پوخته
جیهانگیرى ئابوورى بریتیه له‌و دیارده‌یه‌ى كه تیایدا پێكه‌وه گرێدان و ته‌واوكاریه ئابووریه‌كان زیاد ده‌كات و تیایدا پشت به یه‌كبه‌ستنى چالاكیه نیشتمانى و هه‌رێمى و لۆكاڵیه‌كان فراوانتر ده‌بن له‌سه‌ر ئاستى جیهانى.
سه‌رمایه‌گوزارى بیانى پێكدێت له ته‌وژمه‌كانى سه‌رمایه له وڵاتێكه‌وه بۆ وڵاتێكى دیكه، سه‌رمایه‌گوزارى بیانى ئاماژه‌یه‌كه بۆ ئه‌وه‌ى كه بیانیه‌كان ڕۆڵى كاریگه‌ریان هه‌یه له به‌ڕێوه‌بردن وه‌ك به‌شێك له پڕۆسه سه‌رمایه‌گوزاریه‌كانیان. ده‌كرێت بگوترێت جیهانگیرى ئابوورى ئامڕازێكى نوێیه بۆ پڕۆسه‌ى دابه‌ش كردنى كارى نێوده‌وڵه‌تى، ڕێكخراوه ئابووریه جیهانیه‌كان ڕۆڵى نێگه‌تیڤیانه‌یان هه‌یه له‌م ڕووه‌وه.
ده‌شێت سه‌رمایه‌گوزارى له سایه‌ى جیهانگیرى ئابووریدا چه‌ندین كێشه له‌گه‌ڵ خۆیدا بهێنێ، له‌نێوانیاندا كێشه ژینگه‌ییه‌كان و كێشه كۆمه‌ڵایه‌تیه‌كان و كێشه‌كانى تایبه‌ت به ئابوورى نافه‌رمى.
پێشه‌كى
جیهانگیرى ئابوورى بریتیه له تێهه‌ڵكێش بوونى ئابوورى ده‌وڵه‌تانى جیهان له ڕێگه‌ى كه‌مبوونه‌وه‌ى به‌ربه‌سته ئابوورى و سیاسى و یاسایى و جوگرافیه‌كان، جیهانگیرى ئابوورى وه‌ك دیارده‌یه‌ك زۆرێك له بوارو چالاكى و پڕۆسه ئابووریه‌كانى گرتووه‌ته‌وه‌و وایكردووه زۆرێك له گۆڕاوه ئابووریه‌كان ڕیتمێكى جیهانى وه‌ربگرن.
سه‌رمایه‌گوزارى بیانى پڕۆسه‌یه‌كى ئابووریه زۆرێك له وڵاتانى جیهان په‌نایان بۆ بردووه، به‌ڵام هاتنه‌كایه‌وه‌ى دیارده‌ى جیهانگیرى ئابوورى وایكردووه ئه‌م پڕۆسه‌یه زیاتر گه‌شه بكات و زیاتر پێشوازى لێ بكرێت، به‌تایبه‌تى له‌لایه‌ن وڵاتانى تازه پێگه‌یشتوو كه ئامانجیان ده‌سته‌به‌ركردنى گه‌شه‌پێدانى ئابوورى وڵاته‌كانیانه.
یه‌كه‌م:- ڕۆڵى جیهانگیرى ئابوورى له نوێكردنه‌وه‌ى پڕۆسه‌ى دابه‌ش بوونى كارى نێوده‌وڵه‌تى.
به‌پێى ڕاوبۆچوونى زۆرێك له چاودێران و شیكاركارانه‌وه دیارده‌ى جیهانگیرى چه‌نده‌ها گۆڕاوى پۆزێتیڤانه‌ى ڕه‌خساندووه كه ده‌كرێت سوودى لێ وه‌ربگیرێت بۆ ڕه‌وتى گه‌شه‌سه‌ندنى ئابوورى كه بووه‌ته ئامانجى سه‌رجه‌م سیستمه ئابووریه‌كانى وڵاتانى گۆى زه‌وى، دیاره چالاكیه سه‌رمایه‌گوزاریه بیانیه‌كان ده‌بێته پێشه‌نگى هه‌وڵ و كۆششه‌كان به‌و ئاڕاسته‌یه.
