نەوتی هەرێمی كوردستانەوە.
گرێبەستەكانی حكومەتی هەرێم لە جۆری بەرهەمهێنانی هاوبەشن، ئەم مۆدێلەش ئەگەرچی ریسكی زۆر لە خۆی دەگرێت، بەڵام بە مۆدێلێكی قازانجدار ناسراوە بۆ كۆمپانیا نەوتیەكان، ئەمە وایكردوە هەرێم ببێتە ناوچەیەكی سەرەنج ڕاكێش بۆ گەورە كۆمپانیاكانی جیهان. بەم هۆیەشەوە سێ لە 10 گەورەترین كۆمپانیاكانی جیهانی وەك (ئیكسۆن مۆبیل، شیڤرۆن، تۆتاڵ) ڕوویان لە هەرێمی كوردستان كردوە‌و گرێبەستیان لەگەڵ حكومەتی هەرێمی كوردستان واژۆكردوە.
لە هەرێمی كوردستاندا تەنها سێ پاڵاوگەی ڕەسمی هەیە‌و زیاتر لە 100 پاڵاوگەی نا یاساییش بونیان هەیە، بەڵام ئەم پاڵاوگانە توانای پڕكردنەوەی سوتەمەنی پێویستیان نییە‌و كوالێتی بەرهەمەكانیشیان لە ئاستێكی نزمدایە.
وابڕیاریشە هەناردەكردنی یەكەم كاروانی گواستنەوەی غازی سروشتی هەرێمی كوردستان بۆ توركیا لە 2017دا دەستپێدەكات، بە تێكڕای 4 ملیار مەتر سێجا لە ساڵێكدا، تێبینیش دەكرێت ئەو رێژەیە لە ساڵی 2020دا بۆ نزیكەی 10 ملیار مەتر سێجا بەرزببێتەوە.
هەرچی پەیوەندی بە هەناردەكردنی نەوتیشەوە هەیە، حكومەتی هەرێمی كوردستان تا ئێستا 13 ملیۆن‌و 700 هەزار بەرمیل نەوتی لە ڕێگەی بۆریەوە هەناردەی بەندەری جەیهانی توركی كردووە، لە جەیهانیشەوە 20 كەشتی نەوتهەڵگری نەوتی هەرێمی كوردستان باركراوە بۆ بازارەكانی جیهان.
باگراوندی كێشەكان:
كێشەكانی نێوان بەغدا‌و هەولێر لەسەر (پڕۆسەی بەرهەمهێنانی نەوت‌و گازی هەرێمی كوردستان) لە حەوت ساڵی رابردوودا، چەندین جار بەرز‌و نزمی بەخۆیەوە بینیوە. بەشێوەیەك سەرەتای ساڵی 2012 هێندەی نەمابوو حكومەتی ناوەندی عێراق‌و حكومەتی هەرێمی كوردستان هێزی سەربازی لە دژی یەكتر بجوڵێنن. بەڵام لەم ماوەی ئەم حەوت ساڵەدا بۆ یەك رۆژیش نەبووە هەردوو لایان لەسەر ئەم پڕۆسەیە هاوڕابن.
لەكاتێكدا هەردوولایان زۆر باش ئەوە دەزانن كە ئەگەر لە ماوەی ئەو حەوت ساڵەدا هەماهەنگی تەواو لە نێوانیاندا هەبوایە، دۆخی عێراق زۆر لە ئێستا ئارامتر‌و وڵات ئاوەدانتر دەبوو، ژێرخانی ئابووریش گەشەسەندنی بەرچاوی بەخۆیەوە دەبینی. بەڵام ئەوەی لەم ناكۆكیەدا زەرەمەندی یەكەم بوو، هەرێمی كوردستان بوو، نەك ناوەڕاست‌و خواروی عێراق. چونكە حكومەتی هەرێمی كوردستان نە لەگەڵ حكومەتی عێراق رێكەوت‌و نە خۆشی توانی بەهۆی كەرتی نەوت‌و گازی هەرێمەوە جێگرەوەیەك بۆ 17%ی بودجەی هەرێمی كوردستان بدۆزێتەوە.
