دروستبونی شار بۆخۆی دیاردەیەكی شارستانی‌وكۆمەڵایەتی جیاوەزە لەشێوازی بیركردنەوەی مرۆڤ لەجۆنیەتی پێكەوەژیان‌وهەڵكردن لەگەڵیەكدا، لەبارودۆخێكی كۆمەڵایەتی تازە‌و لەشوێنێكی تازە،واتە خوڵقاندنی كۆمەڵگە لەپێگەوجوگرافیایەكی تازەدا، بەڕەچاوكردنی رێكخستن‌وسەرهەڵدانی پێكەوەی چینەكان‌و تەواوكاری بواری كۆمەڵایەتی بەمەبەستی ئیدارەدان‌وگونجاندن‌ودابینكردنی بژێوی ژیان‌وگوزەرانی نوێ بۆتاكەكەس لەناو كۆمەڵگەدا لەسەربنەمای دابینكردنی پێداویستی یەكتری لەروكاری ئابوری‌وكۆمەڵایەتی.
هەڵبەتە هەرلەسەرەتاوە شارەكوردیەكان بەبچوكی دەستیان پێكردوە پاشان بۆ شاری مام ناوەند گەشەیانكردووە بە بەراوردی شارە گەورەكانی ناوچەكە وەكو بەغدا‌وتاران‌وئیستانبوڵ گەشەیان نەكردووە‌و پێشنەكەوتوون.
لەبەرئەوەی تۆبۆگرافیای كوردستان لەناوچەیەكەوە بۆ ناوچەیەكی تر جیاوازە، هەربۆیە شارە كوردیەكان بەپێی شوێنەكانیان جیاوازن‌ودەگۆڕێن،هەندێكجار نزیكی لەسنور‌وبارودۆخی سیاسی‌وكاتی بنیاتنان‌وكارەسات‌وروداو بەسەرهاتەكانی دواتری كاریگەری راستەوخۆی هەبووە لەسەر گەشەنەكردن‌وپێشنەكەوتنی شارەكە‌وبەپێچەوانەشەوە.
هەروەك ئەوەی شاری سلیمانی لەگرنگترین شاری كوردستانە لەسەدەی نۆزدەیەم، لەقەڵەمڕەوی دەوڵەتی عوسمانی ئاماژەی بۆكراوە. لەسەرەتادا چەند گوندێك هەبووە پاشان وەك بنەمای تازە شوێنەكە بۆتە شوێنی میرنشینی بابان.
ئەم شارە لەروی ئابوریەوە پەیوەندی سەرەتای هەبووە لەگەڵ ناوچەكانی تر‌ولەسەربنەمای بازرگانی پشت بەستووبووە بە بەروبومی كشتوكاڵی‌وئاژەڵی‌وشمەكی پیشەسازی وردی ناوخۆ‌ودەستی بووە.
لەگەڵ ئەوەی بۆكاری بازرگانی‌وئاڵوگۆڕی بازرگانی رێگەی هاتووچۆی خراپ بووە‌و سەرمایەداری گەورەشی تیادانەبووە. ئەمە سەرەڕای نائارامی‌وبونی پشێوی لەزۆربەی كاتدا.
هەوڵدەدەم بەچەند دەروازەیەكی جیاواز لەخەصڵەت‌وژیان‌وگوزەران‌وبەرهەمی چەند ساڵەی سلیمانی بدوێین لە چەندین سەرچاوەی چونیەك‌وجیاوازەوە.تاكو بتوانم خزمەتێك بەشارەكەم بكەم‌و رەهەندەكانی ژیانی تیاداوەرگرین.
دەروازە یەكەم:
كورتەی مێژووی میرانی بابان‌و گواستنەوەی میرنشین:
سەرەتای دامەزراندنی ئەم میرنشینە دەگەڕێتەوە بۆ سەدەی شازدەیەم‌و ناوی ئەم میرنشینەش لە میر»پیربوداق» كە نازناوی»بابە،بابا»بووە،وشەی»بابان»لەو زارەوەیەوە وەرگیراوە. دامەزراندنی ئەم میرنشینە دەگەڕێتەوە بۆ ساڵی «1500»ز. پاش كۆچی دوای خۆی برازاكەی دەسەڵاتی گرتۆتە دەست. ئەوەی گرنگە ئەم میرنشینە لەلایەن دەوڵەتی عوسمانیەوە دانی پیادانراوە.
ئەوەی جێگەی ئاماژەیە مێژووی ئەم میرنشینە لە ساڵی1686ز زیاتر ئاشكراوڕونە،لەسەردەمی فەقێ ئەحمەدەوە كە نازناوی»بەبە»ی بۆخۆی هەڵبژاردووە، ئەم كەسایەتیە یەكێك بوو لەسەرۆك عەشرەتەكانی ناوچەی پشدەر.
واتە سەرهەڵدانی مێژووی میرایەتی‌ودەسەڵاتی بابانەكان لەوكاتەوە سەرهەڵئەداد كە»مەلا ئەحمەد»ی ناسراوە بە «فقێ ئەحمەدی دارشمانە»بەشداری‌وهاوكاری جەنگی عوسمانلی كردووە‌و لەبەرامبەرئەم هاوكاریەیدا سوڵتانی عوسمانی ئەم ناوچەیەی پێبەخشیووە. ئەوەی جێگەی ئاماژەیە»دراشمانە» گوندێكە سەر بەناوچەی پشدەر‌و لە باكوری سلیمانییە.
