نەوتی بەردین و نەخشەی ئابووریی جیهان

چاودێرانی ئابووری‌و پسپۆڕانی بواری نەوت بیروڕای جیاوازیان هەیە سەبارەت بەنەوت‌و غازی بەردین، كە لەئەمریكا ‏دۆزراوەتەوە، هەندێكیان لەو باوەڕەدان ئەمریكا لانیكەم تاسەد ساڵی تر توانای دابینكردنی نەوتی بەشی بەكارهێنانی ‏ناوخۆی هەیە‌و لەبەكاربەرێكی نەوتەوە دەبێتە زەبەلاحێكی ئابووری خاوەن بەرهەمی نەوت، بەڵام هەندێكی تر ‏پێیانوایە ئەو نەوتە بەردینەی دۆزراوەتەوە، وا لەئەمریكا ناكات دەستبەرداری ئەو نەوتە بێت كە بەشێوەی تەقلیدی ‏دەردەهێنرێت، جگە لەوەش بەرهەمهێنانی نەوتی بەردین تێچووی زیاترە، بەڵام پرسیاری سەرەكی ئەوەیە، نەوت‌و ‏غازی بەردین چییە؟ بۆچی دۆزینەوە‌و دەرهێنانی بەشۆڕشێك دادەنرێت لەبواری وزەدا‌و لەتوانایدا هەیە نەخشەی ‏وزەی جیهان بگۆڕێت؟ بۆچی لەم كاتەدا؟.‏

وزە بەرەو كەمیی دەڕوات

پسپۆڕان دەڵێن:»دوای 20 ساڵی تر وزە كەم دەهێنێت، ئەوەش وایكردووە هەمووان بەدوای سەرچاوەیەكی تری وزەدا ‏بگەڕێن، بەڵام مەسەلەكە تەنیا پەیوەندیی بەزۆریی وزەوە نییە، بەڵكو پەیوەندیی بەچۆنێتی دەرهێنانیشییەوە ‏هەیە، چونكە تێچووی دەرهێنان نرخەكەی دیاریدەكات».‏

د. مەهران موشیخ مەهران توێژەری ئەكادیمی لەبواری نەوتدا دەڵێ:»نەوت‌و غازی بەردین ملیۆنان ساڵە لەسروشتدا ‏هەن‌و لەڕووی پێكهاتەشەوە لەغاز‌و نەوتە ناسراوەكە جیاواز نین، بەرهەمهێنانیان لەساڵی 1930وە لەئەمریكا ‏دەستی پێكردووە، بەڵام ئەو غاز‌و نەوتەی لەچینە بەردەكانی (ئەردەواز)دان قورسە، سەختی كاری دەرهێنانی ئەو ‏نەوتە وایكردووە وڵاتانی جیهان بەگشتیی رووبكەنە دەرهێنانی نەوتە تەقلیدییەكە، چونكە دەرهێنانی نەوت‌و غازی ‏بەردین پێویستی بەوەیە كەئەو جۆرە بەردە بهاڕدرێ بۆئەوەی مادەی نەوت‌و غازی شلی لێدەربهێنرێت، ئەوەش ‏تەكنەلۆژیایەكی بەرزی دەوێ، پڕۆسەی هاڕینی بەردەكەش بەهۆی ئاوێكی زۆری پەستێنراوەوە روو دەدات، ئەو ماددە ‏كیمیاییانەش كە لەژێر زەویدا دەمێننەوە ئاوی ژێر زەوی‌و خاك پیس دەكەن».‏

تێچوونی زۆر‌و پیسبوونی ژینگە

د.كامیل وەزنی پسپۆڕی ئابووریی لوبنانی رایگەیاند، سەرباری تێچوونی زۆری دەرهێنانی نەوتی بەردین، كێشەی ‏ژینگەش لەئارادایە، چونكە كاریگەری لەسەر ژینگە هەیە، هەر لەبەرئەوەش هەندێك وڵات دەرهێنانی ئەو جۆرە ‏نەوتەی قەدەغەكردووە، ئەو كۆمپانیایانەش كە لەئەمریكا ئەو جۆرە نەوتە دەردەهێنن سكاڵای یاساییان لەسەر ‏تۆمار كراوە، جگە لەوەش بەهۆی دەرهێنانی نەوت‌و غاز لەبەردی (ئەردەواز) بومەلەرزەی بچووك روودەدات.‏