واتە: ئەو پڕۆسە نەوتیەی كە حكومەتی هەرێمی كوردستان لە ساڵی 2007 دەستی پێكرد، هەر لە سەرەتاوە بە قەیران‌و كێشە دەستی پێكرد، لە ماوەی ئەم حەوت ساڵەی دوایشدا نە قەیرانەكان لەگەڵ بەغدا چارەسەر كرا‌و نە نەوت‌و گازی هەرێمیش توانی ببێتە داهاتێك بۆ چارەسەری قەیرانی دارایی، كە بەهۆی نەناردنی بودجەی هەرێم لەلایەن حكومەتی عێراقەوە سەریهەڵدا.
قوڵایی كێشەكانی هەولێر‌و بەغدا:
دەستووری عێراق لە ماددەكانی (112 و 115)دا زۆر بە ڕوونی دەسەڵاتی حكومەتی ناوەندی‌‌و هەرێم‌و پارێزگاكانی دەستنیشانكردووە، سەبارەت بە پڕۆسەی بەرهەمهێنانی نەوت‌و گاز، بەڵام ئەم ماددە دەستوریانە لە رابردوودا لەلایەن هەریەكە لە حكومەتی عێراقی‌‌و حكومەتی هەرێمەوە لێكدانەوەی جیاوازی بۆ كراوە. بەپێی ئەو ماددانە:
ماددەی 112:
یەكەم: حكومەتی فیدرالی لەگەڵ هەرێم و پارێزگا بەرهەمهێنەرەكان نەوت‌و غازی بەرهەمهێنراوی كێڵگەكانی ئێستا بەڕێوە دەبات بەمەرجێك داهاتەكانیان بەشێوەیەكی دادپەروەری‌‌و بەگوێرەی دابەشبوونی دانیشتوان لەسەرجەم پارچەكانی وڵاتدا دابەش بكرێت، لەگەڵ دیاریكردنی پشك بۆ ماوەیەك بۆ ئەو هەرێمە زیانلێكەوتوانەی ڕژێمی پێشوو بێبەشی كردبوون، ئەوانەش كەپاشتر زیانیان لێكەوت، بەجۆرێك گەشەسەندنێكی هاوتەریب بۆ ناوچە جیاوازەكانی وڵات مسۆگەر بكات‌و ئەمەش بە یاسا ڕێكدەخرێت.
دووەم: حكومەتی فیدراڵی‌‌و حكومەتی هەرێمەكان و پارێزگا بەرهەمهێنەرەكان بەیەكەوە هەڵدەستن بە ڕەنگڕێژكردنی سیاسەتی ستراتیجی پێویست بۆ بەرەوپێشبردنی سامانی نەوت و غاز بەجۆرێك كەببێتە مایەی دەستخستنی زۆرترین سوودو كەڵك بۆ گەلی عێراق، ئەویش بە پشتبەستن بە نوێترین تەكنیكی بنەماكانی بازاڕو هاندانی وەبەرهێنان، ئیدارەدانی ئەو كێڵگە نەوتی‌و غازیانەی تا ساڵی 2005 بەرهەمیان هەبووە، هاوبەشن لە نێوان حكومەتی فیدڕاڵی‌و هەرێم و پارێزگا نارێكخراوەكان لە هەرێمەكاندا.
ماددەی 115: هەرشتێك لە سنوری دەسەڵاتە تایبەتەكانی حكومەتی فیدرالیدا ئاماژەی پێنەكرابێت، ئەوە دەبێتە دەسەڵاتی هەرێمەكان و ئەو پارێزگایانەی ناكەونە سنووری هیچ هەرێمێكەوە. ئەگەر ناكۆكی دروستبوو لەسەر دەسەڵاتە هاوبەشەكانی نێوان حكومەتی فیدراڵی‌‌و حكومەتی هەرێمەكان، ئەوا پێشینە بۆ یاسای هەرێمەكەیە.
حكومەتی ناوەندی عێراق لە سەرەتای دروستبوونی كێشەكانەوە كۆی پرۆسەی نەوت‌و گازی هەرێمی كوردستانی ڕەتدەكردەوە، بەڵام دواتر بەردەوام گۆڕانكاری لە هەڵوێستەكانیدا ڕویداوە، بەشێوەیەك هەندێك جار پارەی كۆمپانیا نەوتیەكانی هەرێمی كوردستانیشی خەرجكردوە. ئەگەرچی بەپێی رێكەوتنی نێوان هەولێر‌و بەغدا لە 2010 پێویست بوو بەغدا هەموو تێچووی پڕۆسەی بەرهەمهێنانی نەوتی هەرێمی كوردستانی خەرج بكردایە.
