وان هاوشێوەی سلێمانییە ‌

یەكەمجارم بوو بچمە وان، گەلێك جوانی ئەو شارە سەرنجی راكێشام، ئەوەی بینیم‌و بیستم‌و سۆراغیم كرد، لەم راپۆرتەو ئەوانی دیكەشدا ‏بەئێوەی ئاشنا دەكەم.‏

مێژووی وان

شاری وان لەباپیرەی كورد، واتە ئۆرارتۆكانەوە ماوەتەوە، وان پایتەختی ئۆرارتۆكان بووەو ئەوكاتە ناوی «توشبا» بووە، ناوی «وان»یش ‏لەناوی ئەو پەرستگەیەوە دێت كە گوایە كاتی خۆی ئەسكەندەری مەكدۆنی لەسەر قەڵای وان دروستیكردووە. مێژووی ئەو شارە دەگەڕێتەوە بۆ ‏‏7000 ساڵ بەر لە زایین، ئەوەی یەكەمجار شاری وانی ئاوەدان كردۆتەوە، كەیبانووی ئاشوورییەكان «سەمیرامیس»ە، یەكەمجار لەو هەرێمەدا ‏‏»هوری»ییەكان نیشتەجێ بوون. دواتریش بەدوای یەكدا «ئۆرارتۆیی، مادی، پارسی، مەكدۆنییەكان، ئەسكەندەری گەورە، پاڕتییەكان، ‏ساسانییەكان و بیزەنتییەكان» دەسەڵاتدارییان كردووە. 675 ساڵ دوای زایین، موسڵمانەكان دەستیان بەسەر ئەو هەرێمەدا گرت، بەڵام دوای ‏ماوەیەك بیزەنتییەكان دیسان گرتیانەوە، پاشان دەكەوێتە دەست سەلجوقییەكان‌و دوای ئەوانیش ئیلخانییەكان، جەلاهیرۆگلوەكان، ‏قەرەقۆیونلووەكان، ئاق قۆیونلووەكان و سەفەوییەكان.‏

ئاسەوارە مێژووییەكانی وان

یەكێك لەگرنگترین قەڵاكانی ئۆرارتۆ، قەڵای وان-ە. ئەو قەڵایە كۆمەڵێك میراتی ئۆرارتۆكانی بۆ رۆژی ئەمڕۆمان جێهێشتووە، سەرەكیترین ‏میراتی ئۆرارتۆكان خودی قەڵاكەیە، ئەو قەڵایە دوای «ئارزاشكون» دووەم پایتەختی ئۆرارتۆكان بووە، قەڵای وان لەنێوان ساڵانی (825-‏‏840)ی بەر لەزایین، لەلایەن «ساردور»ی كوڕی «لووتیپری»ییەوە دروستكراوە، كە لەدوو بەش پێكدێت: قەڵای ناوەوەو قەڵای دەرەوە. قەڵای ‏ناوەوە كۆمەڵێك ئاسەواری مێژوویی گرنگ‌و گۆڕی چەند كەسایەتییەكی ئۆرارتۆكانی تێدایە جگە لەقەڵای وان، چەند قەڵایەكی تریش لەو ‏هەرێمەدا هەن كە بریتین لە: «قەڵای خۆشەب، قەڵای ئاسپەشین، قەڵای ئایانیس، قەڵای ئاخ، قەڵای زەرنەك، هەردوو قەڵای ئانزافی ژوورو و ‏ئانزافی ژێرین». ‏

وان چەند مزگەوت‌و گومەزێكی مێژووییشی تێدایە كە ناوەكانیان بەمجۆرەیە: «مزگەوتی خەسرەو پاشا، مزگەوتی بەرز، مزگەوتی قەیا چەلەبی، ‏مزگەوتی ئیزداری، مزگەوتی سلێمان خان، مزگەوتی خاتوو حەلیمە، گومەزی ئانۆنیم، گومەزی خاتوون پاشای قادەم، گومەزی سلێمان بەگ، ‏گومەزی گوندی قوبیكا»، هەروەها چەند پردێكی مێژووییش هەن بەناوەكانی: «پردی بەندی ماهی، پردی سوور، پردی شاخ، پردی هوركان، پردی ‏زەریل‌و پردی شەیتانی».‏

