به‌رزیی‌و گرانیی نرخی زه‌ویی له كه‌لار له سنووری ئاسایی تێپه‌ڕیوه، به‌پێی به‌دواداچوونێكی چاوی خه‌ڵك نرخی زه‌وی له كه‌لار؛ نزیكه‌ی شه‌ش هێنده‌ی نرخی زه‌وییه له ویلایه‌تی كالیفۆرنیای سه‌ر به ویلایه‌ته یه‌كگرتووه‌كانی ئه‌مریكا.
ئه‌مه له‌كاتێكدایه كه ئاستی بژێویی‌و شێوه‌ژیان‌و بوونی ژێرخان‌و خزمه‌تگوزارییه‌كان‌و ژینگه له‌نێوان ئه‌م دوو شوێنه‌دا زۆر جیاوازیی هه‌یه. ئه‌ندازیارێكیش هۆكاری گرانییه‌كه‌ی ده‌خاته ئه‌ستۆی بێپلانی حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان‌و به‌رپرسێكیش ره‌تیده‌كاته‌وه حكومه‌ت هۆكاره‌كه‌ی بێت.
قه‌زای كه‌لار؛ ده‌كه‌وێته باشوری پارێزگای سلێمانییه‌وه به دووری 140 كیلۆمه‌تر، رووبه‌ری زه‌وییه‌كه‌ی 25 كیلۆمه‌تر دووجایه، به پێی ئامارێكی نافه‌رمی؛ ژماره‌ی دانیشتووانی ئه‌م قه‌زایه 225.700 كه‌سه، به‌پێی مه‌رسوومی كۆماری عێراقی ژماره 137 له 28/2/1970 بووه به قه‌زاو خراوه‌ته سه‌ر پارێزگای سلێمانیی‌و ئێستا به گه‌وره‌ترین قه‌زای هه‌رێمی كوردستان له‌قه‌ڵه‌مده‌درێت.
به‌ڵام ویلایه‌تی كالیفۆرنیا یه‌كێكه له ناوچه چڕه‌كانی دانیشتووان له ویلایه‌ته یه‌كگرتووه‌كانی ئه‌مریكا، كه‌وتووه‌ته كه‌ناری رۆژئاوای ویلایه‌ته یه‌كگرتووه‌كانی ئه‌مریكاوه، له باشووری رۆژئاواوه له‌گه‌ڵ ویلایه‌تی باخا كالیفۆرنیای مه‌كسیكی هاوسنووره، رووبه‌ری زه‌وییه‌كه‌ی 423.970 كیلۆمه‌تر دوجایه، سێیه‌مین گه‌وره ویلایه‌تی ئه‌مریكایه‌و به‌پێی سه‌رژمێری ساڵی 2010 ژماره‌ی دانیشتووانی ئه‌م ویلایه‌ته 37.253.956 سی‌و حه‌وت ملیۆن‌و دووسه‌دو په‌نجاو سێهه‌زارو نۆسه‌دو په‌نجاوشه‌ش كه‌سه، پێشر ئه‌م ویلایه‌ته به‌شێك بووه له مه‌كسیك، دواتر سه‌ربه‌خۆیی راگه‌یاندووه‌و دوای ئه‌وه‌ش چووه‌ته پاڵ ویلایه‌ته یه‌كگرتووه‌كانی ئه‌مریكا.
به‌پێی به دواداچوونه‌كانی چاوی خه‌ڵك؛ نرخی زه‌وییه‌كی 250 مه‌تر له قه‌زای كه‌لار 180 سه‌دو هه‌شتا هه‌زار دۆلاره (هه‌ژده ده‌فته‌ر دۆلار)، به‌ڵام له ویلایه‌تێكی وه‌كو كالیفۆرنیا له وڵاتێكی هه‌ره پێشكه‌وتووی وه‌كو ویلایه‌ته یه‌كگرتووه‌كانی ئه‌مریكا؛ نرخی زه‌وییه‌كی 250 مه‌تر به 30 سی هه‌زار دۆلاره (ته‌نیا سێ ده‌فته‌ر دۆلار)، به‌مشێوه‌یه ده‌بینین نرخی زه‌وی له قه‌زای كه‌لار؛ شه‌ش هێنده‌ی نرخی زه‌وییه له كالیفۆرنیا.
به‌پێی ئاماره نافه‌رمییه‌كانیش ئاستی داهاتی تاكه‌كه‌س له ئه‌مریكا؛ چه‌ند جارێك له ئاستی داهاتی تاكه‌كه‌س له كوردستان زیاتره، ئاستی داهاتی تاكه‌كه‌س له كوردستان به تێكڕا بۆ ساڵێك بریتییه له پێنج هه‌زار دۆلار، واته بۆ هه‌ر مانگێك نزیكه‌ی چوار سه‌دوو چل دۆلاره، له كاتێكدا ئاستی داهاتی تاكه‌كه‌س له ئه‌مریكا له سه‌رووی هه‌زار بۆ هه‌زارو پێنج سه‌د دۆلاره‌وه‌یه له مانگێكدا، كه‌واته داهاتی تاكه‌كه‌س له ئه‌مریكا به‌نزیكه‌یی سێ ئه‌وه‌نده یاخود چوار ئه‌وه‌نده‌ی داهاتی تاكه‌كه‌سه له كوردستاندا.
