زانیاری گرنگ .. سوریـــــــا ،وڵاتە بەرهەمهێن و هەناردەكارەكە

 یەكێكە لە وڵاتەكانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، دەكەوێتە باشووری ڕۆژئاوای ئاسیا، لە باكوورەوە لەگەڵ توركیا و لە ڕۆژوەڵاتەوە لەگەڵ عێراق و لە ڕۆژئاواوە لەگەڵ لوبنان وفەلەستین و دەریای ناوەڕاست و لە باشووریشەوە لەگەڵ وڵاتی ئەردەندا هاوسنورە، پایتەختەكەی شاری دیمەشقە، سوریا بە هۆی شوێنە ستراتیژیەكەیەوە، بە پردێكی پەیوەندی نێوان هەرسێ‌ كیشوەری “ئاسیا ، ئەوروپا و ئەفریقا” دادەنرێت، 194 كلیۆمەتر سنوری دەریایی لەگەڵ “دەریای سپی ناوەڕاست”دا هەیە، رووبەری 150 هەزار كیلۆمەتر دووجایە.

ژمارەی دانیشتوانی سوریا 23 ملیۆن و 695 هەزار كەسە، بە گوێرەی ئامارە سەرەتاییەكانیش نزیكەی 18 ملیۆن سوری لە وڵاتانی تردا دەژین، لە زۆری ژمارەی دانیشتواندا لەناو وڵاتانی عەرەبی لە پلەی 7 دێت و لە جیهاندا لە پلەی 54 دایە، %90 ی دانیشتوانەكەی عەرەبن و %8ی كوردن، %2 ەكەی تریشی لە چەندین پێكهاتەی جیاجیا پێكهاتوون كە خۆیان لە “ئەرمەن و توركمان و شەركسیەكان” دەبینێتەوە.

تا سەدەی 12 ، زۆرینەی دانیشتوانی سوریا، زمانی سریانییان بەكاردەهێنا و زۆرینەی سەرچاوە مێژوویەكانی ئەو وڵاتە بە زمانی سریانی نوسراوە و تا ئێستاش بە زمانی قەومی لە سوریا دادەنرێت، بەڵام دوای بڵاوبوونەوەی زمانی عەرەبی وەك و زمانی قسەكردن، شێوەزاری سوریش هاتە ئاراوە و وردە وردە پەرەی پێدراوه.

زۆرینەی دانیشتوانی سوریا موسوڵمانی سونین و لەسەر مەزهەبی حەنەفین، بەڵام ژمارەیەكی بەرچاو پەیڕەوكەرانی ئایینی مەسیحی لەو وڵاتەدا هەیە و سوریا لە رووی ئاینەوە بە وڵاتێكی تێكەڵ و جێی سەرنج دادەنرێت، دەوڵەت ئاینێكی دیاریكراوی نیە و دەستوری سوری ئاماژەی بەوە داوە كە ئەو ئاینەی سەرۆكی وڵات پەیڕەوی دەكات سەرچاوەی یاسادانانی ئەو وڵایەتە، هەروەها هاوڵاتیان ئازادن چ ئاینێك پەیڕەو دەكەن. 

ئابوری سوریا فراوانە و پشت بە چەندەها سەرچاوە دەبەستێت، لەوانە بەرهەمهێنان و ناردنە دەرەوەی خواردەمەنی و ئامێر و چەندەها كەل و پەلی تر، كە بۆ وڵاتانی عەرەبی و ئەمریكا و كۆریا و چین و وڵاتانی یەكێتی ئەوروپای دەنێرێت، هەروەها هەناردەكردنی نەوت و گەشت و گوزار و چەندین جۆری پیشەسازی تر رۆڵی گەورەیان هەیە لە ئابوری سوریادا، نزیكەی 5 ملیۆن و 500 هەزار دەستی كاری هەیە و ساڵانەش 200 هەزار كەس زیاد دەكات، هەروەها رێژەی بێكاری 8.4% ە، بەڵام لەدوای قەیرانەكانی 2011 ەوە ئابوری سوریا داڕما و رێژەی بێكاری گەیشتە 39% كە زۆرینەیان چینی گەنجن و %40 ی دانیشتوانی ئەو وڵاتە لە ژێر هێڵی هەژاریدان.

بەپێی دەستوری سوریا ، دەسەڵاتی سوریا، كۆماری سەرۆكایەتیە، سەرۆك كۆمار بۆ ماوەی 7 ساڵا لەلایەن گەلەوە هەڵدەبژێردرێت، دەسەڵاتێكی فراوانی جێبەجێ‌ كردن و لێپرسینەوەی هەیە، هەروەها ئەنجومەنی گەل “پەرلەمان”ی هەیە كە لە 250 ئەندام پێكهاتوون و لەلایەن خەڵكەوە بۆ ماوەی 4 ساڵ هەڵدەبژێردرێن، ئەم ئەنجومەنە دەسەڵاتی یاسادانانی هەیە، و پەسەندكردنی بودجەی وڵات و پیشاندانی رەزامەندی لەسەر گرێبەست و رێكەوتنەكان و چاودێری حكومەتی لە ئەستۆیە.

لەكاتی پشوو یان نەبەستنی دانیشتەكانی پەرلەمان “سەرۆك كۆمار” مافی ئەوەی هەیە یاساكان دەربكات و پەرلەمانیش دەتوانێت پیاچوونەوەی بۆ بكات.

هەروەها دادگای باڵای دەستوری سوریا چاودێری سەرجەم كارەكانی پەرلەمان دەكات و مافی دادگایی كردنی سەرۆك كۆماریشی هەیە.

1-    حەلەب      2,985,000     

2-    دیمەشق     1,414,913

3     حمص     1,267,000     

4     حماە      854,000

5     لازقیە     650,500 

6     دێر الزور     515,000

7     دوما       317,000 

8     رقە           220,500

9     سەلەمییە     200,000 

10     حەسەكە     188,160

11     قامشلۆ     184,231 

12     دەرعا       146,000

13     باب         146,000 

14     ئیدلب       124,000

15     تەرتوس     118,000 

16     سفێرە     106,300

17     جەبلێ‌      80,000     

18     عەفرین     80,000

19     دارەیا       75,000     

20     بو كەمال     66,600