دەتوانین كێشەكانی هەرێم لە گەڵ بەغدا لەم چەند خاڵەدا كورت بكەینەوە:
• دوو فاقی بەدیدەكرێت لە هەڵوێستی حكومەتی فیدڕاڵی عێراق سەبارەت بە داهاتی نەوتی هەرێمی كوردستان، بەشێوەیەك كۆمپانیای سۆمۆ هەناردەی بكات، یان حكومەتی هەرێم خۆی، عێراق داهاتەكەی هەر دەوێت، بەڵام یەكەمیان بە دروست‌و یاسایی دەزانێت‌و دووەمیان بە نا یاسایی، هەربۆیە دژایەتی دەكات. ئەمەش بەو مانایە دێت كە حكومەتی فیدڕاڵی عێراق بە هەموو توانایەوە دژایەتی پڕۆژەیەك دەكات، لە هەمانكاتدا داهاتەكەشی پەسەندە.
• كۆمپانیای سۆمۆ كە ئەركی بە بازاڕكردنی نەوتی عێراقی لە ئەستۆیە، كۆمپانیایاكی تەواو عێراقیە‌و نوێنەری حكومەتی هەرێمی كوردستانی تێدا نییە‌و جێگەی متمانەی حكومەتی هەرێم نییە، هەر ئەم هۆكارەش بوو كە وایكرد لە ساڵی 2011 بڕێك نەوتی هەرێمی كوردستان لەسەر دەستی كۆمپانیای سۆمۆ دیارنەمێنێت، حكومەتی هەرێم ڕۆژانە 111 هەزار بەرمیل نەوتی خاوی تەسلیمی كۆمپانیای سۆمۆ دەكرد، بەڵام كۆمپانیای سۆمۆ ڕۆژانە تەنها 95 هەزار بەرمیل نەوتی تۆمار دەكرد. واتە لەو نێوانەدا ڕۆژانە بڕی 16 هەزار بەرمیل نەوتی هەرێم دیارنەماوە. هەر بۆیە ئەگەر سۆمۆ بیەوێت سەرپەرشتی هەناردەكردنی نەوتی هەرێمیش بكات، پێویستە حكومەتی هەرێم بەم شێوازەی ئێستای رازی نەبێت. بەڵام لە 2014دا حكومەتی عێراق رازی بووە بە گۆڕینی پەیڕەوی ناوخۆی كۆمپانیای سۆمۆ، بەشێوەیەك هەموو هەرێم‌و پارێزگاكان نوێنەریان هەبێت تیایدا.
• حكومەتی عێراق بەردەوام كەمتر لە پشكی هەرێمی كوردستانی لە سوتەمەنی دابینكردووە، پێویست بوو بەغدا ڕۆژانە بەرهەمە پاڵێوراوەكانی 140 هەزار بەرمیل نەوتی خاو بداتە هەرێمی كوردستان، بەڵام لەو ڕێژەیە تەنها 15 هەزار بەرمیل نەوتی دەنارد بۆ هەرێم.
• حكومەتی عێراق لە 2010وە هیچ بڕە پارەیەكی پترۆ دۆلاری بۆ هەرێمی كوردستان نەناردووە، لەكاتێكدا ئەم پارەیە لە یاسای بودجەدا تەرخانكراوە بۆ ئەو پارێزگایانەی نەوت‌و گاز بەرهەم دەهێنن، بە ڕێژەی یەك دۆلار بۆ هەر بەرمیلێك نەوت.
• حكومەتی عێراق ئامادەیە بەرهەمی نەوتی هەرێمی كوردستان لە رێگەی كۆمپانیای سۆمۆ هەناردە بكات‌و داهاتەكەی وەربگرێت، بەڵام ئامادە نییە تێچووی پڕۆسەكە بۆ كۆمپانیا نەوتیەكان بگەڕێنێتەوە، بەڵكو دەیەوێت لە پشكی 17 بودجەی هەرێمی كوردستان بدرێتە كۆمپانیاكان.
كێشە ناوخۆییەكان:
حكومەتی هەرێمی كوردستان بەردەوام بانگەشەی سەركەوتویی سیاسەتی نەوتی خۆی دەكات، لەكاتێكدا كەرتەكانی تر لە هەرێمی كوردستان وەك كشتوكاڵ‌و پیشەسازی‌‌و گەشتیاری شكستیان هێناوە. ئەمەش لەبەر ئەوەی هەموو ئەم كەرتانە كراونەتە قوربانی كەرتی نەوت‌و غاز لە هەرێمی كوردستاندا. لە كاتێكدا پێویست بوو نەوت ژێرخانی ئەو دوو كەرتە وەبەرهێنە ببوژێنێتەوە.