قەڵای وان، كە خەڵكی وان زۆر شانازی پێوە دەكەن و بەردەوام سەردانی دەكەن، چونكە بۆتە شوێنێكی مێژووی و بەمانای هێز وەسفی دەكەن، ‏هەر لەكاتی نەورزۆدا ئاگر لەسەر ئەو قەڵایەدەكرێتەوەو سەردانی دەكەن، تەنانەت ئەو قەڵایە بۆتە باسی زۆرێك لەتوێژینەوەكانی خوێندكاران بۆ ‏زانكۆ.‏

مەزاری شێخ عەبدولڕەحمان بابە

ئەم مەزارە یەكێكە لەشوێنە پیرۆزەكانی شاری وان، كە  لەلای خەڵكی ئەوێ زۆر پیرۆزەو بەردەوام سەردانی دەكەن بەتایبەتی لەكاتی ‏خەتەنەكردنی منداڵان، چونكە وا باس دەكرێت هەر منداڵێك كە سوننەت (خەتەنە) دەكرێت، دەبێت ببرێتە ئەوێ، هەروەها زۆرێك پێش ئەوەی ‏هاوسەرگیری بكەن دەچنە ئەوێ بۆئەوەی نیازی دڵیان بێتەدی، بەقسەی خۆیان مەزاری شێخ عەبدولرشەحمان بابە ئەو شوێنەیە كە دەتوانێت ‏نزیان بۆ بكات‌و خواست‌و ئاواتەكانیان بێتەدی.‏

سروشت‌و شوێنە گەشتیارییەكانی وان

چەند تاڤگەیەكی جوان‌و دڵڕفێن لەناوچەكە هەن، كە یەكێكیان بەناوی «تاڤگەی بارگری»یە، ئەو تاڤگەیە كەوتۆتە شوێنێكی زۆر گرنگ‌و ‏سروشتێكی زۆر جوانی هەیە. ئاوەكەی لەناو چیای «تەندورەك»ەوە دێت. تاڤگەی بارگری 10 كیلۆمەتر لەشاری وان-ەوە دوورە. هەروەها ‏تاڤگەی «كانی سپی» كە لە ناوچەیەكی زۆر شاخاویدایەو 75 كیلۆمەتر لە وان دوورە، ئاوەكەی لەناو تاشەبەردی زۆر گەورەوە هەڵدەقوڵێت‌و ‏هەتا ناوچە دەشتاییەكان درێژ دەبێتەوە.‏

قەڵای پەمبوی وان شوێنێكی گەشتیاریی زۆر سەرنجڕاكێشەو چوار وەرزەی ساڵ ئامادەی پێشوازیكردنە لەمیوانە بیانییەكان. وان بەهۆی ‏سروشتە رەنگاڵەیی‌و دەوڵەمەندەكەیەوە، یەكێكە لەگرنگترین ناوچە گەشتیارییەكانی كوردستان‌و توركیا.‏

دەریاچەی وان

دەریاچە (گۆل)ی وان، گەورەترین دەریاچەی ئاوی سروشتی‌و كانزاییە لەتوركیاو جیهاندا. لەناو دەریاچەكەدا 4 دوورگە هەن (دوورگەی ‏ئەختیرمان، دوورگەی ئادر، دوورگەی چارپاناخ و دوورگەی چووكان). گۆلی وان لەمێژوودا چەندین ناوی جیاوازی هەڵگرتووە، لەوانەش: «بەحری ‏بڵند، بەحری ناری، بەحری ژوورو و دەریاچە». ئاوی گۆلەكە ئاوێكی كانزایی‌و سوێرە. وەكو باس دەكرێت ئاوەكە تایبەتمەندی دەرمانی تێدایەو ‏بۆ نەخۆشیی پێست بەكاردێت.‏

