دەزانیت پەیوەندی نێوان دیموكراسی و‌ بازاڕی ئازاد چیە؟

بەپێی پێناسەی بانكی نێودەوڵەتی، بازاڕی ئازاد بە”سیستمێكی بازرگانی كراوەی جیهانی ئەوتۆ ئەژمار دەكرێت كە تێیدا ئاستەنگەكان لەبەردەم جوڵەی كاڵاو شمەك‌و خزمەتگوزارییەكان‌و فاكتەرەكانی بەرهەمهێنان بەتایبەتی سەرمایە بەڕێگەی سنوورە نێودەوڵەتییەكان نامێنن، لەسایەی ئەم سیستەمەدا بازرگانی نێودەوڵەتی ئازادو فرەلایەنەو ئەمەش دواجار دەبێتە مایەی هەرچی زیاتر یەكتر تەواوكردنی ئابووری جیهانی لەبازاڕەكانی كاڵاو خزمەتگوزارییەكان‌و سەرمایەدا”.

بازاڕی ئازاد زیاتر لەدەیەی 1990دا بووە مۆدێلێكی باوی جیهان، كاتێك وڵاتە سۆسیالیستەكانی ئەوروپای رۆژهەلات‌و یەكێتی سۆڤیەت هەرەسیان هێنا، كە ساڵەهای ساڵ هەوڵیان دا لەڕێگەی دەستێوەردانی دەوڵەتەوە بازاڕ كۆنتڕۆڵا بكەن، بەلام سەرەنجام هەژار‌و شەكەت‌و مایەپووچ بوون.

لەكاتێكدا كە رژێمە سۆسیالیستەكان لەڕێگەی ئابوری كەرتی گشتی‌و دەوڵەتییەوە، دەیانویست ئازادی لەتاكەكەس زەوت بكەن‌و مرۆڤ وەك بورغورییەك ببەستن بەماشێنی زەبەلاحی دەوڵەت‌و كۆمەڵگاوە، روبەرووی قەیران‌و گرفتی بێ‌ بڕانەوەو بێ‌ چارەسەر بونەوە، لەبەرامبەریشدا وڵاتانی ئەوروپای رۆژئاواو ئەمەریكا، پێداگرییان لەسەر ئەو بیروبۆچونە دەكرد كە هەر كەسێك بۆ قازانجی‌ خۆی‌ كاربكات زیاتر كاردەكا‌و دڵسۆزانەتر بیر لەباشكردن‌و داهێنانی‌ تازە دەكاتەوەو خۆشەویستی بۆ كارەكەی زیاترە، بەم پێیە خاوەنداریەتی‌ بنەمایەكی سەرەكی‌ بازاڕی‌ ئازادەو هەر ئەم ئازادییەش وایكرد كە سەرباری ئەوەی ئەمەریكاو ئەوروپا قەیرانی ئابوری گەورە بەرۆكی پێگرتن، بەڵام بەپێچەوانەی وڵاتانی ئەوروپای رۆژهەڵات‌و یەكێتی سۆڤیەتەوە، توانیان لێیدەرباز بن‌و تێیپەڕێنن.

لەكاتێكدا كە گەندەڵی‌و هەژاری‌و بیرۆكراسی وڵاتانی ئەوروپای رۆژهەلاتی تووشی داخوران كرد، وڵاتانی رۆژئاوای ئەوروپا‌و ئەمەریكا بەهۆی گەشەی‌ بازاڕی‌ ئازادەوە توانیان چینێكی ناوەند بڕسكێنن كە بووە بەردی بناغەی ئەو كۆمەڵگایانەی پەیڕەوییان لەسیستەمی دیموكراسی دەكرد، ئیتر لەم وڵاتانەدا سودمەندبون لەتەندروستی‌و پەروەردەو بیمەی بێكاری‌و شوێنی نیشتەجێبون بۆ هەموو هاوڵاتییەك دەستەبەركرا.

كەواتە ئەگەر بازاڕی ئازاد بەشێوەیەكی تەندروست‌و زانستی پەیڕەو بكرێت دەرگای وڵات‌و كۆمەڵگا بەڕووی خۆشگوزەرانی‌و دیموكراسیدا دەكاتەوە، ئابوریناسی خاوەن خەڵاتی نۆبڵا “میلتۆن فریدمان” ئاماژە بەوە دەكات كە مێژوو ئەوەی سەلماندوە ئازادی سیاسی‌و بازاری ئازاد پێكەوە گرێدراون، ئەو دەڵێت “هیچ نمونەیەكی وام لەیاد نیە كە لەهەركات‌و شوێنێك روییدابێت ‏كۆمەڵگایەك هەبێت بەوە ناسرابێت ئاستێكی هێجگار بەرزی هەبێت لەئازادی سیاسی، بەبێ ‏ئەوەی بازاڕی ئازاد تیایدا بەهەمان قەبارە نەبووبێت ‏بۆ رێكخستنی ئەو چالاكییە ئابوورییە ‏قەبانەی كە لەكۆمەڵگادا روو دەدەن”.‏

روداوەكانی 25 ساڵی رابردوو راستی ئەم بیرۆكەیە دەسەلمێنن، هەڵكشانی ئازادی ئابوری هاوشانی ئازادییە سیاسی‌و ‏مەدەنییەكانە لەسەرتاسەری دنیادا، ئەودەمە حكومەتە دیكتاتۆرییەكان رێگەیان خۆشكرد بەرەو دیموكراسی كە دەستیانكرد بە ئازادكردنی بازاڕەكانیان. 

