هێرش موحهرهم سهرۆكی دهستهی وهبهرهێنانی ههرێمی كوردستان تیشدهخاته سهر ههمواركردنهوهی یاسای وهبهرهێنان كه روبهرووی رهخنهیهكی زۆر بووهتهوه.
بهشێكی زۆری مۆڵهتهكانی نیشتهوجێبوون لهماوهی چهند ساڵی رابردودا له بواری نیشتهجێبووندا دراون.
بهمهۆیهشهوه پڕۆژهكان روبهڕوی رهخنهی زۆربوونهتهوه لهڕووی نرخو كوالێتیو چهند روویهكی ترهوه.
هێرش موحهرهم ئاماژه بهوهدهكات كه بۆ ههمواركردنهوهی یاساكه راوێژیان لهگهڵ لایهنهكان و كهرتی تایبهت و وهبهرهێنهران و مامۆستایانی زانكۆو هاوڵاتیان كردووهو سوودیشیان له راپۆرتهكانی دهزگاكانی راگهیاندن بینووه.
ههروهها ئاماژه بهوهشدهكات ههر هاوڵاتییهك ئهگهر ههست به سهرپێچی دهكات لهلایهن كۆمپانیاكانهوه، دهتوانێت سكاڵا بگهیهننه دهستهی وهبهرهێنان، یان لهدادگان شكات بكهن.
هاوڵاتی: با لهههمواركردنهوهی یاسای وهبهرهێنان دهستپێبكهین، گرنگترین ئهو خاڵانه چین كه ههموواری دهكهنهوه؟
هێرش موحهرهم: ههموواركردنهكه تهنیا ئهنجومهنی باڵای وهبهرهێنان نایكات، بهڵكو ههموو لایهنه پهیوهندارهكان بهشدارن، لهمهشدا دهسهڵاتهكانی ئهنجومهنیش ههمواردهكرێتهوه. پڕۆژهی ههموواركردنهكه لهلایهن لایهنه پهیوهندارهكان ئامادهدهكرێت و دهچێته لیژنهی یاسایی ئهنجومهنی وهزیران دیراسه دهكرێت، پاشانیش دهچێته ئهنجومهنی شورا، ئهویش تێبینیهكانی خۆی لهسهر دهدات و دهگهڕێتهوه ئهنجومهنی وهزیران و پهسهند دهكرێت، ئینجا دهچێته پهرلهمان و گفتوگۆی لهسهر دهكرێت و بڕیاری لهسهر دهدرێت، ئهمه پرۆسهی ههموواركردنهوهكهیهو دهستی پێكردووهو ههنگاوی باشیشی بڕیوه.
ئێمه لهساڵی (2010)هوه دركمان بهوه كردبوو كه ئهو یاسایه پێویستی به ههموواركردنهوه ههیه، دركمان بهوه كردبوو كه دهبێت رهچاوی ئهو ههلومهرجه بكهین كه یاساكهی لێ درهچوو لهگهڵ ههلومهرجی ئێستا، بۆ ئهمهش راوێژی زۆركراوه لهگهڵ لایهنهكانو كهرتی تایبهتو وهبهرهێنهران و مامۆستایانی زانكۆو دامودهزگاكانی تری پهیوهندیدارو هاوڵاتیانیش، بێگومان سهرنجی زۆر باشیشمان له راپۆرتهكانی دهزگاكانی راگهیاندن وهرمانگرتووه، دهتوانم بڵێم رهچاوی زۆر لهمانه كراون، بۆیه ئێمه ویستمان ههمواركردنهوهكه بهو ئاقاره تێپهڕێت كه دوای شهش ساڵ له جێبهجێكردنی یاساكه ئێستا شیاوی جێبهجێكردن نین، بۆ ئهمهش چهند تهوهرێكی سهركیمان وهرگرتووه لهوانه چیتر به رههایی حهوافزی وهبهرهێنان (پاڵپشتی حكومهت) نهدهین به ههموو پڕۆژهیهك، واته ئهولهویاتی حكومهت دیاری بكرێت و حهوافزی حكومهت بدرێت بهو پڕۆژانه، لهمهشدا سێكتهری كشتوكاڵ و پیشهسازی و گهشتیاریمان دیاریكردووه. تهوهری دووهم، داوامانكردووه سێكتهری نیشتهجێبوون بهشێك نهبێت له سێكتهری وهبهرهێنان.
