“توركیاو كۆمپانیا جیهانیەكان سودمەندی یەكەمن لەبۆری نەوتی كوردستان”

لە بەشێكی تری چاوپێكەوتنەكەدا ئەوەش روندەكاتەوە كە حكومەتی عێراق لە پلانی ستراتیجی نیشتیمانی وزەدا كە ماوەی 18 ساڵ دەخایەنێت، هەرێمی كوردستان پشتگوێناخات، بەمەرجێك ئەگەر پەیوەندیی‌و متمانە لەنێوان حكومەتی فیدراڵ‌و هەرێمی كوردستاندا ئاسایی بكرێتەوەو هەناردەكرنی نەوتی هەرێمیش لەبۆری نەوتی عێراقەوە تا پێش 2014 دەستپێبكاتەوە.

ئەحمەد موسا جیاد: ئەم دوو بابەتە ئەگەرچی پەیوەندیان بەیەكەوە نیە (هەردوكیان لە مانگی حوزەیران رویاندا) كاریگەریی زۆر جدییان دەبێت لەسەر داهاتوی عێراق. ئەگەر سیاسەتێكی پێویست پەسەند بكرێت‌و جێبەجێبكرێت.

لابردنی عێراق لەژێر بەندی حەوت دەبێتەهۆی گەڕانەوی سیادەی تەواو بۆ وڵاتەكە. ئەمەش كاریگەریی گرنگی دەبێت لە بواری سیاسی‌و دیبلۆماسی‌و ئابوری‌و یاسایی‌و دارایی‌و بواری تر. بە دەرچون لەژێر بەندی حەوت، عێراق ئازاد دەبێت لەكۆت‌وبەندە راستەوخۆ و ناڕاستەوخۆكانی بڕیارەكانی ئەنجومەنی ئاسایشی نەتەوە یەكگرتوەكان‌و وڵاتانی تر‌و كۆمپانیاكان‌و رێكخراوە داراییەكان. هەروەها ئازاد دەبێت لەڕوی بازرگانی جیهانی، وەك هەناردەو هاوردە، خزمەتگوزارییە جیهانییەكان، بیمە بۆ تاكەكەسەكان‌و بیزنسەكان، بارهەڵگرەكان، پێگەی ریسك‌و كریدیتی وڵاتەكە، باجە داراییەكان‌و رێژەی سودو پارەكانیتر، هەمویان كاریگەریان لەسەر دەبێت بە دابەزینی خەرجی ئەو كارانە بۆ عێراق.

دەرەنجامی ئێستای ئەو بڕیارە ئەوەیە كە عێراق پێویست ناكات چیتر پارەی نەوتەكەی لە حسابی سەندوقی گەشەپێدان عێراق لەبانكی فیدراڵ ریزرڤی نیویۆرك (FRBNY) دابنێت. ئەمەش بەو مانایە دێت عێراق دەگەڕێتەوە بۆ پێش سەپاندنی ئەم بڕیارە.

سەبارەت بە پلانی ستراتیجی تەواوكاری نیشتیمانی وزە (INES)، كە یەكەم و چرترین خویندەنەوەی بە باشی بۆ كراوە لەسەر كەرتی وزەی عێراق. هەروەها پرۆسەی ئامادەكاری و راوێژكاریەكەی زیاتر لە 18 مانگی خایاندوە و 40 و وۆركشۆپی بۆ ریكخراوە و زیاد لە 150 هەڤپەیڤینی بۆ ئەنجامدراوە بە بەشداریی چەندین بەرپرسی گەورەی هەرێمی كوردستان. پلانەكە ئەو كیشانە دەخاتەڕو كە ئێستا لەسامانی وزەی عێراقدا لە هەموو بەشەكانی كەرتی وزەدا هەیەو تا سالی 2030 پلانی خۆی بۆ داناوە.

بۆ ئەوەی ئامانجەكانی بپێكیت؛ پلانەكە (INES) داوای كاری تایبەت دەكات لەماوەی كورت و درێژو مامناوەنددا. ئەگەر هەمو شتێك بە باشی پێش بڕوات، عێراق دەتوانێت 6 تریلیۆن داهاتی هەبێـت. بەڵام ئەمەش مانای ئەوە نیە كە پلانی (INES) ئەنجامەكەی مسۆگەرە. بەڵكو دەبێت بە تەواوەتی جێبەجێبكرێـت لەگەڵ پلانی گەشەپێدانی نیشتمانی (NDP). گرنگترین هەنگاو ئیستا ئەوەیە كە پەیوەندییەكی سروشتی دروستببكرێت لە نێوان هەردوپلانەكە. لابردنی عێراق لەژێر بەندی 7 و پەسەندكردنی INES، دەرەنجامی گەورەی و گرنگی دەبێت بۆ عێراق.

