پێم بڵێن خالید! ئەگەر تۆ وا ڕەهەندەو شێت نەبی
تۆ لە کوێ و غەزەنەین و کابول، خاکی هیند و قەندەهار.
لە کۆتاییدا مەولانا دوور کەوتنەوە لە نیشتمان بە شێتی وەسف دەکات، ئەوەی لەناو کوردا باوە دەڵێن: (شاعیران و هونەرمەندان شێتن) ئەگەر جۆرێک لە یاخبوون و ئازایەتی لە مرۆڤدا نەبێت ناتوانێت ببێتە ئەکتەری سەرکەوتوو و شاعیری داهێنەر، هەروەها ئەگەر مرۆڤ گیانی یاخبوون و سەرکێشی تێدا نەبێت ناتوانێت کاری گەورە بکات و ڕەخنە لەو واقیعەی تێدایە بگرێت و هەوڵی گۆڕان بدات، مەولانا ئەگەر ئەو گیانی یاخیبوونەی تێدا نەبوایە بەدوای ڕێبازو ڕێگای نوێدا نەدەگەڕا بۆ چاکسازی ئاینی و کۆمەڵایەتی، بەڵکو لە مزگەوتێکی سلێمانیدا دەبووە مامۆستاو ژیانێکی ئاسایی دەگوزەراندا، نەدەچوو بۆ خاکی هیند و قەندەهارو نە ئاوارەی شام دەبوو، نە لە غوربەتدا سەری دەنایەوە، هەر بۆیە خۆیشی دەڵێت: بۆ پرسیارم لێ ناکەن من ئەگەر شێت نەبم بۆ دەگەمە (غەزنە) و (کابول) و وڵاتی هیند و شاری قەندەهار، هیچ یەکێک لە تاسەی دیداری شێخی تەریقەت و جیهانی ڕۆحی و عیرفانی و عەشقی حەقیقی نەیانتوانیوە خۆشەویستی مەولانا بۆ نیشتمان و دیداری خۆشەویستانی لاواز بکەن و تینویەتی و تاسەی دووری بشکێنن، بەڵکو هەموو کات چاوی لە ڕێگەی نیشتمان بووە.
چامەیەکی مەولانا خالید بۆ ئیبراهیم پاشای بابان
مەولانا لەسەردەمی ئیبراهیم پاشای باباندا لە سلێمانیدا بووەو بەچاوی خۆی هەوڵ و خزمەتەکانی ئیبراهیم پاشای لەو شارەدا بینیوە، هەربۆیە لە چامە شیعرێکیدا لە ستایشی ئیبراهیم پاشای بابانی کردەوە، باسی لە هەڵوێست و کارە چاکەکانی کردوە، مەولانا هاوسەردەمی ئیبراهیم پاشا بووەو لەکۆتایی سەدەی هەژدەو سەرەتای سەدەی نۆزدەدا کاتێک ئیبراهیم پاشا شاری سلێمانی بنیاتناوە مەولانا لەو شارە نوێەدا خوێندنی تەواو كردووەو بووەتە مامۆستای مزگەوت، بەچاوی خۆی بینیویەتی ئیبراهیم پاشا مزگەوتی گەورەی سلێمانی بنیاتناوەو کتێبخانە گەورەکەی قەڵاچوالانی بۆ گواستوەتەوەو شێخ مارفی نۆدێی کردووە بە مامۆستای ئەو مزگەوتەو ژمارەیەکی زۆر فەقێ لە خوێندنگەی ئەو مزگەوتەدا خوێندوویانە، جگە لە مزگەوتی گەورە ژمارەیەکی تر مزگەوت و خوێندنگە و حەمام و کاروانسەرای لە شاری نوێدا هەر لەو ڕۆژگارەدا بنیاتنراوەو میری بابان هاوکاری زۆری کردوون، هەروەکو مەولانا دەڵێت (ڕەغبەتی داوە بە ئەربابی شەرع)، ئیبراهیم پاشا یەکێکە لەو میرانەی کاری گەورەی ئەنجامداوەو لە حوکمڕانی و سیاسەتدا سەرکەوتوو بووە، بۆیە مەولانا دەڵێت (چەرخ سەری شێواوە لە تەدبیری ئەو)، بەڵام مەخابن لەو ڕۆژگارەدا بەخت یاوەری کورد و ئیبراهیم پاشا نەبووەو نەتوانراوە دەسەڵاتی خۆماڵی بۆ کورد دروست بکرێت، تەنانەت ئیبراهیم پاشاش لە دەرەوەی سلێمانی کۆچی دوایی کردووەو گۆڕەکەی لە شاری موسڵە.
دەبێت ئەوەیش لە یاد نەکەین کە ئەو شیعرەی مەولانا لە قۆناغی فەقێیەتی و سەرەتای مەلایەتیدا نووسیویەتی، چونکە ئیبراهیم پاشا لە نێوان ساڵانی (1782 – 1802) میری بابان بووە . ئەو ماوەیە قۆناغی خوێندنی مەولانا خالیدەو هێشتا سەفەری حەج و هیندستانی نەکردووەو وەک کەسایەتیەکی ئاینی کاریزما دەرنەکەوتووە.