‏ هەروەها ئەو ئاوە هیچ جۆرە گیانلەبەرێكی تێدا ناژی‌و تەنها یەك جۆری ماسی نەبێت كە بەماسی (ئینج كەمال) ناسراوە.‏

بەسەرهاتنی ئەه تەمارا

كاتێك بەلای دەریاچەی واندا تێدەپەڕیت، زۆرێك باس لەچیرۆكی ئەه تەمارا دەكەن، كەئەو چیرۆكە دەگەڕێتەوە بۆ ئەو سەردەمەی كوردو ‏ئەرمەنەكان بەیەكەوە ژیاون، «ئەه تەمارا كچی قەشەیەكی مەسیحی  ئەرمەنی دەبێت‌و خۆشەویستی لەگەڵ كوڕێكی كوردی موسڵمان دروست ‏دەكات، كە شوان دەبێت. هەموو شەوێك كوڕە كوردە موسڵمانەكە بەمەلە لەدەریاچەی وانەوە دەچێت بۆ لای كچەكە، بەڵام كاتێك باوكی كچەكە ‏بەپەیوەندی خۆشەویستی كوڕو كچەكە دەزانێت، رێگریان لێدەكات‌و كچەكەی خۆی لەكەنیسەكە زیندان دەكات‌و دواتر لەگەڵ قەشەیەكی دیكەی ‏كەنیسەكە دوو رووناكی لەدەریاچەكەوە دەردەكات بۆئەوەی كوڕەكە سەری لێبشێوێت، كوڕەكەش نازانێت بەرەو كام لەرووناكییەكان بڕوات، ‏چونكە كاتێك ئەگەر ئەه تەمارا كوڕەكەی ئاگادار بكردایەتەوە لەڕێگەی رووناكیی لایتێكەوە ئاماژە بوو بەوەی كە بچێتە لای، بۆیە كاتێك كوڕە ‏كوردەكە رووناكییەكە دەبینێت، دەیەوێت بچێت بۆ لای خۆشەویستەكەی، بەڵام كاتێك دەچێتە ناوەڕاستی ئاوەكە سەیر دەكات  لەدوو شوێنی ‏دەریاچەكە رووناكی لایتەكە دێت‌و كوڕەكە سەری لێدەشێوێت‌و نازانێت چی بكات؟ بۆیە ئەوەندە بەمەلە دەڕوات‌و هیلاك دەبێت لەوكاتەدا پێش ‏ئەوەی بمرێت بەدەنگی بەرز هاوار دەكات (ئەه تەمارا)و دەمرێت، دواتر كچەكەش لەكەنیسەكە رادەكات‌و خۆی هەڵدەداتە ناو ئاوەكەو ئەویش ‏دەمرێت». ئەم چیرۆكە بەیەكێك لەچیرۆكە كاریگەرو ناخۆشەكانی شاری وان دادەنرێت‌و نەوە بەنەوە باس دەكرێت.‏

پشیلەی وان

پشیلەی وان لەجیهاندا بەناوبانگە. ئەویش بەهۆی رەنگاوڕەنگی چاوەكانییەوە، چاوێكی ئەو پشیلانە شینەو چاوەكەی تریشیان زەردە. ‏تووكێكی درێژو سپی وەك بەفریان پێوەیە. پشیلەی وان زۆر دەگمەن‌و خنجیلەو تەمەن درێژن، ئەو پشیلەیە تایبەت بەو ناوچە كوێستانییانەی ‏وان-ەو لەشوێنێك كە لەئاستی دەریاوە زۆر نزم بێت، ناتوانێت بژی. كاتێك مرۆڤ دەچێت بۆ وان، لەزۆر شوێن تووشی ئەو جۆرە پشیلەیە ‏دەبێتەوە.‏