ئەم میرنشینە بەپێی بارودۆخی ناوچەكەو دەوروبەری لەتەمەنی خۆیدا چەند پایتەختێكی هەبووە، لەگەڵ ئەوەی ململانێی ناوخۆی بنەماڵەكە لەهەندێك قۆناغدا گەشتۆتە ئەو ئاستەی هەرمیرێكیان بەكارهێناراوە لەلایەن دەسەڵاتی دەوڵەتی عوسمانی یاخود صەفەوی، ئەمەش هۆكاربووە بۆ تۆخبونەوەی ناكۆكی نێوانیان، تاكو ئاستی بەگژاچون‌وشەڕی یەكتری.
هەروەها لەململانێ بەرداوام‌ودژایەتی یەكتری ئەو دوو زلهێزە»صەفەوی،عوسمانی».وكێشمەكێشمیان لەسەر پێگەی خۆیان لەم شارەدا تۆخبۆتەوە. هەندێكجار هەڵگیرساندنی شەڕ‌وجەنگی نیوانیان خاك‌وخەڵكی ئەم شارەی گرتۆتەوە.
دەسەڵاتداری ئەم میرنشینە لەساڵی1786بۆساڵی1841 لەلایەن یانزە»11»میرەوەكراوە،واتە ئەم میرنشینە براوە بەڕێوە لەلایەن ئەم میرانەی بابانەوە»ئیبراهیم پاشا،عوسمان پاشا،عبدالرحمن پاشا،عەلی پاشا،خالد پاشا، سلمان پاشا،مەحمود پاشا،عبداللە پاشا،محەمەد پاشا،ئەحمەدپاشا،عبداللە پاشا».
وەك دەرئەنجامی چاوپیاخشاندنی بەڵگەونوسراوەكان وادیارە ئەم میرانە لەسەر ستراتیجیەكی هاوبەش‌وپلانی نوسراو‌و رێبازێكی دیاریكراوی ئیداری‌وسیاسی‌وكۆمەڵایەتی‌وعەسكەری نەڕۆشتون، بەڵكو هەركەسەیان لەسەر بیروڕای خۆی‌و تەجروبەی خۆی ئیدارەی داوە.
ماوەی فەرمانڕەوای ئەم میرنشینە كورت بووە لەم شارەدا وەك ئەوەی سەرنج بدەینە ماوەی فەرمانڕەوایەتی بابەنەكان لەسلیمانی دەبینین ماوەیەكی كەمەوماوەی 55ساڵ بووە بۆ11میر واتە بۆ یانزەكەسی حوكمداری میرنشین لەشارێكی تازە بنیاتنراو كەپێویستی زیاتری بەگەشەكردن‌و پێشكەوتن‌و ئاوەدانكردنەوە‌و سەقامگیری‌و ئارامی هەیە، لەلایەن میرەكانەوە ئەم خۆ بەڕێوەبردنە لەشاردا پێشتر نەبووە، ئەمە بەبەراورد بەدەوڵتداری‌و ئیدارەدانی شارەكانی تری ناوچەكەو هەردوو دەسەڵاتە زلهێزەكەی عوسمانی‌وصەفەوی لەسەرەتاوخەڵی وەرچەرخان بووە.
چەند سەدەیەك لەمەوپێش
هەڵبەتە ململانێ‌‌وجەنگی نێوان وڵاتی صەفەوی‌و عوسمانی لەرابوردوودا شێوەیەك بەردەوامی بەخۆیەوە بینیوە، گەربگەڕێنەوە بۆ مێژووی چەند سەدەیەك لەمەوپێش بەئاشكرا ئەو شەڕوململانیە دەبینرێن،تاكو ئێستاش بەجۆریكی تر‌و مۆدیرن ئەو ململانێیە هەر بەردەوامە لەناوچەكەبەگشتی‌و لەسەر سلیمانی.
هەمیشە دەسەڵات‌وهێزی ئەمانە كاریگەرییان هەبووە لەگۆڕانكاری ژیان‌وگوزەران‌وفەرمانداری كوردستان، هەرگۆڕانكاریەك لە سنووری نێوانیان كرابێت بەهۆی شەڕوكوشتارەوە بوبێت یان لە رێگەی رێكەوتنی نێوانیان خاكی كوردستان‌وسنوری سلیمانی بەركەوتووە،كامیان سەركەوتووبون خاكی كوردستانیان بۆ خۆیان بردووە، واتە خوێن رشتن‌و ماڵوێرانی‌وململانێی‌ورێكەوتنی دوو دەوڵەتی سەفەوی‌وعوسمانی لەسەر خاكی كوردستان‌و پێگەی ئەم شارە بووە.
هەروەها لە میانەی ئەو هەموو جەنگەی رویداوە هەوڵی سەربەخۆی كوردی ناكرێ پشتگوێ بخرێت‌و ئیمارەتە كوردیەكانی وەك «بەتلیس،هەكاری،ئەردەڵان،موكری،بابان» وەرگرین دەبینین دەسەڵاتی ئەو میرو پاشا كوردانە وەك فەرمانڕەوا سەربەخۆبوون، بەڵام لەكاتی جەنگدا پێویست بووە لەسەریان یارمەتی ئەم پاشا یان ئەو پاشایان بدایە.