مەولانا لە بارەی ئیبراهیم پاشاوە دەڵێت:
حەمد پەنا بۆ مەلیکی ژوالجلال
نەعت و سەلام بۆ مەهی مە بورجی کەمال
دێمە سەر ئەوصافی شەهی دادگەر
با قەڵەم بێت بە دەواتی نەیشکەر
شاهێکی دەریا دڵی واڵا تەبار
داوەری دارا ڕەوشتی جەم ویقار
مەولانا لە دوای سوپاس و ستایشی خوای گەورەو درود بۆ پێغەمبەر دێتە سەر ستایشی پاشای بابان، بە دادگەرو بەخشندەو خاوەن ڕەوشتی بەرز وەسفی دەکات.
کێوی شەرەف کانی سەخا و کەرەم
هەر کەسێ لای ئەو کە ببێتە خەدەم
ڕوتبەی ئەگاتە کەمەری ئاسمان
حاجەتی نامێنێ بە ڕوتبەو نیشان
دەڵێت: پاشا چیاییەکە لە گەورەیی و بەخشندەیی، ئیبراهیم پاشا شاری سلێمانی دروست کردووەو چەندین مزگەوت و حەمام و کاروانسەرای لە شاری نوێدا بنیاتناوە، لە وڵاتی ئێرانەوە وەستا و کەسانی دەست ڕەنگینی هێناوەو شارەکەی بە جوانترین شێوە بنیاتناوە، هەوڵی داوە هەموو زانا گەورەکانی دەوروبەر لە شاری نوێدا کۆبکاتەوە، ئەگەر خاوەنی دارایی زۆر و بەخشندە نەبوایە نەیدەتوانی ئەو کارە گەورە بکات و شاری نوێ بەو خێراییە پێش نەدەکەوت، هەربۆیە مەولانا ستایشی دەکات و بە بەخشندەو خاوەن سەخا و کەرەم وەسفی کردووە، تەنانەت دەڵێت: هەرکەسێک لای میر ببێتە فەرمانبەرێکی ئاسایی پلەی دەگاتە ئاسمان، چونکە میر ئەوەندە ڕێزی دەگرێت.
دوشمنی ترساوە لە شمشێری ئەو
چەرخ سەری شێواوە لە تەدبیری ئەو
گالیع و بەخت و هەردوو لە شوێنی گەڕان
هەردوو لە ڕێی هەردوو جیهان دوو چران
مەولانا لێرەدا باسی ئازایی ئیپراهیم پاشا دەکات لە هێرشی سەربازیدا، دەڵێت دوژمنەکانی ترساون لە هەڵمەت و شمشێری میر، مەخابن میرایەتی بابان هەموو کات لە دۆخێکی شەڕ و نا ئارامدا بووە بەهۆی هێرشی ڕۆم و عەجەمەوە، هەروەها ململانێی نێوان میرە کوردەکان لەلایەکی ترەوە، ئیبراهیم پاشا دەبێت خۆی بەشداری ئەو شەڕانەی کردبێت، چونکە (شێخ عەبدوللەتیفی بەرزنجیش) کە لەو ڕۆژگارەدا ژیاوە باس لە ئازایەتی ئیبراهیم پاشا دەکات، ئیبراهیم پاشا لە شەڕو هێرشی سەربازیدا بووە کاتێک نەخۆش کەتووەو لە شاری موسڵ کۆچی دوایی کردووە، هەموو ئەمانە بەڵگەی بەشداری ئەم میرەی بابانن لە کارە سەربازیەکاندا.
ڕەغبەتی وا داوە بە ئەربابی شەرع
ئەرز و سەمایە کە بە ئەصڵ و بە فەرع
ئیبراهیم پاشا هاوکارێکی باشی پرۆسەی خوێندن و ڕۆشنبیری بووە، وەکو مەولانا دەڵێت: (ڕەغبەتی داوە بە ئەربابی شەرع) دۆستانی شەرع، هەموو مەلا و فەقێ و خوێندنگە ئاینیەکان بووە لەو ڕۆژگارەدا، ئیبراهیم پاشا چەندین مزگەوت و خوێندنگەی لە سنوری قەڵەمڕەوی باباندا لە ڕۆژگاری خۆیدا بنیاتناوە، بە تایبەتی لە ناو شاری سلێمانی و قەرەداغ و شارەزور و هەڵەبحەو هەوراماندا، مامۆستای بۆ دابینکردوون و وەقفی بۆ تەرخان کردوون، بۆیە مەولانا دەڵێت: ڕەغبەتی داوە بە ئەربابی شەرع و پرۆسەی خوێندن و ڕۆشنبیری.