ئه‌و ڕاستیه‌ى لاى هه‌موو كه‌س ئاشكرا بووه باهۆزى جیهانگیرى له‌گه‌ڵ خۆیدا مه‌رجه‌كانى كێبڕكێ له‌سه‌ر بنه‌ما جیهانیه‌كه‌ى خۆى له هه‌ر شوێنێكدا ئه‌و باهۆزه پیایدا تێده‌په‌ڕێ ده‌چێنێ و كۆمپانیاكان كه له‌و شوێنانه‌دا حزوریان ده‌بێت ئه‌گه‌ر هاتوو لۆكاڵى بن یاخود بیانى ناچارن به‌پێى ئه‌و مه‌رجانه چالاكیه‌كانیان پیاده بكه‌ن(1 ).
وڵاتانى تازه پێگه‌یشتوو، كه هێنده گه‌شه‌سه‌ندوو نه‌بوون و ئه‌داى دامه‌زراوه‌كانى دڵخۆشكه‌ر نه‌بووه به‌پێى ئه‌و ڕاستیانه پێشتر ئاماژه‌مان پێكرد. تێكه‌ڵبوونى ئه‌م وڵاتانه به دیارده‌ى جیهانگیرى سه‌ره‌تا وایكرد به‌شێكى زۆر له‌و دامه‌زراوه نیشتمانیانه نه‌توانن له‌نێو گێژه‌ڵۆكه‌ى جیهانگیریدا خۆیان ڕاگرن، هه‌ر بۆیه ئه‌و گێژه‌ڵۆكه‌یه هه‌ندێ له‌و دامه‌زراوانه‌ى له بێخ ده‌رهێناو ڕه‌گ و ڕیشه‌ى هه‌ڵكۆڵین، به‌شێكى دیكه كه له‌به‌رده‌م باهۆزى جیهانگیریدا لاواز بوون به‌ڵام نه‌رم و نیانانه ڕووبه‌ڕووى باهۆزه‌كه بوونه‌وه، ئه‌م دامه‌زراوانه ئه‌گه‌رچى له‌به‌رده‌م باهۆزى جیهانگیریداو له ئه‌نجامى كاریگه‌ریه‌كانى چه‌مانه‌وه، به‌ڵام دواتر به گۆڕینى تاكتیك و ستراتیژى كارو چالاكیه‌كانیان، توانیان له‌گه‌ڵ دیارده‌كه‌دا خۆیان بگونجێنن بگره تێكه‌ڵى دیارده‌كه ببن، به‌ڵام هه‌رچۆنێك بێت سه‌ره‌تاو بۆ ماوه‌یه‌ك گه‌شه‌ى ئابوورى كه‌وته به‌ر كاریگه‌رى دیارده‌كه‌و بۆ ماوه‌یه‌ك خه‌ڵكانێك سه‌رچاوه‌ى به‌ده‌ستهێنانى ده‌رامه‌ته‌كانیان له‌ده‌ستداو ڕێژه‌ى بێكارى تاڕاده‌یه‌ك زیادى كرد، به‌ڵام له ڕاستیدا ئه‌و حاڵه‌ته به‌شێك بوو له حاڵه‌تى خۆگواستنه‌وه بۆ چه‌رخێكى نوێتر كه تیایدا چالاكیه‌كان ڕێبازێكى ته‌ندروست تریان گرته‌به‌رو شێوازێك بوو بۆ به هاوچه‌رخ كردنى كۆى كایه ئابووریه‌كان و خۆده‌رباز كردن له شێوازى ناكارامه‌یى به‌ڕێوه‌بردنى ئابوورى وڵات، كه له ڕاستیدا ئه‌مه‌ى ئه‌و جۆره وڵاتانه پیایدا تێپه‌ڕین قوربانیه‌ك بوو بۆ تێپه‌ڕاندنى چه‌رخێك له كۆنباوى و ناكارامه‌یى سیستمى ئابوورى له‌و وڵاتانه به ئاڕاسته‌ى نوێخوازى و كارامه‌یى ئابوورى( 2).