رەنگە چین یەكێك بێت لەو وڵاتانەی یەدەكێكی زۆری هەبێت لەو جۆرە نەوتە، بەڵام ئەو تەكنەلۆژیایەی نییە ‏كەئەمریكا هەیەتی، لەئەوروپاش وەك د.وەزنی دەڵێ:»بەهۆی كاریگەرییەكانی لەسەر ژینگە، دەرهێنانی نەوت بەو ‏شێوازە‌و بەكارهێنانی ئەو تەكنەلۆژیایە قەدەغەیە».‏

غاز كاڵایەكی هەرێمایەتییە

غاز زیاتر بەكاڵایەكی هەرێمایەتی دادەنرێت وەك لەوەی كاڵایەكی نێودەوڵەتی بێت، هەمیشەش دابەشكردن‌و ‏فرۆشتنی بەوڵاتانی دەوروبەر رەواترە. روسیا لەو وڵاتە خاوەن غازانەیە كەغازەكەی بۆ وڵاتانی دەوروبەری خۆیەتی ‏لەئەوروپایە، ئەڵمانیاش باشترین نموونەیە كەزۆرترین خواستی هەیە لەسەر غازی روسیا.‏

د. كامیل وەزنی لەوبارەیەوە دەڵێ:»روسیا توانیویەتی بەهۆی غازەكەیەوە پەی بەوڵاتانی ئەوروپا ببات، هەرچەندە ‏ئەڵمانیا چەند جارێك هەوڵی داوە جێگرەوەیەك بۆ غازی روسیا بدۆزێتەوە».‏

پسپۆڕان لەو باوەڕەدان كەڕوسیا دەستبەرداری هەژموونی خۆی نابێت بەسەر ئەوروپاوە، بەڵام قسە‌و باسی ئەوەش ‏لەئارادایە، وڵاتانی سوریا‌و لوبنان‌و ئیسرائیل‌و قوبرس لەناوچەی خۆرهەڵاتی دەریای سپی ناوەڕاستیش ببنە ‏هەناردەكاری غاز. ئێرانیش ئەگەر گەمارۆی ئابووری لەسەر نەبوایە، لەبەرئەوەی دووەم یان سێیەم گەورەترین وڵاتە ‏لەڕووی یەدەكی غازەوە، دەیتوانی كاریگەریی گەورەی هەبێت، هاوكات پڕۆژەیەكی تر لەئارادابوو، كە بەهێڵی نابۆكۆدا ‏ناسراوە، بۆ گواستنەوەی غازی سروشتی لەعیراق‌و سوریا‌و وڵاتانی كەنداوەوە بەڕێگەی توركیادا بگەیەنێتە ئەوروپا، ‏بەڵام ئەو پڕۆژەیە شكستی هێنا.‏

نابۆكۆ شكستی هێنا

د.وەزنی ئاماژەی بەوەكرد، شكستی پڕۆژەی نابۆكۆ چەند هۆكارێكی هەبوو، لەوانەش ئەمریكا رێگربوو لەسەركەوتنی ‏پڕۆژەكەدا، چونكە خوازیارە لەداهاتوودا خۆی غاز هەناردە بكات بۆ ئەوروپا‌و بۆ ئەو مەبەستەش 20 ملیار دۆلاری ‏خستۆتە وەبەرهێنانەوە، بەڵام وەك پسپۆڕان باسی دەكەن هۆكاری سەرەكی شكستی نابۆكۆ، ناكۆكی نێوان ئەو وڵاتانە ‏بووە كەبۆری گواستنەوەی غازەكە پێیاندا تیدەپەڕێت.‏

سەرچاوەی وزە لەهەر شوێنێك بێت، بەهەردوو جۆری نەوت‌و غازی بەردین‌و تەقلیدیشەوە، هەروەها هێڵەكانی ‏گواستنەوەی ئەو وزەیە، دەتوانێت نەخشەی ئابووریی جیهان بگۆڕێت.‏

كوردستانی نوێ‌