ناوی بە ناوێکەوەیە هاونیشان
ئاگری نەمرود بۆی بوەتە گوڵستان
هەرچی کە ناوی کەرەمی ئەو دەبا
ڕۆژێکە تاریکی لەو ناوە دەر دەبا .
لە کۆتاییدا مەولانا دەڵێت: میری بابان ناوی بە ناوی ئیبراهیم پێغەمبەرەوەیە کاتێک نەمرود خستیە ئاگرەوە بیسوتێنێ، خوای گەورە داوای لە ئاگر کرد سەلامەت بێت و زیان بە ئیبراهیم نەگەیەنی (یا نار کونی بردا وسلاما علی ابراهیم)، مەولانا دەیەوێت بڵێت: میر ناوەکەی پیرۆزەو هاوناوی ئیبراهیم پێغەمبەرە بۆیە بووەتە ئەو پیاوە گەورەی میللەت و وڵاتی خۆی و زۆر دڵسۆزانە خزمەت دەکات و هەموو کەس حەز دەکات ناوی ببات و بە چاکە باسی بکات.
ستایشی حەسەن بەگ لە شیعری مەولانادا
یەکێکی تر لەو کەسانەی میرایەتی بابان مەولانا شیعری بۆ وتوەو ستایشی کردووە حەسەن بەگە، حەسەن بەگ کوڕی ئەوڕەحمان پاشایە و برای مەحمود پاشای میری بابانە، حەسەن بەگ ماوەیەک حاکمی قەرەداغ بووە، ئەو ماوەیەی حەسەن بەگ لە قەرەداغ بووە سەردەمی گەنجی و خوێندنی مەولانا خالید بووە، ماوەیەکیش لە کۆیەو حەریر حاکم بووە .
قەرەداغ زێدی لە دایک بوون و سەرەتای خوێدن و ژیانی مەولانایە، هەروەها لە کۆیەو ناوچەی حەریر خوێندوویەتی، پێ دەچێت حەسەن بەگ کاربەدەستێکی باش و خزمەتگوزار بووبێت بە تایبەت بۆ پرۆسەی خوێندن و زانست، بۆیە مەولانا ستایشێکی زۆری دەکات و دەڵێت:
بژی شەهنەشەهی بەرزو پەناهی یەزدانی
لە شەوکەت و لە شکۆها خەلیلی ڕەحمانی
کەفی سەخاوەت وتم دەریایە دڵ وتی لاچۆ
قیاسی بەحر ئەکەی لە کەف ئەوەندە نادانی
هەتا دەگاتە:
شەجیع و عالم و عادل و سەخی و مەلیک زادە
بە ژیری ئاصەفی، ئەمما بەجێ و ڕێگا سلێمانی .
مەولانا زۆر جەخت لە بەخشندەیی و دڵفراوانی حەسەن بەگ دەکاتەوە، بێگومان ئەمەیش ئاماژەیەکی بەهێزە کە حەسەن بەگ هاوکاری زۆری خوێندنگەو مامۆستایان و فەقێی مزگەوتەکان کردووە، چونکە خودی مەولانا لەو ژینگەدا ژیاوەو بە مزگەوت و پرۆسەی خوێندن وەک ناوەندێکی پیرۆز سەیر کراوە، بۆیە باسی بەخشندەیی بە دەریاو گەورەتر وەسف دەکات، هەروەها بە زانا و ئازا و دادگەر پاشازادە ناوی دەبات و جەخت لەوەیش دەکاتەوە کە خەڵکی سلێمانی و کوڕی میرەکانی بابانە.
سەرچاوەکان
– نەوشیروان مستەفا، بەدەم ڕێگاوە گوڵچنین چەند بابەتێکی کۆمەڵناسی، چاپی یەکەم 2015ز، ل163 بەدواوە.
– مەلا عەبدولکەریمی مودەریس، یادی مەردان، چاپی یەکەم 1979، چاپخانەی کۆڕی زانیاری کورد، بەغداد، ب1ل631.
– مەلا عەبدولکەریمی مودەریس، یادی مەردان، ب1ل625.
– مەولانا خالید، رۆحی مەولانا خالید، وەرگێڕانی: پیرەمێرد، لێکۆڵینەوەی: مەلا مەحمودی گەڵاڵەیی، چاپی چوارەم 2016، ل92
– مەولانا خالید، رۆحی مەولانا خالید، ل92-94.
– عومەر ئیسماعیل مارف، برایم پاشای بابان، چاپی یەکەم 2018، چاپخانەی کارۆ- سلێمانی، ل11 بەدواوە.
– مەولانا خالید، ڕۆحی مەولانا خالید، ل288-290.
– محەمەد ئەمین زەکی بەگ، تاریخی سلێمانی و وەڵاتی، ئامادەکردنی رەفیق سالح، چاپی دووەم 2005، بنکەی ژین، سلێمانی، ل100.
– مەولانا خالید، رۆحی مەولانا خالید، ل254.
د.ئاراس محه‌مه‌د سالح
Kurdish