هاوڵاتی: ببوره كه راتدهگرم، بهڵام تا ئێستا نیشتهجێبوون بهشێكی گرنگی دهستهی وهبهرهێنان بووه، كهواته پێشنیارتان كردووه چی بكرێت بۆ عهقارات؟
هێرش موحهرهم: ئهوهی تائێستا كراوه رهنگه بۆ قوناغێك شیاو بووبێت، بۆیه ناكرێت ئهمه وا بهردهوام بێت تاسهر، دهكرێت به شێوازێكی ترو یاسایهكی تر مامهڵهی لهگهڵ بكرێت كه پێداویستییهكانی خهڵك وهڵام بداتهوه.
ههوڵمانداوه لهمهودوا له پڕۆژهكانی داهاتوودا زهوییهكان وهك موساتهحه مامهڵهی لهگهڵ بكهین نهك به ناوی خاوهنهكانیانهوه بكرێت، وهك ئهوهی تا ئێستا كراوه لهپڕۆژهكانی هوتێلهكان. ئهم ههنگاوهش بۆیه ههڵدهگرین، چونكه ئێستا ژینگهیهكی لهبار ههیهو كێبڕكێ ههیه، ئهوكات كه زهوییهكانمان تهملیك دهكرد بۆ ئهوه بوو سهرنجی خهڵك راكێشین، بهڵام ئێستا نا.
هاوڵاتی: ببوره، كهواته ئێستا به نیازن لهههموواركردنهوهكهدا چۆن ئهمه چارهسهر بكهن؟ حكومهت وهبهرهێن ئاراسته بكات؟
هێرش موحهرهم: لهههمواركردنهوهكه، بهڵێ به نیازین حكومهت وهبهرهێن ئاڕاسته بكات و پڕۆژهی ههبێت. ئهمانهی باسمكرد ئهگهر بگهڕێینهوه بۆ ساڵانی رابردوو زۆربهی زۆری ئهو كهموكوڕیانه بوون كه یاسای وهبهرهێنان ههبوون و دهستنیشانمان كردوون كه ههموواریان بكهینهوه.
خاڵێكی تر كه زۆر گرنگهو چارهسهرمان كردووه، ئهویش لامهركهزیهته لهكارهكانماندا، ئێستا بهڕێوهبهرایهتیهكانی پارێزگاكان تهواوی دهسهڵاتیان ههیهو ئێمهش لێره چاودێری كارهكانیان دهكهین، ئهوهشمان بهرجهسته كردۆتهوه لهههموواركردنهكهدا، جگه لهمهش پیادهكردنی جۆرێك لهشهفافیهت لهپڕۆژهكاندا، بهوهی ههر وهزارهتێك بهرپرس بێت لهو پڕۆژانهی دهكهوێته چوارچێوهی كاری وهزارهتهكه. چونكه ئێمه له ساڵی (2009)هوه داوامانكردووه ناكرێت ئێمه خۆمان چاودێری سهر پڕۆژهكانی خۆمان بكهین، ئهمانه ههمووی پێشنیازن، دواجار پهرلهمان بڕیاری لهسهر دهدات.
هاوڵاتی: بهبوونی ئهو یاسایهی كه ئێوه ئهوهنده تێبینیتان لهسهری ههیه، مۆڵهتی چهند پڕۆژهیهكتان ههڵوهشاندۆتهوه، سزاكهی چی بووه؟
هێرش موحهرهم: نیزكهی (35 بۆ 40) پڕۆژه مۆڵهتهكهمان ههڵوهشاندۆتهوه، ئهمه راسته، بهڵام بهپێی یاسای وهبهرهێنان دهسهڵاتی ئهوهمان نهبووه كۆمپانیاكه بخهینه لیستی رهش یان سزایان بدهین. بهڵام پێشنیارمان كردووه له یاسا تازهكهدا (خگاب چمان) له كۆمپانیاكان وهردهگرین، ئهمهش بۆ ئهوهیه كاتێك پڕۆژهكه جێبهجێ ناكات ببێت به مافی گشتی.
هاوڵاتی: جگه له ئێوه، كامانهن ئهوانهی بهشداری ههموواركردنهكهن؟
هێرش موحهرهم: یهكێتی وهبهرهێنان و كهرتی تایبهت و كۆمپانیایهكی (رۆناڵد بێرگر)ی راوێژكاری ئهڵمانی، دهمانهوێت دهستهی وهبهرهێنان نهكهین به جێگرهوهی هیچ لایهنێك، بهڵكو دهمانهوێت زیاتر رۆڵی ههماههنگی ببینێت له نێوان وهزارهتهكان و كهرتی تایبهت، دهمانهوێت دهسهڵاتی كهمبكرێتهوهو رۆڵ بدرێت به وهزارهتهكانی تر، چونكه پرۆسهكه گهوره بووهو بهرفراوان بووه.