بەویستی خۆیان بووە یان نا، زۆرجار لەبەر بەرژەوەندی مانەوەیان بەشداری ململانێ‌‌و شەڕی نێوان صەفەوی‌وعوسمانیان كردووە، چونكە خاك‌وئەمارەتەكانیان گۆڕەپانی ململانێ بووە، ئەم كێشەو شەڕانە لە ساڵی»1500»ز وە بەردەوام بووە لەسەرخاكی كوردستان تاكو ئێستا.
گەر بەكورتی چاوێك بە مێژووی ئەو سەردەمەدا بخشێنی دەبینرێت دوای ئەوەی شای صەفەوی‌و شا»عەباسی دووەم» لەساڵی»1639» پەیمانێكیان بەستووە‌و سنوری نێوانیان دیاریكردوە، ئەم رێكەوتنە رێگەی بۆ توركەكان خۆشكردوە»بەغدا‌وموسڵ»داگیربكەن‌و لەم كاتەشدا»بەتلیس»سەربەخۆی وەرگرت.
بۆ تێگەیشتنی سەختی بارودۆخەكە‌و ململانێكانی ناوچەكەو بێ دەسەڵاتی‌و بەشدارنەبوونی كورد لەبڕیاری چارەنوسساز‌و تێنەگەیشتن لەبارودۆخی هەرێمی بونەتە سوتەمەنی ئەم ریكەوتنانە كەدەیكەینە نمونە:
بەتایبەتیش ئەوەی پەیوەندی بە ئەمارەتی بابانەوە هەیە لە ساڵی»1847»لیژنەیەك لەدەوڵەتی عوسمانی‌وصەفەوی پێكهێنرا‌وەو سەردانی»ئەرزڕۆم»یان كردووە بۆ دیاریكردنی ناوچەی كێشە‌وناكۆكی نێوانیان، لەئەنجامدا رێكەوتننامەیەكیان تۆماركرد‌وە بەناوی پەیمانی ئەرزەڕۆم كە تیایدا»سلێمانی»دیاریكرا بەوەی لەژێر دەسەڵاتی توركەكاندا بمێنێتەوە.
لەسەرەتادا دوو دەوڵەتەكە رازینەبوون
یەكەمین پەیمانی ئەرزەرۆمی نێوان هەر دوو دەوڵەتی عوسمانی‌وصەفەوی كێشەكانی نێوانیانی چارەسەرنەكرد‌و پێكدادانەكان جاربەجار بەردەوام دەبوو،خەریكبوو جەنگی گەورە لە نێوانیاندا روبدات، روسیا‌وبەریتانیا بۆ پاراستنی بەرژەوەندیی بازرگانی خۆیان ناوبژیوانیان كردن، جارێكی دی وتووێژەكانی نێوانیان لەشاری ئەرزەرۆم بەنوێنەرایەتی دەوڵەتی عوسمانی‌وصەفەوی‌و روسیا‌وبەریتانیا بەسترا‌و لیژنەیەكی تێكەڵاویان بەست‌وچوار ساڵ بەردەوامبوون. رەشنوسی ریكەوتنەكە ئامادەكرا لەسەرەتادا دوو دەوڵەتەكە رازینەبوون لەسەر ناوەڕۆكی بەڵام لە پاشاندا بەفشاری دەوڵەتانی تر مۆریانكرد‌و بەپەیمانی دووەمی ساڵی 1847 ی ئەرزەۆم ناسێنراوە.بۆ زانینی چۆنیەتی كاریگەری ئەم پەیمانەو بێ خەبەری‌ودەستەوسانی كورد لە سیاسەتی ناوچەكە ئاماژە بە پەیمانی دووەمی ئەرزەرۆم دەكەین چونكە بەفەرمی ریكەوتنی چەند وڵاتێك بوو لەسەرخاكی كوردستان‌و دیاریكردنی چارەنوسی میرنشینی بابان‌وئەم ناوچەیەبووە، هەروەها ئاماژە بەرێكەوتننامەكەدا دەكەین كە تیایداهاتووە:
1- هەردوو دەوڵەت دەستیان لەمافە داراییەكانیان هەڵگرت.
2- ئیران بەشی رۆژئاوای زەهاوی بۆ دەوڵەتی عوسمانی بەجێبێڵێ‌‌ودەوڵەتی عوسمانیش بەشی رۆژهەڵاتی زەهاو بۆ دەوڵەتی ئێران بەجێبهێڵێت.
3- ئیران دەست لە هەموو مافێكی لەسلیمانیدا بەرەسمی هەڵگرێت‌و پەیمان بدات دەست وەرنەداتە كاروباری ناوخۆی دەوڵەتی عوسمانی،لەبەرامبەردا دەوڵەتی عوسمانی دەست لەهەموو مافێكی لەموحەمەڕە‌و بەندەرەكەی‌و جەزیرەی خدر‌وموسا هەڵگرێت.
4- دیاریكردن‌و بڕیاردانی سنور‌و دامەزراندنی ئەندازیارانی لێهاتوو…
5- توندكردنی چاودێری سنوورەكان‌ورێگەنەدان بەپێشێلكاری…چەند خالێكی تر ریكەوتنەكە پەیوەندیان نیە بە باسەكەی ئێمەوە راستەوخۆ.