ئابوریناسێك پێیوایه حكومه‌ت به‌رپرسیاره له به‌رزبوونه‌وه‌ی نرخی زه‌وی له كه‌لاردا، چونكه چاودێر نییه به‌سه‌ر خاوه‌ن موڵكه‌كانه‌وه، هه‌روه‌ها ئاماژه‌شی بۆ ئه‌وه كرد كه حكومه‌ت نه‌یتوانیوه به یاسا چاره‌سه‌ر بۆ ئه‌و پرسه بدۆزێته‌وه.
د.عیزه‌ت سابیر، خاوه‌نی دكتۆرا له بواری ئابوری، ده‌یوت: “حكومه‌ت ده‌بێت یاساو رێسا ئابورییه‌كه رێكبخات‌و پارێزگاری له‌وه بكا نرخ به‌رزنه‌بێته‌وه”. به بڕوای ئه‌و ئابوریناسه حكومه‌تی هه‌رێم هه‌موو تواناو ئامرازێكی له‌به‌رده‌ستدایه بۆ ئه‌وه‌ی نه‌هێڵێت نرخی زه‌وی بگاته ئه‌و ئاسته، سه‌باره‌ت به‌و یاسایه‌ش كه هه‌یه له‌م بواره‌دا د.عیزه‌ت ده‌یوت: “دڵنیاتده‌كه‌م یاساكه یاسایه‌كی خراپه، چونكه ئه‌و باجه‌ی كه ساڵانه له خاوه‌ن موڵكه‌كان وه‌رده‌گیرێت بڕه پاره‌یه‌كی زۆر كه‌مه”، كه ئه‌وه‌ش به باوه‌ڕی ئه‌و نابێته هۆی سه‌قامگیركردنی نرخ.
ئابوریناسێكی دیكه‌ش پێوایه سه‌ره‌ڕای ئه‌وه‌ی قه‌زای كه‌لار شوێنێكی ستراتیجیه، له‌هه‌مانكاتدا ژماره‌یه‌كی زۆری دانیشتووانیش له ناوچه‌كانی ده‌وروبه‌ره‌وه رووی تێده‌كه‌ن، ئه‌وه‌ش وایكردوه خواست له‌سه‌ر زه‌وی زیادبكات‌و بووه‌ته هۆی گرانی نرخی زه‌وی له كه‌لار. د. خالید حه‌یده‌ر، دكتۆرا له بواری ئابوری، ده‌یوت: “به‌دڵنیاییه‌وه ئه‌م گرانییه كاریگه‌رییه‌كی خراپی بۆ ئه‌و كه‌سانه ده‌بێت كه درامه‌تی كه‌میان هه‌یه‌و به‌ئاسانیی ناتوانن زه‌وی بكڕن”.
ئه‌و ئابوریناسه ده‌شیوت: به‌رزبوونه‌وه‌ی نرخی زه‌وی به‌شێوه‌یه‌كی گشتیی كاریگه‌ریی باشی نابێت، چونكه ئه‌گه‌ر كاریگه‌ریی باشیشی هه‌بێت ئه‌وا ته‌نها بۆ “چینی ده‌وڵه‌مه‌نده‌كانه”، كه بازرگانیی به زه‌وییه‌وه ده‌كه‌ن.
له‌لایه‌كی دیكه‌وه ئه‌ندازیارێك پێیوایه؛ به‌رزبوونه‌وه‌ی نرخی زه‌وی له كه‌لار؛ بۆ كه‌میی پڕۆژه‌كانی وه‌به‌رهێنان ده‌گه‌ڕێته‌وه له‌و قه‌زایه‌دا، ئه‌حمه‌د ڕه‌حیم، ئه‌ندازیارو به‌ڕێوبه‌ری نه‌خشه‌دانان؛ له به‌ڕێوبه‌رایه‌تی گشتیی ڕۆشنبیریی گه‌رمیان، ده‌یوت: “حكومه‌ت بواری نه‌داوه به كۆمپانیاكانی وه‌به‌رهێنان له‌م شاره‌دا خانوو دروستبكه‌ن “.
له به‌رانبه‌ردا به‌رپرسێك ره‌تیده‌كاته‌وه حكومه‌ت بواری به كۆمپانیاكانی وه‌به‌رهێنان نه‌دابێت، عه‌تا حه‌مه‌ساڵح، سه‌رۆكی شاره‌وانی كه‌لار، ده‌یوت: “ئه‌وه‌ی له كوردستاندا هه‌یه پێیناوترێت وه‌به‌رهێنان، چونكه پاره له هاوڵاتیان وه‌رده‌گرێت پێش ئه‌وه‌ی پرۆژه‌كه بچێته بواری جێبه‌جێكردنه‌وه”.
