لەڕوی گرنگی ئابورییەوە دیجلەو فورات بناسە

لەزنجیرە چیاكانی تۆرس لەباكوری كوردستان هەڵدەقوڵێت‌و بەرەو باشور دەكشێ‌‌و لەفیش خاپور دەڕژێتە خاكی هەرێمی كوردستانەوە.

درێژییەكەی 1900 كیلۆمەترە، 75% (1415 كیلۆمەتر) لەعێراقدایە‌و 475 كیلۆمەتریشی لەناو توركیایە.

زۆربەی لقەكانی دیجلە لەباكوری كوردستان هەڵدەقوڵێن‌و بەرەو هەرێمی كوردستان دێن، زێی گەورە لەباكوری كوردستان هەڵدەقوڵێ‌، زێی بچوك لەرۆژهەڵاتی كوردستان، عوزەیم لەباشوری كوردستان، سیروان لەرۆژهەڵات‌و باشوری كوردستان.

بەنداوی موسڵا‌و كوت لەسەر دیجلە دروستكراون، 60 – 80% روباری دیجلە لەشوبات بۆ حوزەیران دێتە عێراقەوەو 45 – 80% فوراتیش لەنێوان مانگی ئازار بۆ تەموزدا، هاتنی ئاو لەسێ‌ مانگی تەموز تا كۆتایی ئەیلول لەتوركیاوە بۆ عێراق بەگشتی 10% تێناپەڕێت.

 

 

روباری فورات لەبەرزایەكانی بانی ئەرمەن‌و لەچیای تۆرسەوە هەڵدەقوڵێن، دو لقە سەرەكیەكەی فورات سۆ‌و قەرەسۆیە، كە درێژی یەكەمیان 400 كیلۆمەترو دووەمیشیان 600 كیلۆمەترە، ئەم دوو روبارە لەرۆژهەڵاتەوە بەرەو رۆژئاوا دەچن‌و لەكیبان بەیەك دەگەن‌و لەگەڵا لقێكی تر بەناوی مەنزور، روباری فورات پێكدەهێنن.

دوای بڕینی چەندین پێچاوپێچ لەجرابلس دەڕژێتە خاكی سوریاوە.

درێژی فورات 2940 كیلۆمەترە، 1176 كیلۆمەتری لەتوركیاو 610 كم لەسوریا‌و 1160 كم لەعێراق، فراوانی ئاوەزڵی ئەم روبارە لەنێوان 200 بۆ 2000 مەتردایە.

لەسوریا پەنداوی سەورە‌و تشرین‌و بەعس‌و لەعێراق بەنداوی حەدیسەو رومادی‌و هندیەو فەلوجەو حامورابی‌و بەغدادی لەسەر دروستكراوە.

 

 

ئاو تەنها سەرچاوەیەكی سروشتی نیە، بەڵكو لەمیانەی پرۆسەی سیاسی‌و ئابوریدا بەهاو نر‌خی دەگۆڕێت. ئەم بەهاو نرخە لەوڵاتێكەوە بۆ وڵاتێكی تر جودایە. كوردستان یەكێكە لەهەرە ئاودارترین ناوچەكانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست.

بوونی هەردوو روباری دیجلەو فورات لەكوردستان‌و هەڵقوڵانی كانیاوو جۆگەلەیەكی زۆر لەناوچە شاخاویەكان، كوردستان جیادەكاتەوە لەبەشێكی زۆری رۆژهەڵاتی ناوەڕاست.

ئاو یەكێكە لەسەرچاوەكانی تر كە توركیا بەرۆژهەڵاتی ناوەڕاستەوە دەبە‌ستێت. لەڕووی جیوپۆلەتیكەوە ئاو سەرچاوەیەكی گرنگە‌و ‌تا بێت گرنگی زیاتر دەكات، كە باس دێتە سەر بەڕیوەبردنی ئاو لەتوركیا، ئەوا مەبە‌ست لێی بەڕیوەبردنی ئاوە لەناوچەی كوردستانی ئەو وڵاتەدا.

 

كوردستان سەرچاوەی هەردوو روباری گەورەو ناسراوی دیجلەو فوراتن.

سەرباری هەبوونی ئەم دوو سەرچاوە گەورەیە، بڕێكی زۆری ناوچەی كوردستان سەخت‌و وشكە. هەر ئەمەشە لەڕووی جیوپۆلەتیكەوە توركیا لەروسیا دەچێت، بەوەی زۆرینەی زۆری دانیشتوانەكەی دەكەونە بەشێكی وڵاتە‌وە، لەئەنجامدا بەشەكەی تری زیاتر چۆڵەوانیە.

ئەمە بەزیادكردنی هۆكاری شەڕی دەوڵەتی توركی دژ بەخەڵكی كورد لەو ناوچەیە هێندەی تر كاریگەرتر بووە. لەئەنجامی شەڕدا ژمارەیەكی زۆری كورد لەزێدی خۆیان كۆچیانكردوە بۆ شارەكانی رۆژئاوای توركیا.

سەختی‌و چۆڵی‌و شەڕی كوردو لاوازی گەشەی ئابوری‌و ئاسایشی خۆراك، هەموویان هۆكاری داڕێژەری سیاسەتی تایبەتی كارگێڕی ئاون لەتوركیا.    

لەمێژووی چەند دەیەی رابردوودا، توركیا خواستی ئەوە بووە كە ئاو لەناوەوەو لەدەرەوە بەسودی ئابوری‌و سیاسی‌و ئاسایشەوە بەكاربهێنێت.