بەم رێكەوتنە هەلومەرجی سیاسی لەكوردستان لەقۆناغێكەوە چۆتە قۆناغێكی تر، ئەویش بریتی بووە لە كۆنترۆڵكردنی راستەوخۆی كوردستان لەلایەن دەوڵەتی صەفەوی‌وعوسمانیەوە.
بەتایبەتی لێرەوە عوسمانیەكان دەستیانكرد بەلەناوبردنی میرنیشینە كوردیەكان، كە پێشتر لە ساڵی1515 دەوڵەتی عوسمانی دانی نابوو بە جۆرێك لە سەربەخۆیی ناوخۆیی میرنشینەكان.
واتە لەناوبردنی میرنشینە كوردیەكان لە ناوەراستی سەدەی نۆزدەیەمدا پراكتیزەكراوەو كۆتاییان پێهێنرا‌وەو فەوتێنراون‌و خراونەتە قەوارەی حكومەتەكانەوە.
ئەوەی جێگەی تێڕامانە
لەساڵی»1849» لیژنەیەك پێكهێنرا‌وە لە نوێنەرانی وڵاتانی»ئینگلیز،روس،فارس،تورك» بەمەبەستی كۆتایهێنان‌ودیاریكردنی هێڵی سنوری نێوان وڵاتی عوسمانی‌وصەفەوی»توركیا‌وئێران». ئەوەی جێگەی تێڕامانە ئەوەیە دیاریكردنی سنوری نێوان ئەو دوو دەوڵەتە لەسەر خاكی كوردستان كراوە‌و بە ئامادەبونی دەوڵەتە زلهێزەكانی ئەو سەردەمە بەبێ بەشداربون‌وئاگاداربونی كورد.
وەك ئاشكرایە لە مێژووی گشتی توركیا لە ساڵانی»دەیەی سێیەمی سەدەی نۆزدە پارێزگاكانی «هەكاری،بتلیس،رەواندوز،ئامێدی،سلێمانی» رێییان پێدرابوو لەژێر فەرمانی میرو بەگەكانی خۆیان بەڕێوەببرێن، بەومەرجەی وەك دەستوپێوەند وەلایان هەبێت بۆ خەلیفەی عوسمانی. بەرامبەر بەمەش سەركردە‌و میرەكان ساڵانە خەرجی‌و باربۆ‌و دیاریان بۆ سوڵتانەكان ناردووە.
بەڵام ئەو هەستوسۆزەی تورك هەیەتی بۆ دەست بەسەراگرتنی ئەم ناوچەیە،كێشەیەكی زۆر گەورەیە‌و هەر بۆیە هەوڵی زۆری داوە كە بەهێزبێ یان بەفرتوفێڵ «سیاسەت» دەستبەسەر ئەم ناوچەیەدا بگرێتەوە، ئەو بۆچونەی توركیاش تاكو ئەمڕۆ بەدی دەكرێ، بۆیە هەوڵی داوە لەوسەردەمەدا ئەو فەرمانڕەوایانە لەسەركار لابەرێ‌‌و بەردەوام پلانرێژی‌و پیلان‌وچاودێری كردووە.
وەك ئەوەی پاش چەند ساڵێك هەموو میرە كوردیەكانی یەك بەدوای یەك لابرد بەشێوازی جیاوازی وەك كوشتن یاخود لابردن‌و دورخستنەوەو ئاڵوگۆڕكردنی شوێنی دەسەڵاتیان لەكوردستانەوە بۆ ناوچەكانی تری دەوڵەتی عوسمانی.
بەوشێوەیە والیەكان‌و موتەسەڕیفەكان‌و قایمقامەكان‌و بەڕێوەبەرەكان‌و… هەموو دامودەزگاكان كەوتنە ژێر دەسەڵاتی توركەوە‌و كوردستان بەشكرایەوە بۆ جارێكی تر لەسەر خواستی توركەكان بۆ چەند یەكەیەكی ئیداری.
كەواتە ئەم ناوچەیە شوێنی ململانێی دوو زلهێزی ناوچەكەبووە بۆ پاراستنی خۆیان، لایەنگرو دەسەڵاتی خۆیان بەكارهێناوە، هەروەها لە ئێستادا هەمان كێبڕكێ لە نێوان وڵاتانی دراوسێ هەیە.
لەبارەی ناسەقامگیری‌و بەردەوامی لەئاژاوەی ناوخۆ لەزۆر شوێندا مستر ریچ لە گشتنامەكەی ساڵی 1820ئاماژە بەدەستێوەردان‌وئازاردانی میرانی بابانی كردوە لەلایەن والی بەغدا‌وكرماشانەوە،كە بونەتە مایەی دووبەركی‌وتیكدانی بنەماڵە‌وشارەكە.
لەقەڵاچوالانەوە بۆ سلێمانی
بۆ تێگەشتنی زیاتر‌وگرێدانی بابەتی بەپێویستی دەزانم بەر لەگواستنەوەی میرنشین لەقەڵاچوالانەوە بۆ سلێمانی ئەو مەڵبەند‌و شوێنانە دەستنیشانكەین كەمیرنشینی بابانی تیادا نیشتەجێبوون:
1. شارۆچكەی(مەریوان)ساڵانی(1202-1396) ز.كەئێستا كەوتۆتە كوردستانی رۆژهەڵات.