سیاسەتی نەوتی حكومەتی هەرێمی كوردستان لە رابردوودا زیاتر بریتی بووە لە بە ئەنجامدانی گرێبەستە نەوتیەكان‌و هێنانی كۆمپانیا نەوتیە نێودەوڵەتیەكان‌و پاشان پڕكردنەوەی كەمێك لە پێویستیەكانی بازاڕی جیهانی بە نەوتی هەرێمی كوردستان، نەك پڕكردنەوەی پێویستیەكانی هەرێمی كوردستان‌و بوژاندنەوەی ژێرخانی ئابووری هەرێمی كوردستان لە ڕێگەی كەرتی وزەوە.
واتە: پڕۆسەی بەرهەمهێنانی نەوتی هەرێمی كوردستان هێندەی بۆ سەرنج ڕاكێشانی كۆمپانیا جیهانیەكانی بواری نەوت‌و بە كارهێنان بووە وەك كارتێكی بازرگانی‌‌و دیبلۆماسی، لەگەڵ وڵاتانی ئەوروپا‌و ئەمریكا بەكارهاتووە، هێندە بۆ پڕكردنەوەی پێویستیەكانی سوتەمەنی ناوخۆ نەبووە.
هەرچی پەیوەندی بە بوونی شەفافیەتیشەوە هەیە، لە پرۆسەی بەرهەمهێنانی نەوت‌و گازی هەرێمدا، تا ئێستا بە ڕوونی نازانرێت داهاتی ئەم پڕۆسەیە چەندە‌و چۆن خەرج دەكرێت، ئەگەرچی لەدوای دەستبەكاربونی كابینەی هەشتەمەوە گۆڕانكاریەكی رێژەیی ڕوویداوە‌و لانی كەم هێزە ئۆپۆزسیۆنەكانی پێشو لە رێگەی وەزیرەكانیانەوە هەندێك زانیاریان پێدەگات.
دەتوانین كێشە ناوخۆییەكان لەم چەند خاڵەدا كورت بكەینەوە:
• دامەزراوە نەوتیەكان، وەك ئەوەی لە یاسای نەوت‌و گازی هەرێمی كوردستانی ساڵی 2007 هاتووە، بە تایبەتی كۆمپانیاكانی (KEPCO، KNOC، KOMO، KODO)و سندوقی كوردستان بۆ داهاتە نەوتیەكان (KOTO) دانەمەزراون‌و ئەنجومەنەكانیان تا ئێستا لە پەرلەمان پەسەند نەكراون.
• كۆمپانیا نەوتیەكان باجیان لێوەرناگیرێت، لەكاتێكدا بەپێی ماددەی 40 لە یاسای نەوت‌و گازی هەرێمی كوردستان پێویستە ئەو كۆمپانیایانە‌و هەموو ئەو بەڵێندەرانەی كە لەم پڕۆسەیەدا كار دەكەن شەش جۆر باج بدەنە حكومەتی هەرێمی كوردستان.
• ئاستی هەناردەكردنی نەوتی هەرێم بە بۆری لە ئێستادا بەپێی وتەی وەزیری وزەی توركیا 180 هەزار بەرمیلە لە رۆژێكدا، (جگە لەو 140 هەزار بەرمیلەی لە ناوخۆ دەپاڵێورێت) ئەمەش دەریدەخات كە لە ساڵی 2011وە هیچ بەرە‌وپێشچوونێك لە ئاستی هەناردەكردنی نەوتی هەرێم رووینەداوە، ئەم رێژەیەش نە دەتوانێت بەغدا رازی بكات، نە دەتوانێت ببێتە جێگرەوەیەك بۆ بودجەی بڕاوی هەرێمی كوردستان.
• ئەو ناڕەزایەتیانەی لە ناو هاوڵاتیانی هەرێمی كوردستاندا هەبوون، لەسەر داهاتی ناوخۆ، وەك خۆی ماوەتەوە، خەڵكی كوردستان نازانن داهاتی نەوتی هەرێمی كوردستان چەندە‌و بۆ كوێ دەچێت؟ بە تایبەت داهاتی ئەو نەوتەی كە لە 2007وە بە تانكەر هەناردەی ئێران‌و توركیا دەكرا. كە ئەمەش بەهۆی دانەمەزراندنی سندوقی داهاتە نەوتیەكانی هەرێمەوەیە، كە داهاتی فرۆشتنی نەوت‌و پارەی موڵكانە‌و داهاتەكانی تری پڕۆسەكانی نەوتی تێدا هەڵدەگیرێت.