ئه‌وانه‌ى ده‌نگى ناڕه‌زایى به‌رزده‌كه‌نه‌وه سه‌باره‌ت به دیارده‌ى جیهانگیرى، پاساوى ئه‌وه ده‌هێننه‌وه كه خودى جیهانگیرى هه‌وڵێكى دیكه‌ى بڕیار به‌ده‌ستانه له وڵاته پێشكه‌وتووه‌كان بۆ به‌رده‌وام پێدانى مۆته‌كه‌ى دابه‌ش بوونى كارى نێوده‌وڵه‌تى و به‌ڵگه‌كانیش كه ده‌یخه‌نه‌ڕوو ده‌ڵێن به ڕه‌چاوكردنى جۆرى سه‌رمایه‌گوزاریه‌كان كه وڵاتانى پێشكه‌وتوو له ڕێگه‌ى كۆمپانیاكانیانه‌وه له وڵاتانى تازه پێگه‌یشتووى جێگیر ده‌كه‌ن به‌شێكى زۆرى له بواره‌كانى خزمه‌تگوزاریه‌كاندا چڕبوونه‌ته‌وه‌و ئامانجه‌كانیشیان به‌پێى بۆچوونى ئه‌و جۆره خه‌ڵكه بریتیه له‌وه‌ى كه وڵاته پیشه‌سازیه‌كان پێویستیان به‌وه هه‌یه نه‌ك له ناوه‌وه بگره له ده‌ره‌وه‌یش خزمه‌تیان پێ بگه‌یه‌نرێ چ ئه‌وه‌ى په‌یوه‌ست بێت به بازنه‌ى خواست له‌سه‌ر به‌رهه‌مه‌كانیان بێت، یاخود ئه‌وه‌ى خزمه‌ت به پڕۆسه‌كانى به‌رهه‌مهێنان بگه‌یه‌نى، له هه‌مان كاتدا ئه‌و ڕاوبۆچوونه پێى وایه جیهانگیرى داهێنانێكه بۆ هێشتنه‌وه‌ى وڵاتانى تازه پێگه‌یشتوو له حاڵه‌تى خۆیانداو بۆ ئه‌وه‌ى ده‌ستیان به‌سه‌ردا بگیرێ ته‌كانى ڕاسته‌قینه نه‌ده‌ن بۆ خۆده‌رباز كردنیان له دیارده‌ى دواكه‌وتوویى و پاشكۆیى ئابوورى وڵاتانى پێشكه‌وتوو( 3).
ده‌نگه ناڕازیه‌كان پێیان وایه دیارده‌ى جیهانگیرى نه‌ك نه‌یتوانیوه واقعى پڕۆسه‌ى كارى نێوده‌وڵه‌تى چاره‌سه‌ر بكات، بگره ئه‌و دیارده‌یه‌ى زیاتر تۆخ كردووه‌ته‌وه، به‌ڵگه‌یشیان بۆ ئه‌وه ئه‌وه‌یه تاكو ئێستا كه‌مێك له وڵاتانى تازه پێگه‌یشتوو بازنه‌ى ئه‌و كۆمه‌ڵه وڵاته‌یان بڕیوه و بوونه‌ته وڵاتى پێشكه‌وتوو ئه‌گه‌ر به‌شێكیان گه‌شه‌یه‌كى ئابوورى گه‌وره‌یشیان تۆمار كردبێت، له‌به‌ره‌ى وڵاتانى هه‌ڵكشاو تۆمار ده‌كرێن، دیاره ئه‌م ڕاستیه‌یش له‌سه‌ر زه‌مینى واقیع ده‌بینرێ و ئه‌وه ده‌زانرێت كه له ڕووى گه‌شه‌سه‌ندنى ئابوورى و كۆمه‌ڵایه‌تى و له‌ڕووى دابین بوونى خزمه‌تگوزاریه‌كان و له ڕووى ئاستى سامان و گوزه‌رانى تاكه‌كان و له‌چه‌نده‌ها ڕووى تره‌وه جیاوازیه‌كى گه‌وره هه‌یه له‌نێوان وڵاتانى گه‌شه‌سه‌ندو و وڵاتانى تازه پێگه‌یشتوو بۆ گه‌واهى ئه‌م حاڵه ده‌كرێت دوو ڕێژه‌ى سه‌ده‌یى بخه‌ینه ڕوو تایبه‌ت به وڵاته گه‌شه‌سه‌ندووه‌كان كه زۆرێك له ڕاستیه‌كان له‌خۆده‌گرێت، كه بریتین له‌وه‌ى كه نزیكه‌ى (95%)ى كۆى هه‌نارده‌كانى جیهان له وڵاته گه‌شه‌سه‌ندووه‌كانه‌وه هه‌ڵده‌قوڵێت و نزیكه‌ى (85%)ى سه‌رجه‌م هاورده‌كانى جیهانى به‌ره‌و هه‌مان ئه‌و كۆمه‌ڵه وڵاتانه ده‌ڕوات( 4).