2. دێی(مەرگە)لەناوچەی بنگرد،كاتێك مەڵبەندی بابانەكان بووە سەردەمی»سوڵتان سلێمانی قانونی» بووە.كە دەكاتە نزیكەی ساڵی(1596)ز. بناماڵەی بابانەكان ئەوانەبوون كە لەشەرەفنامەدا ناویان هاتووە.
3. دێی(دارشمانە) ئەم دێیە لەناوچەی»پشدەر»بووە لە سەدەی «شانزە».
4. لە»ماوەت» ی سەربەناوچەی»شارباژێڕ» رەنگ هەیە ساڵانی (1608-1619)ز بوبێ.
5. لە»قەڵای بەكراوا» لەسەردەمی «بەكربەگ»دابووە لەنێوان ساڵانی(1619-1672)ز.
6. لە(سنە) پایتەختی كوردستانی رۆژهەڵات لەكۆتای سەدەی «پانزەی»كۆچی واتە ساڵەكانی(1719- 1730) ز.
7. لە»قەڵاچوالان»بووە لەساڵانی»1669-1784»ز. قەلاچوالان دەكەوێتە دامێنی»چوارتا»و ناوچەی شارباژێر، وەك دەڵێن ئەم شوێنە بۆ خۆی مێژویەكی كۆنی هەیە دەگەڕێتەوە بۆ پێش ئیسلام .
بۆگواستنەوەی میرنشین‌و دروستكردنی شارێكی نوێ كە بكرێتە ناوەندێكی سیاسی»مەحمود پاشای مامی برایم پاشای بابان» چەند ساڵێك پێش بنیاتنانی شاری سلێمانی قەڵایەكی دروستكردووە، ئەو قەڵایە دوای تاقیكردنەوە خۆی گرت‌وچەسپا، پاش چوارساڵ بەكارهێنرا بۆ بارەگای لەشكر، پاشان ناوبرا بە»قشڵە». لەپاشاندا ناوی دوایی بوو بە»دەبۆكە»ی شاری سلێمانی لە دەورو پشتی ئەو قەڵایە بینای تر دروستكرا.
لەسەر دەستی»ئیبراهیم پاشای بابان» كە میرایەتی بابانی كردوە لەساڵی»1783»وە. پایتەختی میری بابان لە قەڵاچوالانەوە گواستراوەتەوە بۆ نزیك گوندی مەڵكەندی ساڵی»1784» واتە بۆ سلێمانی.
گەرسەیری پێگە‌وشوێنی قەڵاچوالان بكەین شوێنێكی لاڕێ‌‌و چەپەك‌و دوورە رێگەی هاتوچۆ بووە، جگە لەوەی نزیك چەپۆكی صەفەویەكان»ئێران»بووە، ئەم شوێنە لە پێگەی سلێمانییەوە «17»كم دورە،كەوتۆتە پشت شاخی ئەزمڕ لەناوچەی شارباژێڕ‌و چەمی قەلاچولان لەدێی شەمساوای جیادەكاتەوە، بەشی سەروی»چوارتا»یە،كە ئێستا مەركەزی قەزای شارباژێڕە.
ناوی شارەكەشی
لەكاتێكدا ساڵی1820میسترریچ سەردانی سلیمانی كردوە مەحمودئاغای مەصرەف بۆی گێڕاوەتەوە كەچۆن 32 ساڵ لەمەوبەر سلیمانی دروستكراوە،كاتێك فەرمانداریتی ئەوسای كوردستانی باشور ئیبراهیم پاشای باوكی سلیمان پاشا كردویەتی ویستویەتی پایتەختی میرنشینەكەی لەقەڵاچۆلانەوە بۆ شوێنی ئێستای گواستۆتەوە.
لەبەرئەوەی یەكەمینجار حەزی لەناوبانگ كردووە، دووەمیش زۆر ئارەزوی لەراو‌و شكارهەبووە. جێگەكەی لە قەڵاچوالان بەكەڵكی ئەمجۆرە رابواردنانە نەدەهات، چونكە كەوتبووە دۆلێكی تەنگەوە.
ناوی شارەكەشی بەناوی»سلیمان پاشا»ی والی ئەوسای بەغداوە ناوە كەباوكی سەعید پاشای كڵۆڵ بووە، پێشتر لێرە گردێكی كۆن هەبووە، لەكاتی تەختكردندا بۆ بناغەی هەڵكەندنی ئەو كۆشكەی لەسەردەمی ئەورەحمان پاشادا دروستكراوە،هەندێك كوپەی گەورەو دراویان تیادا دۆزیوەتەوە…
هەروەك بۆمان روندەبێتەوە ئیبراهیم پاشا لە ساڵی 1782 فەرمانڕەوایەتی گرتۆتەدەست‌و لەساڵی1784 شاری سلیمانی دروستكردووە یاخود میرنشینەكەی گواستۆتەوە بۆی.
سەرەڕای ئەوەی گەر بڕوانینە ژیاننامەی «برایم پاشا» كە بنیات نەرو دروستكەری شاری سلیمانیە ماوەی تەمەنی منداڵی‌وگەنجی لە»بەغداد» بردۆتە سەر،واتە زۆری ژیانی لە»بەغدا»بووە، رەنگە بەسەربردنی تەمەنی لە بەغدا كاری گەری هەبوبێت لە بیركردنەوە‌و دروستكردنی شارێكی فراوانتر لە قەڵاچوالان.