هاوڵاتی: له یاساكهی ئێستادا، حكومهت كارئاسانی زۆری كردووه، بهڵام ئهو كارئاسانییه به قازانجی هاوڵاتیان نهشكایهوه، بهڵكو وهبهرهێن سوودمهند بوون؟
هێرش موحهرهم: ئهوه ئامانجی یاساكه نهبوو، بهڵكو رێكخستن كارهكه ئامانجی ئێمه بوو. بهڵام له ئهنجامی سهرمایهگوزارییهكه دهبێت خهڵك سوودمهندبێت.
لهوهتێدهگهم كه تۆ باسی سێكتهری نیشتهجێبوون و عهقارات دهكهی، ههموو كارێك كه لهسهرتاوه دهستی پێدهكهی كۆمهڵێك فكرهیه، كاتێك جێبهجێی دهكهی شتێكی تره، ههموو كارێك كه ئهو قۆناغانه دهبڕێت ئینجا كهموكوڕییهكانی دهرئهكهوێت.
وهبهرهێنانی عهقارات لهههموو دونیادا ههیهو یهكێكه لهسێكتهره گرنگهكان، بهڵام لهوه دڵنیاین دهبێت ئهو سێكتهره رێكبخرێت، لهقۆناغی یهكهمی كاركردنماندا سهندوقی نیشتهجێبوونمان درووستكرد، بۆ ئهو كات ئهو بیرۆكهیه تازه بوو، ئهوهی تر ئهو خانووانه بوو خهڵك دروستی دهكرد بێ سهندوقی نیشتهجێبوون. لهكۆی ئهمانهدا بوژانهوهیهكی باشی بازاڕ درووستبوو، ههلێكی باشی كار دروستبوو، ئاڵوگۆڕێكی سهرمایهی باش درووستبوو، دهكرا ئهمانه باشتر بن، ئهویش به بوونی كوالێتیهكی باشی كۆنتڕۆڵی جۆری و ئیشرافێكی باش و سیاسهت و یاسایهكی تۆكمهو توند بهرانبهر به ماف و ئهركی وهبهرهێنان و هاوڵاتیان، جگه لهمهش هاوڵاتیانیش باشتر پابهندبوونایه تا ئیجباری وهبهرهێن بكرێت كه پابهندی كارهكهی بێت.
بۆ نموونه، چهندینجار داوامانكردووه كه هاوڵاتیان پێشهكی نهدهن به كۆمپانیاكانو بێ ئێمه گرێبهست ئیمزا نهكات و گرێبهستهكان بهێنێته دهسته، بهڵام هاوڵاتیان ئهمانهیان نهكردووه. ئێستا پڕۆژهیهكمان راگرتووه لهسهر ئهوهی كه وهبهرهێنهرهكه پێنج ههزار دۆلاری لههاوڵاتیان وهك پێشهكی وهرگرتووه، بهڵام تائێستا هیچ هاوڵاتیهك نههاتووه بڵێ من پارهكهم پێشهكی داوه، بهڵام له دهرهوه وا دهڵێت، بانگیان دهكهین كه بینووسێت تا كهیسێكمان ههبێت و بیدهینه دادگا، بهڵام نایكات. لهمهدا ناههقی هاوڵاتییهكه ناگرم، چونكه ئهویش ترسێكی ههیه لهناعهدالهتی، ئهو ئهترسێ ئهگهر راستیهكان بڵێت خانووهكهی لهدهست دهچێت، بۆیه دهڵێم پێویستمان به تێكهڵبوونی زیاتر لهگهڵ هاوڵاتیان ههیه.
هاوڵاتی: ببوره كه راتدهگرم.. بهڵام وهبهرهێنهكان لهم پڕۆژانهدا سوودی زۆریان كردووه بهوهی حكومهت زهویهكهی بێ بهرانبهر پێدهدات، كهچی وهبهرهێنهكه ئهویش به پاره لهسهر خهڵكی ههژماركردووه؟
هێرش موحهرهم: شتی وانهبووه، دهكرێت لهسهرهتادا ههندێك حالهتی لهمجۆره روودیدابێت و له دهستمان دهرچووبێت! بهڵام ئێستا زۆر وردین لهسهر پڕۆژهكان كه نرخی زهوییهكهی نهخرێتهسهر. بهڵام مهرجیش نیه ههموو پڕۆژهیهك هی دهستهی وهبهرهێنان بێت. ئهوهی پێشتووتر قۆناغێك بووهو كهموكوڕیشی ههبووه، ئێستا كاتیهتی خهتێكی به ژێردا بهێنرێت و قۆناغێكی تر دهستپێبكهین.