• هەروەها زانیاری دروست‌و شەفاف نەخراوەتە بەر دەستی پەرلەمانی كوردستان‌و خەڵكی كوردستان سەبارەت بەو پاداشتانەی واژۆكردن (سیگنیچەر بۆنەس) كە لە كۆمپانیكانی نەوت تا 2009 وەرگیراون، كە وەزیری سامانە سروشتییەكان بە پێنج ملیار دۆلار خەمڵاندویەتی. لەدوای 2009شەوە تا ئابی 2012 حكومەتی هەرێم زیاتر لە 15 گرێبەستی دیكەی واژوكراوە. كە بەهۆی گەورەیی گرێبەستەكانەوە، ئەو پارانەی وەرگیراون لە كاتی واژوكردنی گرێبەستەكان‌و بەخشین بۆ پرۆژەكانی ژێرخان، زیاترە لەو پارانەی كە لە گرێبەستەكانی پێشتردا وەرگیرابوون. بۆ نمونە ئەو سیگنیچەر بونەسی كە حكومەتی هەرێمی كوردستان لە كۆمپانیای ئیكسۆن مۆبیلی وەرگرتووە، لەمیانی 6 گرێبەستدا كە لە ساڵی 2011 ئیمزاكراوە 518 ملیۆن دۆلارە.
• بەهۆی دانەمەزراندنی كۆمپانیای (KOMO) بۆ بە بازاڕكردنی نەوتی كوردستان، دامەزراوەیەكی ڕەسمی نییە كە سەرپەرشتی فرۆشتنی نەوتی كوردستان بكات، وەك چۆن لە عێراق كۆمپانیای سۆمۆ ئەم كارە دەكات، هەر بۆیە لە كۆكردنەوەی داهاتی فرۆشتنی نەوتی ناوخۆدا چەند كۆمپانیایەكی حیزبی كە نەوتی خاو لە وەزارەتی سامانە سروشتیەكان دەكڕن، بڕیار دەدەن كەی پارەی نەوت بدەنە وەزارەتی سامانە سروشتیەكان. نەك حكومەت خۆی بڕیار بدات.
• ژینگەی هەرێمی كوردستان بەهۆی پڕۆسەكانی نەوتەوە بەردەوام پیس دەبێت، بە تایبەتی بەهۆی پاڵێوگە نا یاساییەكانەوە كە ژمارەیان لە 100 پاڵێوگە زیاترە، ئەمە لە كاتێكدایە كە بەپێی یاسای نەوت‌و گاز پێویستە بڕێك پارە لە كۆمپانیا نەوتیەكان وەربگیرێت، وەك پاڵپشتیەك بۆ ژینگەی هەرێمی كوردستان.
• وەزارەتی سامانە سروشتییەكان توانیویەتی لە هەموو گرێبەستەكانی نەوتدا پشكی كۆمپانیای كوردستان بۆ دۆزینەوەو بەرهەمهێنانی نەوت (KEPCO) بەرێژەی 20% تاوەكو 25% بچەسپێنێت، ئەمەش واتە بەشێكی دیكەی لە قەزانجی ئەو كۆمپانیانەی كە گەیشتوونەتە قۆناغی بەرهەمهێنان بۆ هەرێمی كوردستان دەبێت، بەڵام ئەم داهاتەش دیارنییە.
• بەهۆی دانەمەزراندنی كۆمپانیای كوردستان بۆ پاڵاوتن‌و پاشكۆكانی (KODO)، هەروەها بە هۆی مۆڵەت نەدان بە كردنەوەی پاڵێوگەی مۆدێرنی بەرهەمە نەوتیەكان، وەزارەتی سامانە سروشتیەكان ناتوانێت بڕی پێویستی سوتەمەنی بۆ دانیشتوانی هەرێمی كوردستان دابین بكات، ئەم بۆشاییەش ئەم وەزارەتەی ناچاركردووە سوتەمەنی لە دەرەوەی هەرێم هاوردە بكات، هەروەها بە ناچاری مامەڵە لەگەڵ ئەو پاڵاوگە نا یاساییانەدا دەكات، كە مۆڵەتی ئەم وەزارەتەیان نییە بۆ كاركردن.