ئەحمەد موسا جیاد: من تێكستی قسەكانی ئەوم نەخوێندوەتەوە، بەڵام ئەو شتەی كە لە میدیا پڕۆفیشناڵەكان‌و سەرچاوەكانی ئەو كەرتە بڵاوكراوەتەوە، لەوەی كە تۆ دەیڵێت جیاوازە. سامر غەزبان دو شتی وتوە: یەكەم “گەشەكردنی سامانی سروشتی عێراق  بۆ ساڵی داهاتوو كە 4.5 ملیۆن بەرمیل نەوتە لە رۆژێكدا هی 15 پاریزگای عێراقە بەبێ كوردستان”. ئەو دەڵێت “بەغداد متمانەی بە كوردستان نەماوە دوای ئەوەی كە هەرێم هەناردەكردنی نەوتی وەستاند. تیگەیشتنی من ئەوەیە كە لەبەر ئەوەی 4.5 ملیۆن بەرمیل نەوت لە رۆژێكدا كەمترین رێژەی بەرهەمهێنانە بۆ 2014 و لەبەر ئەوە “هەناردەكردنی نەوتی هەرێم لە سیستمی فیدرال دەستی پێنەكردوەتەوە لەبەر ئەوە كوردستانە نەخراوەتە ناو ئەو پڵانەوە”.

لەبەر ئەوە وەلاخستنی كوردستانی عێراق لەچوارچێوەی ئەو پلانەدا تەنیا بۆ 2014 بوە، مەگەر پەیوەندیی‌و متمانەی نێوان حكومەتی فیدراڵ هەرێمی كوردستان ئاسایی بكرێتەوەو هەناردەكرنی نەوتی هەرێم لەبۆری نەوتی فیدراڵ پێش 2014 دەستپێبكاتەوە.

دووەم شت ئەوەیە كە گوایا غەزبان وتویەتی كە ئەو سێ سیناریۆیەی كە لە پلانی ستراتیژی وزەی نیشتیمانی عێراق بەرهەمی كوردستانیش دەگرێتەوە. ئەمەش مانای ئەوەیە كە نە پلانەكەو نە سامر غەزبان كوردستانیان پشتگوێنەخستوە.

ئەحمەد موسا جیاد: من ئاگاداری ئەو بۆریە نەوتەم. ئەگەر بۆریە نەوتەكەی هەرێمی كوردستان ببێتە پرۆژەیەك كە تەنها بۆ كوردستان و توركیا بێت، ئەوكاتە عێراق بە هەڕەشەی دەزانێت لەسەر بەرژەوەندیەكانی خۆی‌و بە پێشیلكاریی سەروەری و پێشیلكاریی دەستوری دەزانێت، ئەمەش دەبێتە هۆی ئەوەی عێراق چەند رێگەیەك بگریتە بەر بەپێ یاسای نێودەوڵەتی.

هەر هەڵوێستێكی یاسایی عێراق لەوانەیە ببێتە هۆی ئەوەی كە بۆریە نەوتیەكە و ئەو نەوتەی كە دەیگوازیتەوە بخاتە ژێر مەترسی گەورەوە. لەوانەیە ببێتەهۆی جێبەجێكارانی بیانی ئەو پڕۆژەیە تۆمەتباربكات كە بازرگانی نایاساییان لەپڕۆژەكەدا كردوە.

هەروەها ئەو بۆریە نەوتە دەبێتەهۆی ئەوە كە توركیا دەسەڵاتی زۆرتربێـت لەسەر هەرێمی كوردستان، بەجۆرێك‌و توركیا لەپێگەیەكدا خۆی دەبینێتەوە كە بتوانێت زۆرترین سودی پیترۆلیۆمی ئابوری لەهەریمی كوردستان وەربگرێت. لە كۆتاییدا توركیا و كۆمپانیا نەوتیە جیهانیەكان دەبن بە براوە و خەڵكی كوردستان بەشێكی زۆر كەمیان لە سودی نەوت دەستدەكەوێت.