بەپێی راپۆرتی بانكی نێودەوڵەتی، دیموكراسی بێ‌ بازاڕی ئازادو رێزگرتن لەمافی مرۆڤ مەحاڵە، چونكە لەبازاڕی ئازاددا مرۆڤەكان ئازادن (ئازادی كاركردن، داهێنان، بیری نوێ‌، نوێكردنەوە‌و تاقیكردنەوەی فۆرمی ژیانی نوێ). بەپێچەوانەشەوە لەو وڵاتانەی بازاڕ قۆرغ‌و مۆنۆپۆل كراوە، گەشەی سیاسی‌و هەنگاونان روەو دیموكراسی لەنزمترین ئاستدایە.

بەپێی راپۆرتەكەی بانكی نێودەوڵەتی ‏پەیوەندییەكی بەهێز هەیە لەنێوان ئازادی ئابوری‌و ‏خۆشگوزەرانیدا، لە سایەی ئازادترین ‏ئابوریدا، ئاستی ناوەندی داهاتی ساڵانەی تاكەكەس زۆر بەرزترە لەو وڵاتانەی كە كەمتر ئازادن. ‏هەروەها ئاماژە بەوە دەكات كە ئازادی ئابوری كاریگەرییەكی گەورەی لەسەر ‏كەمكردنەوەی رێژەی ‏هەژاری هەبووە.

ئەمە جگە لەوەی لەو وڵاتانەی خاوەن ئابوری ئازادن، مرۆڤەكان بە بەراورد بەو وڵاتانەی كەمتر ئازادن، زیاتر دەژین‌و رێژەی خوێندەوارییان بەرزترە، گەندەڵییان كەمترەو تەنانەت دەستپێڕاگەیشتنیان بەئاوی ‏پاكی خواردنەوە زیاترە.

ئەمە لەكاتێكدایە كە بەرزی داهاتی ساڵانەی تاكەكەس ئاماژەیەكە بۆ سەقامگیری‌و پەڕینەوە بەرەو دیموكراسی.

بازاڕی ئازاد ئێستا لەسایەی پرۆسەی گلۆبالیزەیشندا بووە بەپێویستییەكی‌ سەردەم، ئەوەی پێویستە لێرەدا ئاماژەی پێبكرێت ئەوەیە كە بازاڕی ئازادیش یاسا‌و رێسای خۆی هەیە، تەنانەت لەئەمەریكاشدا كە خاوەنی ئازادترین بازاڕە، هەموو كارەكان بۆ دەستێكی شاراوە بەجێناهێڵرێت‌و لەپیادەكردنی‌ ئەو جۆرە ئابوورییەدا دەوڵەت هیچ جۆرە رۆڵێكی‌ نەبێت، بۆ نمونە وڵاتە یەكگرتووەكانی‌ ئەمریكا بەیاساو رێنماییەكان دەستنیشانی‌ سیاسەتی‌ دراوو نرخەكانی‌ دەكا، دارایی‌ وڵات رادەگرێ‌‌و بەپێی‌ یاری‌ ئابووری‌‌و بەرگرتن لەدیاردەی‌ دابەزینی‌ نرخی دراوەكەی‌ یا هەڵاوسان‌و هەرچی‌ رووداوێكی‌ پەیوەندیداری‌ دیكە بەمانەوە هەڵسوكەوت دەكات.

بەو پێیەی بنەمایەكی سەرەكی بازاڕی ئازاد كێبڕكێیە، بۆ رەخساندنی زەمینەی گونجاو‌و یەكسان بۆ هەموان لەو بوارەدا، یاسای جۆراوجۆر هەیە كە بازاڕ مۆنۆپۆڵ‌ نەكرێت لەلایەن كەسێك یان كۆمپانیاكەوە، ئێستا لەئەمریكادا بەیاسا قەدەغەیە كەسێك یان تەنیا یەك كۆمپانیا بۆی هەبێت تەنیا یەك شت دروستبكات‌و بازاڕی پێ‌ كۆنترۆڵ‌ بكات بێ‌ ركابەر، بۆئەوەی بوار بۆ خەڵكانی دیكەش هەبێت كەڵك لەبازاڕ وەربگرن‌و توانای خۆیان بەكاربهێنن لەداهێناندا.

كەواتە گومانی تیا نییە كە هەم دیموكراسی بۆ گەشەی ئابوری گرنگەو  دەبێتە هاندەرو رێگەخۆشگەر بۆ كۆكردنەوەی سەرمایە، چونكە مافی تاك‌و ئازادییە تاكەكەسیەكان دەپارێزێت، لەهەمانكاتیشدا هەم بازاڕی ئازادیش هاندەری دیموكراسییە، دیموكراسی‌و بازاڕی ئازاد تەواوكەری یەكترن، یەكتری بەرهەمدەهێنن‌و یەكتری بەهێز دەكەن.