پشیلەی وان، بۆتە رەمزی شارەكەو تەنانەت لەدەروازەی شاری وان پەیكەرێكی گەورە بۆ ئەو پشیلەیە كراوە. لەئێستاشدا ئەم پشیلەیە براوەتە ‏زانكۆ بۆئەوەی بیپارێزن لە لەناوچوون، چونكە پشیلەیەكی دەگمەنەو زۆر گرنگی پێدراوە تەنانەت خانووی تایبەتی بۆ دروستكراوەو رەگەزنامەی ‏شاری وانی بۆ دەركراوە، زۆر بەزەحمەتیش دەتوانرێت ببینرێت‌و ناتوانێت بچێتە هیچ شارێكی دیكە، ئەگەر بچێتە شارێكی دیكەش ئەوا لەڕێگەی ‏تیمی تایبەتەوە دەبرێت.‏

شەقامی ئسكاڵای  ‏

یەكێكە لەشەقامە رێك‌و درێژەكانی شاری وان‌و تەنانەت جیهان، كە وەك خۆیان باسی لێوە دەكەن، ئەم شەقامە زۆر گرنگە لەلای خەڵكی ‏شارەكە. لەو شەقامەدا تەنها دوو تاسە دانراوە. هەر لەو شەقامەوە دەچێتە زۆرێك لەشوێنە گەشتیارییەكان، لەوانە ئسكاڵای كە بەشێك ‏لەدەریاچەی وان پێكدەهێنێت‌و هاووڵاتیان بەبەردەوامی سەردانی دەكەن، لەگەڵ ئەوەشدا هێڵی ئاسنینی شەمەندۆفێری تێدایە، كە لەئێستادا ‏حكومەت بەنیازە نۆژەنیبكاتەوەو فراوانی بكات بۆئەوەی بەشێوەیەك بێت، كە بتوانرێت تەنیشت دەریاچەی وان بەشێوەیەكی نوێ شەمەندۆفێری ‏پێدا بڕوات.‏

خواردنی وان

هەندێك لەخواردنەكانی وان زۆر بەناوبانگن، كە خەڵكی شانازی پێوەدەكەن، ئەویش خواردنی كولێرە بەقیمەیە لەگەڵ كەبابی وان‌و قاورمەو ‏ئەسكەندەر، كە بەیەكێك لەخواردنە خۆش‌و بەتامەكانی وان ناسراوە لەگەڵ خواردن‌و دروستكردنی جۆرە شۆربایەك كە بە شۆربای سەوزە ‏ناسراوە، لەگەڵ ئەوەشدا نان خواردنی بەیانیان تایبەتمەندی خۆی هەیە، كە بەیەكێك لەژەمە گرنگەكان دادەنرێت‌و زۆرجار میوان‌و ئازیزانیان ‏دەعوەتی نانخواردنی بەیانیان دەكەن، كە چەندین رێستۆرانت هەن تایبەتن بەنانخواردنی بەیانیان.‏

بازاڕی وان

بازاڕ لەوان وەك زۆرێك لەبازاڕەكانی شاری سلێمانی وایە، كاتێك بەناو ئەو بازاڕانەدا تێدەپەڕیت، هیچ كاتێك هەست ناكەیت لەبازاڕی شاری وانی ‏بەڵكو هەست دەكەیت لەبازاڕی سلێمانیت، بەتایبەتیش قەیسەری نەقیب‌و شەقامی ئۆرزدی‌و مەولەوی، كە هیچ جیاوازییەك نابینرێت لەگەڵ ‏ئەوانەی وان، هاوكات ئەو كەلوپەلانەی كە دەفرۆشرێن، هەمووی بەرهەمی خۆماڵییە بەتایبەتی لەبازاڕی روسییەكان، بەڵام هەموو شت‌و ‏مەكەكانیان كوردی‌و خۆماڵین.‏

كوردستانی نوێ‌