رەنگە كێشەش دروستبكات بۆئەو حیسابە سەربەخۆیەش كە پێشنیاركراوە بۆ عێراق دروستبكرێت لە توركیا، كە بانكێكی توركی پێشنیاریكردووە سەرپەرشتی بكات. بەڵام بەم حاڵە بڕوات عێراق ئەو پیشنیارە پەسەند ناكات، چونكە لەلایەكی ترەوە عێراق تازە لەژێر بەندی 7 هاتوەتە دەرەوە. بە دڵنیایەوە عێراق ئەو هەوڵە رەتدەكاتەوە كە جارێكیتر داهاتی نەوتەكەی بڕواتە ژێر دەسەڵاتی وڵاتێكی تر، ئەگەر ئەو وڵاتە توركیا بێت یان هەر وڵاتێكیتر. لە لایەكی ترەوە، ئەگەر ئەم بۆریە نەوتە ببێت بە بەشێكیتری سیستمی بۆریەكانی عێراق و بەشداربێت لە پلانی INES، بە دڵنیایەوە سودی دەبێت بۆ عێراق و كوردستان و هەروەها توركیاش. بەڵام ئەمە پەیوەندی هەیە بە دروستكردنەوەی پەیوەندی و متمانە لەنیوان حكومەتی فیدڕال و كوردستان‌و لەبەرچاوگرتنی بەرژەوەندیەكانی خەڵكی عێراق بەجۆرێك كە دەستور دەیڵێت.

بە هەڵسەنگاندنی گریبەستی درێژخایەنی خزمەتگوزاری عێراق لە جۆری (LTSC) و گرێبەستی هاوبەشی بەرهەمهێنان هەریمی كوردستان لەجۆری (PSC)، دەگەینەی یەك دەرەنجام، ئەویش ئەوەیە؛ گریبەستەكانی LTSC عێراق زیاتر داهات دەدەن بە عێراق لە كاتێكدا PSC كوردستان بۆ كۆمپانیا نەوتیە جیهانیەكان باشترن. بە رای من LTSC بۆ خەلكی عێراق باشترن تا گریبەستەكانی PSC حكومەتی هەرێم. ئەمەش راستە تەنانەت ئەگەر LTSC خولی چوارەمی تەندەری كێڵگە نەوتیەكان بەرچاوبگرین لەلایەن وەزارەتی نەوتی فیدرالی عێراق.

هەروەها كە پرسیارەكەت ئاماژە بەوەدەكات كە كۆمپانیا نەوتییەكان بەرەو كوردستان بەرێ كەوتون دەبن بە چوار گروپەوە:

یەكەم گروپ: ئەو كۆمپانیا بچوكانە دەگریتەوە كە لە لایەن وەزارەتی نەوتی عێراقەوە  پەسەند نەكران كە لە تەندەری كیڵگەكاندا بەشداریی بكەن.

دوەم گروپ: ئەو كۆمپانیاینە كە قۆناخی یەكەمدا پەسەندكران لەلایەن وەزارەتی نەوتی عێراقەوە  بەڵام بە هۆی ئەوەوە كە گریبەستی PSC یان لەگەڵ كوردستان واژوكرد لە دوایی لە لیستی رەشی عێراق دانران.

سییەم گروپ: ئەو كۆمپانیانە كە لەلایەن وەزارەتی نەوتی عێراقەوە پەسەندكران بۆ تەندەرەكان بەڵام نەیانتوانی هیچ تەندەرێك ببەنەوە.

چوارەم گروپ: ئەو كۆمپانیاینە كە گریبەستی LTSC یان لەگەل حكومەتی عێراق واژو كردو دواتریش لەگەل حكومەتی هەرێمی كوردستان گریبەستی PSC یان واژوكرد. ئەم گروپە كۆمپانیای ئیكسۆن مۆبیل و توتال و گازپرۆم لە خۆ دەگرێت. زانیاری هەیە كە هەر سێ ئەم كۆمپانیانە هەمو هەوڵی خۆیان دەدەن بۆ ئەوەی گریبەستەكانیان لەگەڵ عێراق بەردەوام بێت.