بۆزانیاری زیاتر لەسەر گەشەكردنی ئێراق لەوسەردەمەدا دەبینین شاری تر كە پاشتر بونەتە پارێزگا‌و بنیاتنراوە كەنازانین بۆخۆی ئەم كارانە بە بەرنامەبووە یان بەرێكەوت،كەئەمەش بۆخۆی لێكۆڵینەوەی تایبەتی دەوێت، بەڵام دەبینین لەوسەردەمەدا لە ئێراق شاری(دیوانیە)لەسالی(1747)ز دروستكراوە لە لایەن سەرۆك هۆزی(غزعل- حمود ال حمد ال عباس)ە.
هەروەها لەو سەردەمەشدا لە ئێراق «ناصر پاشای سەعدون» شاری (ناصریە)ی دروستكردووە لە ساڵی(1867) ز.
«مسترریج»دەڵی «ئەورەحمان پاشا»ی بابان ویستی شاری سلێمانی بگوێزێتەوە بۆ شاخی»سەرسیر»،كە شاخێكی بەرزو چەپەكە‌و بەئاسانی لەدەستی دوژمن دەپارێزرێ، بەڵام لەبەر ناخۆشی رێگاوكەمی ئاو نەیتوانی ئەو ئاواتەی بهێنێتەدی.بەڵام براهیم پاشا ئەو شانازیەی بۆخۆی تۆماركرد‌وئەو كارەی ئەنجامدا.
لە قەڵاچوالاندا نەدەكرا
بەهەر هۆكارێك بێت سلێمانی بۆ پایتەخت‌و شوێنی حكومداری بابەنەكان دروست بووە، كە لە قەڵاچوالاندا نەدەكرا ئەو خواست‌و ویستانەیان بهێننەدی، وادیارە سلێمانی لەبەرئەم هۆكارانە دروستبووە:
1. هۆكاری رامیاری‌وكارگێری:
بۆ ئەوەی میری بابان بتوانێ دەسەڵاتەكانی خۆی بەكاربهێنێ‌‌و دورتركەوێتەوە لەسنور‌و دەسەڵاتی صەفەوی، لەبەرئەوەی شوێنی شاری تازە ئاسایشی‌وئارامی زیاترە لەقەڵاچوالان. سەقامگیری بارودۆخ‌و ئارامی سیاسی دەبێتە هۆی بنیاتنان‌وگەشەسەندن‌و ئیدارەیەكی بەردەوامی شار‌و میرنشینەكەی.
2. شوێنی ستراتیجی:
توانای هەڵسوكەوتو پەیوەندی‌و هەڵسوڕانی بازرگانی تیادا زیاترە لەگەڵ ناوچەكانی تر، بە بەراوردی لەگەڵ شوێنی قەڵاچوالان.
3. توانای فراوانبوون:
ناوچەیەكی فراوانتروگونجاوترە بۆ شوێنی نیشتەجێبون‌و ناوچەیەكی باش‌وگونجاوە بۆ كشتوكاڵ كە دەشتی شارەزورو بازیان بەیەكەوە دەبەستێتەوە‌وسەرچاوەی ئاو‌و ئاودێری زۆرترە لە قەڵاچوالان .
لێرەدا بۆ سلیمانی ئاماژە بەشیعری»مەولانا خالدی نەقشبەندی» دەكەین كاتی خۆی بەزمانی فارسی نوسیویەتی‌و»پیرەمێرد»ی نەمركردویەتی بەكوردی، لەو شیعرەدا مەولانا خالد ستایشی»برایم پاشا» دەكات بۆ دروستكردنی شار:
حەمدو سەنا بۆ مەلیكی زو الجلال نەعت‌و سەلام بۆ مەهی بورجی كەمال
دێمە سەر ئەوصافی شەهی دادگەر باقەڵەم بێ بەدەواتی نیشەكەر
شاهێكی دەریا دڵی واڵا تەبار داوەری دارا رەوشتی جەم ویقار
كێوی شەرەف كانی سەخاو وكەرەم هەركەسێ لای ئەو كەببێتە خەدەم
روتبەی ئەگاتە كەمەری ئاسمان حاجەتی نامێنێ بە روتبەو نیشان
دوشمنی ترساوە لە شمشێری ئەو چەرخ سەری شێواوە لە تەدبیری ئەو
پاشا كوڕەكەی ناو نا سلیمان هەردوو لەڕێی هەردوو جیهان دوو چران
رەغبەتی واداوە بەئەربابی شەرع ئەرزو سەما یەكە بەئەسڵ‌و بەفەرع
ناوی بە ناوێكەوەیە هاونیشان ئاگری نەمروود بوەتە گوڵستان
هەرچی كە ناوی كەرەمی ئەودەبا رۆژێكە تاریكی لە ناو دەرئەبا
چۆلەكە لای بازەوە چینە دەكا ترسە ئەوە گورگ مەڕ ئەبا بۆ تكا
مەهدی ئەگەر ببیە لە عەدلی خەبەر (یحسبە سنە خیر البشر)
حافزی شیرازی بمایە ئەگەر لای نەدەما هیچ لە موسەلڵا (ابتر)
بانگ ئەكەنە من هەموو ئەهلی یەقین (أنك فیها لمن الخالدین)
