نەوتی خاو چییە؟

نەوت یەكێكە لەسەرچاوە گرنگەكانی وزە لەجیهاندا، ئەم سەرچاوەیە خاوەن كۆمەڵێك خەسڵەت‌و تایبەتمەندی تایبەت بەخۆیەتی كە بۆتە هۆی ئەوەی دەوڵەتان هەمیشە هەوڵی بەدەستهێنانی بدەن بۆ پڕكردنەوەی پێداویستییە پیشەسازی‌و سوتەمەنیەكانیان.

نەوت، یان پەتڕۆڵ، وشەیەكی وەرگیراوی زمانی لاتینیە، لەخودی وشەی (بیترا) وەرگیراوە لەهەمان كاتدا (زەیتی خاو)یشی پێدەوترێت یاخود (زێڕی رەش) ئەو ناوەش لەوەوە هاتووە كە ئامادەیی سوتانی تێدایەو زۆرجاریش دەڵێن (نافتا) كە ئەم وشەیە لەزمانی فارسی وەرگیراوەو بەمانای سوتان دێت.

بە تەنها وزەی گەرمی نییە

نەوت (Oil) بریتییە لەشلەیەكی چڕكراوە كە قابیلی سوتان‌و گڕگرتنە، رەنگی قاوەیی تۆخ یان قاوەییەكی سەوزباوەو سەرچاوەكەی لەچینی خوارەوەی زەویدایە، نەوت پێكهاتەیەكی ئاڵۆزی مادەی هایدرۆكاربۆناتەو لەڕووی كیمیاییەوە لەگروپی زنجیرە مادە قورس‌و بەنرخەكان دروستبووە، بەڵام رواڵەت‌و پێكهاتەو ئاستی پاكژیی بەگوێرەی شوێن‌و سەرچاوەی دەرهێنانی جیادەكرێتەوە.

نەوت كاتێك ئامادە دەبێت بۆخستنەڕووی لەبازاڕ كە مادەكانی تری لێ جیادەكرێتەوە، كە لەچەند مادەیەكی جیاواز پێكهاتووەو ئەو مادانەش بۆخۆیان كاریگەرییەكی یەكلاكەرەوەیان هەیە لەسەر بووژانەوەی پیشەسازی، ئینجا پیشەسازی سوك بێت یان قورس.

نەوت هەر بەتەنها وزەی گەرمی نییە بۆئەوەی كارگەو بزوێنەرەكان بخاتەگەڕ، بەڵكو نەوت مادەی خاوی پیشەسازییە پترۆكیمیایەكاندا. بەشێوەیەكی گشتی پێكهاتووە لەتێكەڵەیەك لەپێكهاتەی سروشتی، واتە كۆمەلێك پێكهاتەی شل‌و غازە پاش لابردنی غازەكەی بەشە شلەكەی پێیدەوترێت نەوتی خاو (crude oil) ئەم بەشە شلەی بەنێوان كونە وردیلەكانی بەردە رەقەكاندا بەگوێرەی خەستی بڵاوبۆتەوە، بەڵام لە بەشی سەرەوەی كانە نەوتیەكاندا بڕێكی غازی تێدا كۆدەبێتەوە‌و پێیدەوترێت غازی سروشتی (natural gas). هەروەها سەبارەت بەبنەڕەتی نەوتیش زانایان راوبۆچونی جیاواز یان هەیە، بەڵام بەشێوەیەكی گشتی دوو تیۆر هەن لەوبارەیەوە كە لە هەموویان زیاتر باوەڕپێكراون ئەوانیش بریتین لە:

دوو تیۆرەكەی نەوت

یەكەم (تیۆری ئەندامی): دەربارەری تیۆری ئەندامی، زانایان پێیانوایە بنەڕەتی دروستبوونی نەوت‌و خەڵوزی بەردی‌و غازی سروشتی، پاشماوەی گیانەوەرە كۆنەكانن لەڕووەك‌و ئاژەڵی دەریایی بچوك‌و لەئەنجامی فشاری گەرمی كاریگەرییە زەمینیەكان‌و دوای ئەوەی ئەو پاشماوانەی بە چەندین گۆڕنكاری‌و كارلێك تێپەڕبوون لەئەنجامدا نەوتیان لێ دروست بووە.

دووەم (تیۆری نا ئەندامی): ئەم تیۆرە پێیوایە نەوت لەمادەیەكی غازی وەك ئەسیلین پێكهاتووە، كە لەئەنجامی كارلێكردنی كەر بیدی ئاسن‌و شێ دروست دەبێت، دوای ماوەیەك مادەیەكی چەوری لێ دروست دەبێت كە ئەو مادەیە دەبێتە سەرچاوەی دروستبوونی نەوت.