دووه‌م: گله‌یى له‌سه‌ر ڕۆڵى ڕێكخراوه ئابووریه جیهانیه‌كان
به‌رهه‌ڵستكارانى دیارده‌ى جیهانگیرى گومانه‌كانى خۆیان ئاڕاسته‌ى ڕێكخراوه ئابووریه نێوده‌وڵه‌تیه‌كانیش ده‌كه‌ن و گوزارشت ده‌كه‌ن كه ئه‌م ڕێكخراوه ئابووریه نێوده‌وڵه‌تیانه بۆ نموونه سندوقى نه‌ختى نێوده‌وڵه‌تى هه‌ندێ مه‌رج ده‌سه‌پێنێ كه سه‌رئه‌نجام به زیانى وڵاته تازه پێگه‌یشتووه‌كان ده‌شكێته‌وه، چونكه ئه‌م ڕێكخراوه ئابووریه نێوده‌وڵه‌تیه سه‌ربارى ئه‌وه‌ى هه‌ندێ مه‌رج ده‌سه‌پێنێ بۆ كه‌مكردنه‌وه‌ى پشتگیرى كردن له نرخى هه‌ندێ كاڵاى پێویست بۆ ژیانى ڕۆژانه‌ى هاوڵاتیان، به پاساوى كارامه كردنى ئابوورى ئه‌و وڵاتانه، له ڕاستیدا هه‌رچۆنێك بێت ئامانجى ئه‌م ڕێكخراوانه هه‌ڵگرتنى پشتگیرى له نرخى ئه‌و جۆره كاڵایانه‌و بواردان به‌وه‌ى نرخه‌كان هه‌ڵكشێن ده‌بێته هۆكارى قوڵبوونه‌وه‌ى جیاوازیه چینایه‌تیه‌كان و زیانگه‌یاندن به چینه هه‌ژاره‌كان.
به‌شێكى دیكه له مه‌رجه‌كانى ڕێكخراوه ئابووریه نێوده‌وڵه‌تیه‌كان بریتیه له‌وه‌ى وڵاتانى ئه‌ندام له‌م ڕێكخراوه ئابووریه نێوده‌وڵه‌تیانه كرانه‌وه‌ى زیاتر بكه‌ن به ڕووى بازرگانى جیهانى و له‌م پێناوه‌دا پێویست ده‌كات جۆره سیاسه‌تێكى بازرگانى په‌یڕه‌و بكه‌ن كه ئاسانكارى بخاته به‌رده‌م په‌یوه‌ندیه بازرگانیه‌كانیان و پێشوازى زیاتر بكه‌ن له سه‌رمایه‌گوزارى بیانى، له ڕێگه‌ى دانانى یاساى گونجاو بۆ هاندانى سه‌رمایه‌گوزارى و په‌یڕه‌وكردنى فه‌رمایشتى ڕه‌خساو بۆ باشتر مامه‌ڵه كردن له‌ته‌ك ئه‌و جۆره یاسایانه‌و هه‌ڵگرتنى هه‌موو ئه‌و ڕێگریانه‌و وه‌لانانى هه‌موو ئه‌و به‌ربه‌ستانه‌ى كه هه‌ن له باجى گه‌وره‌و فه‌رمایشتى ئاڵۆز، بۆ ئه‌وه‌ى كۆمپانیا بیانیه‌كان به ده‌ستكراوه‌یى بتوانن له وڵاته تازه پێگه‌یشتووه‌كاندا چالاكیه‌كانیان ئه‌نجام بده‌ن، دیاره ئه‌م ئامانجانه ئه‌گه‌ر سه‌رئه‌نجام جۆره كه‌ڵكێك بۆ وڵاتانى تازه پێگه‌یشتوو ده‌سته‌به‌ر بكات و گه‌شه‌ى ئابوورى بۆ بڕه‌خسێنێ، به‌ڵام ئه‌وانه‌ى دژایه‌تى ئه‌م جۆره حاڵه‌ته ده‌كه‌ن پێیان وایه ئه‌مه‌ى ئه‌نجام ده‌درێت سه‌ربارى ئه‌وه‌ى ڕێ و شوێنێكه بۆ قازانج گه‌یاندن به كۆمپانیا بیانیه‌كان، سه‌ربارى ئه‌مانه سه‌پاندنى هه‌ندێ مه‌رجى پێشوه‌خت به‌سه‌ر وڵاتانى تازه پێگه‌یشتوودا به‌بێ دیالۆك و ڕاگۆڕینه‌وه‌و دانوستان ناحه‌قیه‌كه به‌رامبه‌ر ئه‌م وڵاتانه ده‌كرێت و دووره له هه‌ر شێوازێكى دیموكراتى كه بانگه‌وازى به‌شدارى پێكردن ده‌كات و په‌راوێزخستنى پێ قووت نادرێت، ئه‌و دروشمانه‌ى كه هه‌رگیز به‌رامبه‌ر وڵاتانى تازه پێگه‌یشتووى په‌یڕه‌و ناكات، لانى كه‌م له‌م ڕووه‌وه(5 ).