مەولانا خالد كەسایەتیەكی رێبازی ئاینی تازەبووە لە ناوچەكەدا‌و جێگەو پێگەیەكی دیار‌وبەرێزی هەبوو لەلای میرەكانی بابان، تاكو ئەو ئاستەی بەئامادەبونی مەولانا سوێندیان خواردوە كە فێڵ لەیەك نەكەن‌وهەرنامەیەكیان بۆ بێت لەهەرلایەكەوە لەبەردەمی ئەمدا بۆ یەكتری بخوێننەوە، بەڵام لەكاتێكی تەمومژاویدا مەولانا خالد سلیمانی بەجێدێڵێت بی ماڵئاوایی لەمیرەكانی بابان وەك ئەوەی مستر ریچ دەگێڕێتەوە:
« لە30 تشرینی یەكەمی 1820» ئەم بەیانییە(شیخ خالد)ی بەناوبانگ هەڵهات،بەڵام توانیبووی هەر چوار ژنەكەشی لەگەڵ خۆی بەرێ‌‌و تائیستا نازانرێت روی لەكوێ كردووە، پێش چەند رۆژێك كوردەكان لە (شیخ عبدالقادر) یان گەورەتر دادەنا، میریش وا خوی پێوەگرتبوو لەبەرامبەریدا بە پیوە بوەستێ‌‌و قەننەی بۆ تێ بكات، بەڵام ئەمڕۆ بەكافریی‌وخوانەناسی دەیگێڕنەوە.. ئەمەش دوای مردنی كوڕەكەی میر شێخ ناوبانگی زۆر دۆراند، چونكە وتبوی چاكی دەكەمەوە‌و سەیری كتێبی بۆ كردووە،…گەلێك قسەوباس لەسەر هۆی راكردنەكەی دەوترا‌و هەندێك دەیان ووت هۆكاری پشێوی نێوان میرەكان بووە‌و ویستویان بەرەو ڕوببنەوە لەبەردەم میردا… هەروەها یوسف بەگی برای شیخ خالد كە حاكمی پشدەریش بووە ئەویش هەڵهاتووە‌و دەڵێن كراوە بەحاكمی سەردەشت…».
وا دەردەكەوێت ئەم شارە ئەو ماوەیەی مەڵبەند‌و پایتەختی میرنشینی بابان بووە، لە ساڵی(1784-1851)ز.كە «عەبدوڵا» پاشای بابان دوا میری میرنشینی بابان بووە، لەلایەن حكومەتی عوسمانیەوە كراوە بە قایمقام‌و وەك موچەخۆرێكی دەوڵەت مامەڵەی لەگەڵ كراوە، پاشان ئەم میرە لەكار لابراوە‌و دورخراوەتەوە بۆ بەغدا‌و دواتر بۆ ئەستەمبوڵ.واتە لەو ساڵەوە مامەڵەی فەرمی‌وئیداری متصرفیەی دەوڵەتی عوسمانی تیا پەیڕەوكراوە.
واتە لەنێوان ساڵانی»1851-1917» «29»موتەسەریف كاریكردوە لە سلیمانی‌و هەریەكەیان بەنزیكەیی بۆ ماوەی دوو ساڵ بەردەوامبوون كەسەر بەوالی عوسمانللی بوون.
دەتوانین بۆ وەرگرتنی وێنەیەكی بارودۆخی سەردەمی بابانەكان سود لە بەرهەمی شاعیرەكانی ئەو سەردەمە وەرگرین كە لەو سەردەمەدا ژیاون وەك»نالی‌وسالم‌وشێخ رەزاوئەدەب‌وەفایی…». واتە بۆ شارەزابون‌وتێگەیشتنی بارودۆخی ئەو سەردەمەوئاماژەیەكی مێژووی سود لەبەرهەمی ئەدەبی وەرگرین وەك بەرهەمێكی بەڵگەیی…
بەڵام وەك ئەوەی لەچەند سەرچاوەیەكی جیاوازەوە رۆژی مردن‌ولەدایك بوونی سالم ئاماژەی بۆ كراوە وەك لە دیوانەكەی كە ساڵی 1933 چاپكراوە ئاماژەكراوە بۆ (1220-1286)كۆچی، مامۆستا عەلادین سجادی ساڵی(1800-1866)بۆ داناوە، دكتور ئیحسان فواد ساڵی(1805-1869) بۆداناوە.
بۆ نەمانی دەسەڵاتی بابانەكان قەصیدەكەی»ئەورەحمان بەگی صاحب قڕان(سالم)»وەردەگرین‌و بەقەسیدە بەناوبانگەكەی باس لەدوا شەڕی نێوان میرنشینی بابان‌وعوسمانیەكان دەكات، بەم شەڕە كۆتایی هاتوە بەدەسەڵاتی بابانەكان‌و بەداگیركردنی سلێمانی‌وشەهیدبوونی»عەزیز»بەگی بابان:
شیوەنی سالم بۆ بابانەكان
لێم گەرین باگۆشە گیربم دەستە‌و ئەژنۆ كەف زەنان
گێژەڵووكەی بای نەدامەت تاری كرد صەفحەی جیهان
صاعقەو بەرقی نحووسەت ڤللمەتی دا شرق‌وغرب
بەردە بارانە بە مخصوصی لەسەر مڵكی بەبان
توركی قورصی خۆر كە گالع بوو گلووعی كرد بەرەقص
كەوكەبەی ماهی مرادی ئەهلی بابان بوو نیهان
راستە گەردوون چابوكە بۆ رەنگی بەد رەبگی وەلێ
ناڕژێنێ ڕەنگێ بەم ڕەنگە لەموددەی سەد قڕان
لەوساوە حكمی بەبە گشت دەربەدەر كران
نەیدیوە كەس لەچیهریی كەس جەوهەری هونەر..