هەروا كە پێشتر وتم گریبەستەكانی حكومەتی عێراق بۆ خەڵكی عێراق باشترن تا گرێبەستەكانی حكومەتی هەرێم. ئەمش لەبەر ئەم هۆیانە:

1: گریبەستی “PSC” كە لە پێناسەكەیدا دەردەكەوێت مانای هاوبەشبونە لە ئەو یەدەگەی نەوت كە هەیە. بەڵام داوای كۆمپانیا بیانییەكان بۆ هاوبەشبون لە سەروەتی نەوت‌و گاز دژی دەستوری عێراقە. 

2: لە روانگەی داراییەوە، “PSC” دەتوانێت ببێتە گرفت بۆ حكومەتی هەرێم. لە گریبەستی PSC كۆمپانیا نەوتیە جیهانیەكانییەكان مافی ئەوەیان هەیە كە بەشداربن لە سەرمایەگوزارییەكانی “خەرجی نەوت” و “سودی نەوت” ئەمانەش بە بەرمیل دەدرێن و بۆ كۆمپانیا نەوتیە جیهانییەكانە. با بەم نمونەیە ئەم بابەتە شی بكەمەوە:

راپۆرتی كۆمپانیای “دی ئێن ئۆ ئینتیرناشناڵ” ساڵی 2012 دەلێت كە نەوتی یەدەكی سەلمێنراوە و  گۆمانكراو لە كێڵگەی نەوتی “تاوكێ” 722.2 ملیۆن بەرمیل نەوتە، كە لەو رێژەیە 447.7 ملیۆن بەرمیل نەوتی پۆختە بوە بۆ  “دی ئێن ئۆ ئینتیرناشناڵ” لە سودی جیبەجیكاری كۆمپانیاكە بوە لە ساڵی 2012.  ئەمەش مانای ئەوەیە كە “دی ئێن ئۆ” 62% سودی پۆختەی هەیە لەو نەوتە یەدەكەی كە سەلمینراوەو هەیە لەم كێڵگە نەوتیەدا. ئەگەر بێت و حكومەتی هەرێم ئەو مافە نەدا بەو كۆمپانیایە دەبێت 22.4 ملیار دۆلار وەك قەرەبو بدات بەو كۆمپانیایە. ئەگەر نرخی نەوت بەرز بێت ئەوە ئەركی حكومەتی هەریم بەرانبەر ئەو كۆمپانیایە زۆرتر دەبێت.

ئەگەر بێت و هەمو ئەو گریبەستانەی جۆری “PSC” حكومەتی هەرێم سەرنەگریت ئەوا ئەمە ئەركێكی زۆر دادەنێت لەسەر خەڵكی كوردستان. لەبەر ئەوە من پێموایە حكومەتی فیدرال دەبێت دژی ئەم گریبەستە PSC بوەستێتەوە. و ئەگەر بێت و حكومەتی فیدراڵ ئەم گریبەستانە پەسەند بكات كە حكومەتی هەرێم واژوی كردون ئەمە بەرپرسیارەتی یاسیی دەخاتە سەر شانی حكومەتی فیدرالەوە.

3: بەڵام بە پێ  گریبەستی “ئیڵ تی ئیس سی” حكومەتی فیدراڵ، كۆمپانیا نەوتییە نیودەوڵەتیەكە هێچ مافێكی لەسەر نەوتی یەدەك نییە و بەشدار نییە لە بەرزبونەوەی نرخی نەوت و هەمو مافەكانی كۆمپانیا نەوتییەكە بە دۆڵار دەدریت نەك بە بەرمیل نەوت. مانای ئەوەیە كە هەمو ئەو داهاتە ئابورییە كە پەیوەندی هەیە بە بەرزبونەوەی نرخی نەوت هی خەڵكی عێراقە.  ئەوەی كە كۆمپانیا نەوتیە نیودەوڵەتیەكە وەریدەگرێت ئەو سەرمایەگوزاریەی كە كردویانەو خەرجییەكی تایبەتە بە ناوی “رینومیرەیشن) كە دەبێت باج و بەشی حكومەتی لێكەمبكرێـتەوە.

بەو حیسابەی كە من كردومە ئەو قازانجەی كە كۆمپانیا نەوتییە نیودەوڵەتیەكەكان لە گرێبەستەكان عێراقدا دەستیاندەكەوێت زۆر كەمترە لەوەی كۆمپانیا نەوتییەكان لە ژێر مافی “سودی نەوت بە بەرمیل” لە حكومەتی هەرێمی كوردستانی وەردەگرن لە ژێر ناونیشانی گرێبیەستی جۆری “PSC”

 

 

هاوڵاتی