گله‌یى هه‌ندێ كه‌س له‌سه‌ر ڕێكخراوه ئابووریه نێوده‌وڵه‌تیه‌كان و سه‌رجه‌م ئه‌و لایه‌نانه‌ى جاڕ ده‌ده‌ن بۆ ئه‌وه‌ى وڵاتانى تازه پێگه‌یشتوو كرانه‌وه‌ى زیاتریان هه‌بێت له به‌رامبه‌ر سه‌رمایه‌گوزارى بیانى بۆ هاورده‌كردنى كاڵا بیانیه‌كان ئه‌وه‌یه كه گومان هه‌یه له‌وه‌ى ئه‌م جۆره هاندانانه بۆ ئه‌وه بێت كۆمپانیا بیانیه‌كان بازاڕى سه‌رمایه‌گوزارى زیاتر بۆ خۆیان دابین بكه‌ن و بازاڕى زۆرتر بۆ خۆیان ده‌سته‌به‌ر بكه‌ن به مه‌به‌ستى ساغ كردنه‌وه‌ى كاڵاكانیان. به واتایه‌كى دیكه به‌ده‌ر له به‌رژه‌وه‌ندییه‌كانى وڵاتانى تازه پێگه‌یشتوو، ئه‌م وڵاتانه بكرێنه داینه‌مۆى گه‌شه‌پێدانى به‌رده‌وامى وڵاته گه‌شه‌سه‌ندووه‌كان و بۆ به‌رده‌وام پێدانى خۆشگوزه‌رانى له‌و وڵاتانه.
گله‌ییه‌كى دیكه كه ئاڕاسته‌ى ڕێكخراوه ئابووریه نێوده‌وڵه‌تیه‌كان ده‌كرێت ئه‌وه‌یه به‌هۆى میكانیزمى دابه‌ش بوونى ده‌نگه‌كان و ده‌سته‌به‌ربوونى زۆرترین ده‌نگه‌كان له‌م ڕێكخراوانه بۆ وڵاتانى گه‌شه‌سه‌ندوو به‌و پێیه‌ى به‌شدارى كردنه‌كانیان له سه‌رمایه‌كانى ئه‌م ڕێكخراوانه‌و له‌به‌ر گه‌وره‌یى بڕه به‌شه‌كانیان له‌و سه‌رمایانه زۆربه‌ى هه‌ره زۆرى بڕیاره‌كان ده‌كه‌وێته نێو ده‌ستى وڵاته سه‌رمایه‌دارییه گه‌شه‌سه‌ندووه‌كان و وا ده‌كات زۆربه‌ى هه‌ره زۆرى بڕیاره‌كان یه‌كانگیر بێت له‌ته‌ك به‌رژه‌وه‌ندییه‌كانى ئه‌م وڵاتانه، له هه‌مان كاتداو به‌هۆى ئه‌و مه‌رجداریه‌تیه‌ى ئه‌م ڕێكخراوه ئابووریه نێوده‌وڵه‌تیانه هه‌یانه قه‌رزه‌كانیان و كۆمه‌كه‌كانیان كه پێشكه‌شى وڵاتانى تازه پێگه‌یشتوو ده‌كرێت مه‌رجداره‌و سه‌پاندنى چه‌ندین مه‌رجى به‌دوادا دێت كه ئه‌گه‌ر هاتوو هه‌ر سه‌رپێچیه‌ك ڕووى دا له‌لایه‌ن وڵاتانى تازه پێگه‌یشتوو وڵاتانى تازه پێگه‌یشتوو ڕووبه‌ڕووى سزا ده‌كرێته‌وه‌و سه‌رئه‌نجام له ڕێگه‌ى ئه‌م ڕێكخراوه ئابووریه جیهانیانه‌وه ته‌وقێكى گه‌وره ده‌خرێته ئه‌ستۆى وڵاتانى تازه پێگه‌یشتوو وا ده‌كات هه‌رده‌م ئه‌م وڵاتانه گیرۆده‌ى پاشكۆییه‌ك ببنه‌وه كه دواخستنى ئابوورى به‌دوادا دێت( 6).