كێشە دەرەكیەكان:
حكومەتی هەرێمی كوردستان ئەگەرچی سەركەوتوو بووە لە هێنانی كۆمپانیا نەوتیە گەورەكانی جیهان بۆ كاركردن لە كەرتی نەوتی هەرێمی كوردستان، بەڵام ئەم سیاسەتە بە تەواوی سەركەوتوو نەبووە، چونكە حكومەتی هەرێم جگە لە توركیا پاڵپشتی وڵاتانی بیانی نییە، تەنانەت پاڵپشتی ئەو وڵاتانەشی نییە كە كۆمپانیاكانیان لە كوردستان وەبەرهێنانی نەوت‌و گاز دەكەن.
• ولایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا كە چەندین كۆمپانیای لە هەرێمی كوردستاندا وەبەرهێنان دەكەن، هیچ پشتگیریەكی تاك لایەنانەی پڕۆسەی نەوتی هەرێمی كوردستانی ناكات، ئەگەر بەبێ ڕەزامەندی بەغداد بەڕێوەبچێت، ئەم هەڵوێستەی ئەمریكاش بۆ عێراق دەچێتە چوارچێوەی پاڵپشتی كردنەوە.
لە ئێستادا كە بەرهەمی نەوتی هەرێمی كوردستان هەناردەی بازاڕەكانی جیهان دەكرێت‌و بەشێك لەو بەرهەمەش كۆمپانیا ئەمریكیەكان دەیكڕن، ئەگەر لەلایەن ئەمریكاوە پاڵپشتی لێبكرایە، مەوقیفی حكومەتی هەرێم لە ئاستێكی تردا دەبوو، بەڵام ئەمریكا كاتێك پاڵپشتی هەناردەكردنی نەوتی هەرێم دەكات كە داهاتەكەی راستەوخۆ بچێتە دەستی بەغداوە.
• توركیا كە گەورەترین پاڵپشتی پڕۆسەی نەوتی هەرێمی كوردستان دادەنرێت‌و زۆرترین كۆمپانیای لەم كەرتەدا وەبەرهێنان دەكەن‌و سوودمەندی یەكەمە لە پرۆسەكەدا، بەڵام تا ئێستا نەیتوانیوە هیچ وڵاتێكی تر جگە لە خۆی رازی بكات بە پاڵپشتی كردنی ئەو پڕۆسەیە. بە پێچەوانەوە لە هەندێك كاتدا گرفتیشی بۆ دروست كردوە.
لە ئێستادا كە بەرهەمی نەوتی هەرێمی كوردستان هەناردەی بازاڕەكانی جیهان دەكرێت‌و كۆگاو بەندەر‌و كۆمپانیا‌و خاكی توركیا سوودمەند دەبن لەم پڕۆسەیە، مەزەندە دەكرێت توركیا ساڵانە سێ ملیار دۆلار قازانج بكات لە هەناردەكردنی نەوتی هەرێمی كوردستان بەبەردەوامی، بەڵام ئەم وڵاتە ئامادە نییە سەرجەمی داهاتی نەوتی هەرێمی كوردستان تەسلیمی حكومەتی هەرێم بكات، ئەمەش وەك حسابكردنێكە بۆ پشكی حكومەتی عێراق كە 83%ی داهاتی نەوتی فرۆشراوی هەرێم، هەروەها ئامادەش نییە ئەو بڕە پارەیەش لە پشكی عێراق ببڕێت، كە پشكی بودجەی هەرێمە‌و بەغدا بڕیویەتی.
• حكومەتی هەرێمی كوردستان لە هەناردەكردنی نەوتدا بەتەواوی پشتی بە توركیا بەستوە، بەڵام توركیا ناتوانێت لە كاتی دیاریكراوی خۆیدا پێشوازی لە بڕێكی زۆر نەوتی خاوی هەرێم بكات، بەهۆی نەبونی كڕیار و كۆگای ئەمباركردنی نەوتەوە لە بەندەری جەیهان.
دەرەنجام
• قەیرانی دارایی بە تەواوی شۆِڕبۆتەوە بۆ هەموو جومگەكانی ژیان‌و گوزەرانی هاوڵاتیان‌و ئاستی بەڕێوەبردن‌و پێشكەشكردنی خزمەتگوزاری بە تەواوی لاوازكردوە.