لەساڵی 1992دا، سلێمان دیمیریل لەئاهەنگی كردنەوەی بەنداوی ئەتاتوركدا ئەم خواستەی لەڕووی سیاسەتی دەرەوەی بەزەقی ئاشكراكرد. دیمیریل كە ئەو كاتە سەرۆكی وڵات بوو، وتی “سوریاو عێراق هە‌ر هێندە مافیان هەیە بەسەر ئاوی توركیاوە، هێندە توركیا مافی هەیە بەسەر نە‌وتی ئەوانەوە. سەرچاوەی ئاو هی توركیایەو سەرچاوەی نە‌‌وتی ئەوان هی ئەوانە.

ئێمە داوای بەش لەنە‌وتی ئەوان ناكەین‌و ئەوان ناتوانن داوای بەش لەئاوی ئێمە بكەن”.

ئەم لێدوانە چە‌ند خاڵێكی گرنگ لەخۆدەگرێت: یەكەم، نەوت‌و ئاوو دووەم، پەیوەندی ئەو دوو سەرچاوەیە پێكەوە. نەوت‌و ئاو لەپەیوەندیەكی راستەوخۆدان لەمیانەی پرۆسەی ئابوری‌و سیاسی‌و كۆمەڵایەتی.

 دووەم، نەوت‌و ئاو لەمیانەی پەیوەندی نێوان توركیاو ئەو دوو وڵاتەی دراوسێدا، لەم روانگەیەوە توركیا بێ نە‌وتەو خاوەن ئاوە، لەهەمانكاتدا وڵاتانی دراوسێی توركیا بێ ئاون‌و خاوەن نە‌وتن، بۆیە هاوكێشەیەكی گونجاو هەیە بۆ گۆڕینەوەی ئەم دووانە .

 سێیەم، ورژانی گۆڕینەوەی نەوت‌و ئاو، توركیا لەرووی وزەوە بەدەست بێزارییەكی زۆرەوە دەناڵێنی لەئێستادا. وەك وڵاتێكی نزیك بەسەرچاوەی وزە، نرخی وزە تیایدا بەرزە. بۆ داشكان‌و مسۆگەركردنی ئەم بوارە توركیا لەهەوڵی ئەوەدایە كە ئاو بەكاربهێنێت وەك مادەیەكی بەبەها بەرامبەر بەنەوت.

ئەم دیدەی توركیا كۆمەڵێك رەهەندی كۆمەڵایەتی‌و ئابوری‌و سیاسی جیاوازی هەیە. یەكەم توركیا دەخوازێت ئەو پەیامە بگەیەنێت كە ئاو هێندەی نەوت بە بەهاو بەنرخە بۆیە دەبێت وەك یەك بگۆڕێنەوە.

لەهەمانكاتدا دەخوازێت توركیا وەها وێنابكات كە لەهەمان ئاستی ئەم وڵاتانەدایە لەڕووی سامانی سروشتیەوە.

ئەحمەد داود ئۆغلۆ لەكتێبی “ستراتیژیەتی قووڵ”دا، بەتایبەت باسی هاتنە ناوەوەی ئاو ئەكات وەك فاكتەرێكی كاریگە‌ر بۆ سیاسەتی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست، ئۆغلۆ مێژووی ئەم روودانە بۆ هەشتاكان دەگەڕێنێتەوەو لەنەوەدەكان بایە‌خی زیاتری پەیداكرد.

ئەوەی لەهەمانكاتدا توركیا دەخوازێت گەشانەوەی ئابوری‌و دەسەڵاتیەتی لەو ناوچەیە‌دا. وەك رۆبەرت كەپڵان دەڵێت، توركیا لەروسیا دەچێت زۆرینەی دانیشتوانەكەی لەرۆژئاوای وڵاتن. بەشی زۆری رۆژهەڵاتی وڵات هە‌رگیز بەئاسانی لەژێردەستی دەسەڵاتی حكومەتی ناوەندیدا نەبووە.

هە‌رچی پەیوەندی بەكوردەوە هەیە، ئەوا توركیا هە‌وڵی داوە كە ئاو لەناوەوەو دەرەوە وەك ئامڕازێك بەكاربهێنێت بۆ سنورداركردن‌و رێگەگرتن لەپەكەكە.

وەك یوست یونگردین باسی دەكات ئەم سیاسەتە لەچوار خاڵدا خۆی دەبینێتەوە:

یەكەم، لە میانەی پەیوەندی لەگەڵا سوریادا، توركیا دەخوازێت لەرێگای ئاوەوە بتوانێت ئاو بەكاربهێنێت وەك فشارێك لەسەر سوریا بۆ دەركردنی پەكەكە. دیارە ئاشكرایە كە تەنها لەرێگای هەبوونی بەربەستەوە دەتوانرێت ئەم كارە ئەنجام بدرێت، بۆیە پرۆژەی گاپی توركی پێش هەموو شتێك پڕۆژەیەكی سیاسیە.

هۆكاری دووەم، لەوەدایە كە توركیا لەمیانەی مامەڵەكردنیدا لەگەڵ كێشەی كورددا، لەسەرە‌‌تای نەوەدە‌‌كانەوە توشی حەپە‌سان بوو چونكە لەپڕ پەكەكە گەشەی كردو بوو بەهێزێكی گەورە. بەزاراوەی توركان توركە چییاییەكان بوون بە كورد.

سێیەم، توركیا لەرێگای ئاوەوە دەخوازێت یادەوەری كورد لەكوردستان بسڕێتەوەو كەلتوریان بشێوێنێت.

ئەم پڕۆژەیە بەتایبەت لەناوچەی حە‌سەنكێیف بەچڕی بەڕێوە دەچێت.

سەرچاوە/ حكومەت‌و سامانی سروشتی لەهەرێمی كوردستان

 

گۆڤاری ژوری بازرگانی و پیشەسازی سلێمانی