سێیه‌م: كێشه ژینگه‌ییه‌كانى سه‌رمایه‌گوزارى بیانى
ده‌نگه دژه‌كان به جیهانگیرى و سه‌رمایه‌گوزارى بیانى پێیان وایه ئه‌و هه‌راو هوریایانه‌ى نێوه‌نده‌كانى خۆرئاوا ده‌ینێنه‌وه، گوایه سه‌رمایه‌گوزارى بیانى به‌سودو قازانج ده‌گه‌ڕێته‌وه بۆ وڵاته تازه پێگه‌یشتووه‌كان و ئه‌م جۆره سه‌رمایه‌گوزاریانه یارمه‌تى ئه‌و وڵاتانه ده‌دات بۆ بره‌وپێدانى وزه و توانا ئابووریه‌كانیان و بۆ هێنانه كایه‌وه‌ى كارامه‌یى و لێهاتوویى ئابوورى و به ته‌نها له‌م ڕێگه‌یه‌وه وڵاتانى تازه پێگه‌یشتوو ده‌توانن ئاینده‌یه‌ك بۆ خۆیان تۆمار بكه‌ن له گۆڕه‌پانى كێبڕكێى جیهانى به هه‌مان شێوه‌ى وڵاتانى پێشكه‌وتوو، له‌م ڕێگه‌یه‌وه ده‌توانن پشكیان هه‌بێت له چالاكیه‌كانى هه‌نارده‌كردن بۆ بازاڕه جیهانیه‌كان، ئه‌وانه‌ى دژ به‌م بیرۆكه‌یه‌ن پێیان وایه ئه‌مه به ته‌نها سیناریۆیه‌كه بۆ تێگلانى وڵاتانى تازه پێگه‌یشتوو له گه‌مه‌ى خزمه‌تگه‌یاندن به به‌رژه‌وه‌ندیه‌كانى وڵاته پیشه‌سازیه گه‌وره‌كان، له ڕێگه‌ى سوود وه‌رگرتن له‌و خه‌سڵه‌تانه‌ى كه هه‌ندێ له وڵاته تازه پێگه‌یشتووه‌كان هه‌یانه‌و له‌به‌ر هه‌ندێ مه‌به‌ستى ژینگه‌یى، دواى ئه‌وه‌ى هۆشیاریه ژینگه‌ییه‌كان له وڵاته پێشكه‌وتووه‌كاندا زیادى كردووه‌و دواى ئه‌وه‌ى كۆمه‌ڵه‌كانى فشارو پارته سه‌وزه‌كان فشاری گه‌وره‌یان دروست كردووه‌و كراوه‌ته بابه‌تێكى نیشتمانى و بووه‌ته وه‌ره‌قه‌یه‌كى هه‌ڵبژاردن، بۆ كۆكردنه‌وه‌ى ده‌نگى زیاتر كه سه‌رئه‌نجام دۆستانى ژینگه هێنده ده‌نگیان په‌یدا كردووه كه له په‌رله‌مانه‌كانى وڵاته دیموكراتیه‌كان دۆست و هه‌وادارو نوێنه‌ریان هه‌بێت و توانیویانه چه‌ندین یاساى تایبه‌ت به پاراستنى ژینگه تێپه‌ڕێنن كه بوار ناڕه‌خسێنێ چالاكیه دژ به ژینگه‌ییه‌كان په‌ره بسێنێ، بگره هه‌ندێ جار هێنده فشاره‌كان گه‌وره ده‌بێت كه وڵاته پێشكه‌وتووه‌كان ناچار بن به‌وه‌ى سیاسه‌تێكى سه‌رله‌نوێ دابه‌ش كردنه‌وه‌ى پیشه‌سازیه‌كان له‌نێوان وڵاته پێشكه‌وتووه تازه پێگه‌یشتووه‌كان بگیرنه به‌ر، له هه‌مان كاتدا تێپه‌ڕاندنى یاساكانى پیس كردنى ژینگه. وایكردووه تێچوونه‌كانى ئه‌و چالاكیانه زیاد بكات و له ڕووى ئابووریه‌وه سودمه‌ندێتى به‌رده‌وام پێدانى ئه‌و چالاكیانه له وڵاته گه‌شه‌سه‌ندووه‌كان نه‌مێنێ و وا بكات ئه‌م وڵاتانه ده‌ستبه‌ردارى چه‌ندین چالاكى پیشه‌سازى پیسكه‌رى ژینگه ببن و بڕیار بده‌ن له وڵاته‌كانى خۆیانى دوور بخه‌نه‌وه(7 ).