ریزبەندی بەكارهێنانی سەرچاوەكانی وزە

هەروەها نەوتی خاو تێكەڵەیەكە لەسەدان گەردی ئاوێتەی هایدرۆكاربۆنی كە قەبارەیان لەنێوان بچوكترین گەردی میسان‌و گەردیلەیەكی ئەتۆمیدایە، دەتوانین بڵێین كە زۆربەی ئەو ئاوێتانەی لە نەوتی خاودا هەن (هایدرۆكاربۆن) نین، بەڵكو هەندێكیان بەشێوەی خەوشن بڕەكەیان زۆر كەمە وەك گۆگرد، هایدرۆجین‌و كانزاكان.

ریزبەندی بەكارهێنانی سەرچاوەكانی وزە بەم شێوەیەی خوارەوەیە:

1- (35,8%)ی وزەی بەكاربراوی جیهان بریتییە لە نەوت.

2- (28,4%)ی وزەی بەكاربراوی جیهان بریتییە لە خەڵوز.

3- (23,7%)ی وزەی بەكاربراوی جیهان بریتییە لە غازی سروشتی.

4- (5,8%)ی وزەی بەكاربراوی جیهان بریتییە لە وزەی ئەتۆم.

5- (6,3%)ی وزەی بەكاربراوی جیهان بریتییە لەكۆی جۆرەكانی تری وزە.

هەروەها غازی سروشتی لەڕووی نرخەوە جێگیرەو لەڕووی ئاسەواری ژینگەشەوە كەمتر ژینگە پیس دەكات‌و بەكاردەهێنرێت بۆماڵان‌و بەرهەمهێنانی كارەبا.

وەك ئاماژەی بۆ كرا نەوت خاوەن كۆمەڵێك تایبەتمەندییە، بەجۆرێك كە ئەو تایبەتمەندیانە وایانكردوە خۆی لەگەڵ بازاڕی وزەدا بگونجێنێت بەشێوەیەك نەوت ئەو مادەیەیە كە سیستمی بازاڕی سەرمایەداری خەونی پێوە دەبینێت، چونكە بڕێكی كەمی كارێكی زۆر رادەپەڕێنێت، كە لە ئەنجامدا دەبێتە هۆی بەرهەمهێنانێكی زۆر لەكاتێكی كەمداو بەنرخێكی گونجاو، لەهەمان كاتیشدا نەوت خاوەن تایبەتمەندییە كە مادەیەكی تەمەندارەو رۆژێك لەڕۆژان بەوشێوە نامێنێت كە ئێستا هەیە، بەڵكو مادەیەكە كۆتای دێت‌و بەكارهێنانی دەبێتە هۆی لەناوچوونی.

وزەكانی جێگرەوەی نەوت

كەواتە دەتوانرێت نەوت بۆ زۆربەی بوارەكانی ژیانی رۆژانە بەكاربهێنرێت، هەر بەهۆی ئەو تایبەتمەندیانەو بوونی كەم‌و كورتی لەسەرچاوەكانی تری وزەی وەكو وزەی ئەتۆم‌و وزەی باو وزەی خۆر، ناتوانن ببنە جێگرەوەی نەوت بەهۆی بوونی چەند كەموكوڕییەك لەم سەرچاوانەی وزە، وەك:

1- وزەی ئەتۆم: وزەی ئەتۆم جێگەی ئومێدە، بەڵام جێگەی مەترسییەو دەستكەوتنی قورسە.

2- وزەی خۆر: وزەی خۆر تێچوویەكی كەمی دەوێت، بەڵام ناتوانێت پێداویستییەكان پڕ بكاتەوە.

3- وزەی با: یەكێكە لەسەرچاوەكانی وزە، بەڵام بەشێوەیەكی گشتی هێشتا داتایەكی روون نییە سەبارەت بەوزەی با لەڕووی ئاستی جێبەجێكردن‌و گونجاوی تێچوونەكەیەوە.

نەوت ئەو مادە بەنرخەیە ئەگەربێتو بەشێوەێكی باش سودی لێ وەربگیرێت، ئەوا دەبێتە مایەی خێرو خۆشی بۆ وڵاتان، بەڵام ئەگەر بەشێوەیەكی باش سودی لێوەرنەگیرێت، ئەوا دەبێتە مایەی ناخۆشی‌و دەردەسەری بۆ گەل‌و وڵات، نموونەی بەشێك لەوڵاتانی خۆرهەڵاتی ناوەڕاست.

کوردستانی نوێ