گەر بێینە سەر باسی كۆتای ئەم میرنشینە لەهەندێك سەرچاوەی تر كە ئاماژەی بۆكردووە «میلنجن»دەلێت:
«ئەحمەدپاشا»ساڵی1843زسەركردایەتی بزوتنەوەیەكی رێكوپێكی دژی»نەجیب پاشا»كردووە،سوپایەكی رێكخرا وی كۆكردۆتەوە‌و پێكهاتبوو لەچەندین تابووری پیادەو تۆپخانە، بەڵام بۆ ئەم مەبەستە نەجیب پاشای والی بەغدا پشتگیری»عەبدوڵاپاشا»ی كردوە دژی»ئەحمەد پاشا»ی برای، تواینیان پێكەوە ئەحمەدپاشا دورخەنەوە‌و بینێرن بۆ ئیستانبوڵ،بەرامبەر بەمكارە «عەبدوڵاپاشا» حاكمی میرنشینیان دابەدەستیەوە. بەڵام بەناوی قایمقامەوە نەك وەك میرنشین، هەروەها حامیەیەكی توركیان دانا لەسلیمانی.
واتە بەم شێوەیە عەبدوڵا پاشا یەكەم قایمقامی سلیمانی بووە كە نزیكەی 4 ساڵ حوكمی كردوە، وەك دەڵێت لەساڵی»1851» نامیق پاشای والی بەغدا بانگیكردوەو گرتویەتی‌و بەكەلەپچەكراوی‌و دەستبەسەری ناردویەتی بۆ ئیستانبوڵ. پاش ئەو»قادر پاشا»كراوە بە قایمقام بۆ ماوەیەكی كورت.
بەڵام لەسەرچاوەیەكی تردا»نوار،تاریخ العراق،ص 120» باس لەوە دەكرێت:
كە»عەبدوڵا پاشا»كاتێك قایمقامی سلیمانی بووە داوای لێكراوە بەشداری جەنگی»كریت»بكا، رۆشتوە بۆ ئەو جەنگە‌و بەشداریكردوە‌و شوێن دەستی دیاربووە لەوجەنگەدا. بەڵام لەسەرفەرمان‌وبڕیاری والی بەغدا نەیهێشتوە بگەڕێتەوە بۆ سلیمانی‌و لەجێگەی ئەو كەسێكی تری داناوە بە قیمقامی سلیمانی.
«ئیسماعیل پاشا»ی بەرەگەز تورك كراوە بەیەكەم قایمقامی دەوڵەتی عوسمانی لەسلیمانی كە ئەم كەسە كوردنەبووە‌و تورك بووە،بەمەش لەكوردستاندا سەردەمێكی تازە دەستی پێكردووە بەوەی دەسەڵاتی ناوەندی دەوڵەتی عوسمانی شوێنی وارسی بنەماڵەی بابانی گرتۆتەوە.
هەروەها»میجرسۆن» لەسەر ئەم میرنیشنە دەڵێت: لەساڵی 1779 لەسەردەمی سلیمان پاشای والی بەغداد بنكەی فەرمانڕەوایی گواستراوەتەوە‌و بینای حكومەتی تیادروستكراوە لەشوێنی ئێستداو ناوبراوە بە»سلیمانی».
فەرمانڕەوای كراوە لەسەردەمی براهیم پاشاوە تا وەكو رۆژگاری عبدوڵا پاشا كە بەرامبەر سەردەمی نامیق پاشای والی بەغدابووە، هەروەها بۆ كۆتایهێنان بەم میرنشینە دەڵێت لەكاتی سەردانكردنیان بۆ بەغدا لەگەڵ ئەحمەدپاشای برای لە بەغدا دەستبەسەركران‌و نێران بۆ ئەستەنبوڵ، ئەمەش لەساڵی 1881 بوە‌و بەم شێوەیەش كۆتایهێنراوە بە حوكمداری بنەماڵەی بابانەكان لەسلیمانی.
سلیمانی حوكمداری راستەوخۆی كراوە لەو ساڵەوە لەلایەن توركەكانەوە‌و ئیسماعیل پاشا كراوەتە قایمقامی سلیمانی‌وحامیەی سەربازی تیادامەزراندوە.بەڵام لەجەنگی جیهانی یەكەم كە دەوڵەتی عوسمانللی شكستی هێنا‌و داڕوخا لە سلیمانی بۆشایی ئیداری سەریهەڵداو لەوملاملانیە ناوچەی‌ونێودەوڵەتیەدا شێخ محمود توانی ئیدارەیەكی تیادا دامەزرێنێت بۆ چەند جارێك‌وپاشان لەلایەن ئینگلیزەكانەوە بۆماوەیەكیش ئیدارەكەی براوە بەرێوە پاشان بەفەرمی لە ساڵی 1925 خراوەتە سەرئەو حكومەتەی كە ساڵی1920 دروستكرا.
Kurdish