هاوڵاتی: كهواته ئهمهتان لهههموواركردنهوهكه جێگیركردووه؟
هێرش موحهرهم: ئێستا سێ لایهن لهحكومهتی ههرێم كار بۆ نیشتهجێبوون دهكات، دهستهی وهبهرهێنان هیچ كاتێك نهیوتووه قهیرانی نیشتهجێبوون بنهبڕدهكهین و له بهرنامهو یاساكهش شتی وا نیهو كاری ئێمهش نیه.
پڕۆژهی سهندوقی نیشتهجێبوونیش بهو ناونیشانه بوو (ههنگاوێك بۆ چارهسهركردنی قهیرانی نیشتهجێبوون)، ئهگهر به ویژادانهوه باسی بكهین ناتوانین بڵێین قهیرانهكهی كهمنهكردووهتهوه، بهڵام دهكرا باشتر بكرێت!
پێشنیازمانكردووه یاسایهكی تایبهت به نیشتهجێبوون ههبێت، كه ئێستا به یاسای وهبهرهێنان پڕۆژهی نیشتهجێبوون ئهنجامدهدرێت، وهزارهتی ئاوهدانكردنهوهش كار به یاسای ژماره (7) نیشتهجێبوون دهكات، جگه لهمانهش پێشنیهی خانوبهرهش ههیه، پێشنیازمانكردووه دامهزراوهیهكی تایبهت بهنیشتهجێبوون دروستبكرێت، ئهوانهی باسمكرد لهوێدا كۆبكرێتهوهو، لهسهر بنهمای داتاو زانیاری كاربكات، زانیاری ههبێت كه چهند خانوومان پێویسته له ههرێمی كوردستان، له كوێ دهمانهوێت و به چ ئاستێك دهمانهوێت. ئهگهر ئهو دامهزراوهیه ههبێت و زانیاری لهبهردهستدا بێت، دهكرێت ستراتیژیهتێك دابنرێت بۆ پرسی نیشتهجێبوون، ئهو دامهرزاوهیهش بهرپرسیاریهتیهكه ههڵگرێت لهسهر بنهمای توێژینهوهی كۆمهڵایهتی و ئابووری.
هاوڵاتی: ئهو پێشنیارهتان كردووه، حكومهت چ وهڵامێكی ههبووه؟
هێرش موحهرهم: لهكۆبوونهوهی داهاتووی ئهنجومهنی وهزیران، ئهمه یهكێك دهبێت لهو خاڵانهی گفتوگۆی لهسهر دهكرێت، حكومهتیش باش بهپیر ئهو پرسهوه چووه، سوودیان له تهجروبهی وڵاتان وهرگرتووه وهك توركیاو ئوردن كه خانووی كۆمهڵایهتی پێدهوترێت بۆ خهڵكی كهمدهرامهت و ههژار، كه ئامانجهكهی ئهوهیه چۆن كهسێكی ههژار بكهیته خاوهن خانووی خۆی.
هاوڵاتی: لهكۆی كارهكانی دهستهی وهبهرهێنان تائێستا چهند خانوو دروستكراون؟
هێرش موحهرهم: نزیكهی (23) ههزار خانوو دروستكراوه بههۆی سهندوقی نیشتهجێبوون، ئهگهرچی بهپێی رێنمایهكان نابێت هاوڵاتیان خانووهكانیان بفرۆشنهوه، بهڵام بهپێی زانیارییهكانی ئێمه (40%)ی فرۆشراوه!
هاوڵاتی: لهوهڵامی یهكێك لهپرسیارهكان دانبهوهدا دهنێی كه كهموكوڕی ههبووهو، دهڵێی ئهوه قۆناغێك بوو دهكرێت خهتێكی به ژێردا بهێنرێت. پرسیارهكه ئهوهیه ههروا به ئاسانی خهتی به ژێردا بهێندرێت بێ لێپرسینهوهو دیراسهكردنی قۆناغهكه؟
هێرش موحهرهم: ئێمه لێپرسینهوه دهكهین، ئهوهتا پڕۆژه رادهگرین و سزای وهبهرهێن دهدهین و شتیان لهسهر ئیزافه دهكهین.