• پڕۆژە خزمەتگوزاریەكان وەستاون‌و ئاستی بەرهەمهێنان‌و وەبەرهێنان دابەزیوە.
• حكومەت ناتوانێت لەكاتی خۆیدا موچەی فەرمانبەران دابین بكات.
• حكومەتی هەرێمی كوردستان كەوتۆتە نێوان دوو بەرداشی توركیا‌و عێراقەوە، نە دەتوانێت نەوتەخاوەكەی ساغبكاتەوە‌و نە دەیەوێت جارێكی تر نەوتی هەرێم تەسلیمی عێراق بكاتەوە.
• حكومەتی هەرێمی كوردستان كەوتۆتە ژێر باری قەرزێكی 9 ملیار دۆلاریەوە.
• حكومەتی هەرێم لە ئێستادا هیچ جێگرەوەیەكی نییە بۆ بودجەی بڕاوی هەرێم لە بەغدا.
• حكومەتی عێراق بۆ رێكەوتن لەسەر پڕۆسەی نەوتی هەرێم هیچ مەرجێك قبوڵ ناكات، بەپێچەوانەوە مەرجی خۆی هەیە، هەرێمی كوردستانیش كارتی فشاری بەهێزی نییە.
• یاسای نەوت‌و گازی هەرێم كە لە ساڵی 2007 دەرچوە وەك خۆی جێبەجێ ناكرێت.
• كەرتی نەوتی هەرێم بە دامەزراوەیی نەكراوە‌و كۆمپانیا نەوتیەكانی هەرێم دانەمەزراون.
• حكومەتی هەرێم ناتوانێت پێویستیەكانی هەرێم لە سوتەمەنی دابین بكات.
• تا ئێستا سیاسەتی نەوتی هەرێم نەبۆتە جێگەی متمانەی خەڵكی كوردستان.
• حكومەتی ئەمریكا بە ڕەسمی پاڵپشتی پرۆسەی نەوتی هەرێم ناكات، بە پێچەوانەوە بە ئاشكرا پاڵپشتی بەغدا دەكات.
پێشنیاز و چارەسەر:
• حكومەتی هەرێم لەگەڵ حكومەتی عێراق رێكەوتن بكات، لەسەر شێوازی بەڕێوەبردنی كەرتی نەوتی هەرێم‌و رێگە بدات عێراق چاودێری پرۆسەكە بكات.
• وەزیرە كوردەكان دەستبەكاربن لەحكومەتی نوێی عێراقدا و هاوشانی پەرلەمانترە كوردەكان داكۆكی بكەن لەگێرانەوەی مافە زەوتكراوەكانی هەرێم لەبەغدا.
• حكومەتی هەرێم بە ڕەزامەندی بەغدا نەوت هەناردە بكات.
• حكومەتی عێراق بەشە بودجەی راگیراوی هەرێمی كوردستان بنێرێت.
• حكومەتی هەرێم ئاستی هەناردەكردنی نەوت زیادبكات، لانیكەم بۆ 400 هەزار بەرمیل لە رۆژێكدا، لە كۆتایی ئەمساڵدا.
• پەرلەمانی كوردستان بەدواداچون بۆ داهاتەكانی نەوت بكات‌و هەموو داهاتە نەوتیەكان بە شیرینیەكانی ئیمزاكردنی گرێبەستەكانیشەوە بدۆزێتەوە.
• وەزارەتی سامانە سروشتیەكان مۆڵەتی دامەزراندنی چەند پاڵاوگەیەكی مۆدێرن رابگەیەنێت، بەشێوەیەك كە كێشەی سوتەمەنی بۆ 10 ساڵی داهاتوو چارەسەر بكات.
• حكومەتی هەرێم هەڵمەتێكی دیبلۆماسی دەست پێبكات، بۆ كۆكردنەوەی پشتگیری لەسەر ئاستی وڵاتانی جیهانی بۆ پڕۆسەی نەوتی هەرێمی كوردستان.
• حكومەتی هەرێم شەفافیەتی زیاتر نیشان بدات لە پرۆسەی نەوتی هەرێمدا، تا خەڵكی كوردستان متمانە بە پرۆسەكە بكەن.
• یاسای نەوت‌و گازی هەرێمی كوردستان وەك خۆی جێبەجێ بكرێت.
خەڵك
Kurdish