ئه‌و به‌رپرسه جه‌ختی له‌وه كرده‌وه كه هیچ كه‌س‌و لایه‌نێك نییه ببێته هۆی به‌رزبوونه‌وه‌ی نرخی زه‌وی له‌و قه‌زایه‌دا، عه‌تا حه‌مه‌ساڵح ده‌شیوت: “خه‌تا له یاساكه‌دایه كه له په‌رله‌مانی كوردستانه‌وه ده‌رچووه”.
به‌ڵام پاساوه‌كان بۆ گرانیی نرخی زه‌وی هه‌رچییه‌ك بن، هاوڵاتییان پێیانوایه حكومه‌ت به‌رپرسی یه‌كه‌مه له‌و دۆخه، یه‌كێك له‌و هاوڵاتییانه به‌ناوی حسێن عومه‌ر، ته‌مه‌ن 36 ساڵ، كاسب، ده‌یوت: “ئه‌وه‌ی وایكردووه له كه‌لار زه‌وی گران بێت شه‌ریكایه‌تیی به‌رپرس‌و كڕیارو فرۆشیاره‌كانه له‌گه‌ڵ یه‌كتردا”.
سه‌رۆكی شاره‌وانی كه‌لاریش؛ سه‌ره‌ڕای ئه‌وه‌ی كه به‌توندی ئه‌و قسه‌یه‌ی ره‌تكرده‌وه، ده‌شیوت: ” ئه‌وه جگه له تۆمه‌ت هیچ شتێكی تر نییه‌و هه‌مووی پڕوپاگه‌نده‌یه‌و دووره له راستییه‌وه”.
به‌ڵام خاوه‌ن نووسینگه‌یه‌كی كڕین‌و فرۆشتنی زه‌وی پێیوایه هۆكاری گرانی نرخی زه‌وی له كه‌لاردا بۆ دابه‌شنه‌كردنی زه‌وی ده‌گه‌ڕێته‌وه له‌لایه‌ن حكومه‌ته‌وه، ئه‌وه‌ش دوای ئه‌وه‌ی كه به‌پێی بڕیارێكی سه‌رۆكایه‌تی ئه‌نجومه‌نی وه‌زیران له 8ـ6ـ2006ه‌وه دابه‌شكردنی زه‌وی راگیراوه، ئه‌حمه‌د حسێن، ته‌مه‌ن 45 ساڵ، خاوه‌نی نووسینگه، ده‌یوت: “حكومه‌ت كه‌مته‌رخه‌می كردووه له دابه‌شكردنی زه‌وی، له‌كاتێكدا زه‌وییه‌كی زۆر هه‌یه بۆ دابه‌شكردن”.
هه‌رچه‌نده پێشتر سه‌رۆكی شاره‌وانیی كه‌لار رایگه‌یاندبوو كه راسته له كه‌لار زه‌وی هه‌یه، به‌ڵام ئه‌و زه‌وییانه‌ی به زه‌وی كشتوكاڵی وه‌سفكردن‌و راشیگه‌یاند كه به‌هیچ جۆرێك بۆ مه‌به‌ستی نیشته‌جێكردن به‌كارنایه‌ن، به‌ڵام ئه‌حمه‌دی خاوه‌ن نووسینگه‌ی كڕین‌و فرۆشتنی زه‌وی، سووربوو له‌سه‌ر ئه‌وه‌ی زه‌وی هه‌یه بۆ دابه‌شكردن، ده‌شیوت: “حكومه‌ت خزمه‌ت به خه‌ڵك ناكات، چونكه ئه‌و زه‌ویانه‌ی كه هه‌ن خۆی موزایه‌ده‌یان پێوه‌ده‌كات‌و به نرخێكی گرانتر له كڕیارو فرۆشیاره‌كان ده‌یفرۆشێته‌وه”.
شاره‌زایه‌كی بواری بیناسازیش پێیوایه؛ حكومه‌ت نه‌یتوانیوه زه‌وی بدات به‌و كه‌سانه‌ی كه به‌ڕاستی مافی خۆیانه زه‌وی وه‌ربگرن، چونكه به‌رنامه‌و پلانه‌كانی خراپن، جه‌مال سه‌عید، شاره‌زا له بواری بیناسازی، ده‌یوت: “ئه‌گه‌ر زه‌ویش دابه‌شبكرێت؛ خه‌ڵكی هه‌ژار سودی لێوه‌رناگرێت، چونكه حكومه‌ت به‌شێوه‌یه‌كی باش زه‌وی دابه‌شناكات”.
مه‌ریوان عه‌لی ــ رۆژنامه‌وانی راهێنراوی كۆرسی رۆژنامه‌وانیی PDA له كه‌لار
Kurdish