هاوڵاتی: بهڵام تۆ پێشووتر له وهڵامی پرسیارێكی تردا دهڵێی دهسهڵاتمان نهبووه؟
هێرش موحهرهم: دهسهڵاتمان نییه، بهڵام ئێمه به پێی یاسا كاردهكهین. بۆ نموونه پڕۆژهیهكمان له كهلار ههیه، تهجاوزی لهسهر مافی گشتی كردبوو، ئیختیارێكمان خسته بهردهستی یان ئهوهتا مۆڵهتهكه ههڵوهشێنێتهوه یان (150)خانوو به خۆڕایی دروستبكات بۆ خهڵك! ئهوه سزا نیه؟ ئێستا پڕۆژهیهكی تر ههیه له یهكێك له شارهكاندا، سلفهكهمان لێی راگرتووهو پارهمان لێ حجز كردووهو بهرانبهر به ههڵهكانی پارهكان دهدهینهوه به هاوڵاتیان، ئهمه سزا نییه؟ ئهمانه بهو مهرجهیه كه هاوڵاتیان خۆیان سكاڵا تۆماربكهن.
هاوڵاتی: بهڵام خهڵك چاوهڕوانی سزای تر دهكات، وهك بهندكردن و سهندنهوهی پڕۆژهكهو خستنه لیستی رهش.
هێرش موحهرهم: ئهوه دادگا دهبێت بیكات نهك ئێمه.
هاوڵاتی: كهواته بۆ ئێوه ئهو كۆمپانیایانه نادهنه دادگا؟
هێرش موحهرهم: ئێمه ئهوه ناكهین، ئهوه دهبێت هاوڵاتیان بیكهن، ئێمهش له دادگا پشتیوانی هاوڵاتیان دهكهین.
هاوڵاتی: كهیستان ههیه له دادگا كه هاوڵاتیان سكاڵایان تۆمار كردبێت؟
هێرش موحهرهم: بهڵێ ههمانه.
هاوڵاتی: ماوهی چوار مانگه مۆڵهتی پڕۆژهی نیشتهجێ بوون وهستاوه، كهی دهكرێتهوه؟
هێرش موحهرهم: لهسهر ئهمه كۆمهڵێك گلهییمان لهسهره، هاوڵاتیان پهیوهندی دهكهن لهسهر وهستاندنهكهو خهڵك و كهسایهتی پهیوهندی دهكهن، خهڵك پێویستی پێیهتی و گلهیش دهكات! ئهو مۆڵهتانه ناكرێنهوه تا ههموواركردنی یاسایهكه.
هاوڵاتی: ههموواركردنهكه كهی تهواودهبێت؟
هێرش موحهرهم: ئهوهی پهیوهندی به حكومهتهوه بێت (80%)ی تهواو بووه، له مانگی داهاتوودا رهوانهی پهرلهمانی دهكهین.
هاوڵاتی: پرسێكی تر ههیه پهیوهندی به (خگاب چمان)هوه ههیه، كۆمپانیا ههیه هیچ رهسیدی بانكی نییه، بهڵام لهگهڵ بانكێك رێكدهكهوێت، ئهو بانكه (خگاب چمان)ی بۆی دهكات و پشكێكی لهپڕۆژهكه دهبێت، حالهتی وا ئاشكرابووه؟
هێرش موحهرهم: نهخێر، ئهوه پهیوهندی به ئێمهوه نیه، چونكه ئێمه داوای (خگاب چمان) دهكهین له یهكێك لهو بانكانهی كه له بانكی ناوهندی عێراق و حكومهتی ههرێم و وهزارهتی دارایی مۆڵهتی ههبێت. ئهوهی تۆ باسیدهكهی، بانكهكه بهرپرسه ئهگهر هاتوو مهسهلهكه بگاته دادگا، ئێمه كارمان بهوه نییه بانكهكه چۆن مۆڵهتی وهرگرتووهو چۆن ئهو (خگاب چمان)هی داوه.
هاوڵاتی: بهڵام ئهگهر حالهتی لهمجۆرهش رووبدات، ئهوا له كوردستان دادگای تایبهتمهند له كوردستان نییه؟
هێرش موحهرهم: له ههمووارهكهدا پێشنیازمان كردووه كه دادگایهكی تایبهتمهند به پرۆسهی سهرمایه گوزاری و كهیسهكان لهوێدا ساغ بێتهوه، لهمهشدا كۆمپانیاكان دهخهینه لیستی رهشهوه.
سەرچاوە – هاوڵاتی