له‌سه‌ر بنه‌ماى سه‌رله‌نوێ دابه‌ش كردنه‌وه‌ى پیشه‌سازیه‌كان، هه‌ندێ پیشه‌سازى ژینگه پیسكه‌ر بۆ نموونه پیشه‌سازیه‌كانى پاڵاوتنى نه‌وت و پیشه‌سازیه پتروكیمیاویه‌كان ئه‌گه‌رچى ته‌كنۆلۆژیایه‌كى پێشكه‌وتووى پێویسته و سه‌رمایه‌یه‌كى گه‌وره ده‌خوازێت دوورخرانه‌وه له وڵاته پێشكه‌وتووه‌كان و ڕووه‌و وڵاتانى گه‌شه‌سه‌ندوو ڕه‌وانه كران. به‌تایبه‌ت وڵاته نه‌وتیه‌كان كه سه‌رچاوه‌ى كه‌ره‌سته سه‌ره‌تاییه‌كانى ئه‌م جۆره پیشه‌سازیانه‌ن. كه‌واته ده‌نگه ناڕه‌زاكان، له زۆر بۆنه‌دا ئه‌م بابه‌تانه‌یان به‌بیردا هێناوه‌ته‌وه. كه وڵاته پێشكه‌وتووه‌كان له ڕێگاى چالاكیه سه‌رمایه‌گوزاریه‌كانى خۆیانه‌وه‌و له ڕێگه‌ى سیاسه‌ته پیشه‌سازیه‌كانیانه‌وه، به‌نیازن سه‌رمایه‌گوزارى بیانى به وڵاتانى تازه پێگه‌یشتوو بفرۆشنه‌وه، به‌بێ ئه‌وه‌ى گوزارشت له نیه‌ته شاراوه‌كانى خۆیان بكه‌ن كه به‌شێكیان بریتیه له‌وه‌ى پیشه‌سازیه پاك و خاوێنه‌كان و ته‌كنۆلۆژیا به‌رزه‌كان لاى خۆیان بهێڵنه‌وه‌و پیشه‌سازیه پیس و پۆخڵه‌كان بگوێزینه‌وه بۆ وڵاتانى تازه پێگه‌یشتوو وه‌ك ئه‌وه‌ى ئه‌م وڵاته بێچارانه‌یان كردبێته زبڵدانى پیشه‌سازى جیهانى( 8).
به‌شێك له‌و هۆكارانه‌ى كه وای كردووه وڵاتانى پێشكه‌وتوو هه‌ندێ پیشه‌سازى پیسكه‌رى ژینگه له‌خۆیان دوور بخه‌نه‌وه، ده‌گه‌ڕێته‌وه بۆ ئه‌ژماركردنه‌كانى سودمه‌ندێتى ئابوورى ئه‌م جۆره پیشه‌سازیانه، كه وا ده‌كات به‌ها پێدانه‌كانى پڕۆسه سه‌رمایه‌گوزاریه‌كان له‌وه‌دا بگیرسێته‌وه كه بڕیار وه‌رگرتنه سه‌رمایه‌گوزاریه‌كان هانده‌رى ئه‌وه بێت ئه‌م جۆره پیشه‌سازیانه دانه‌مه‌زرێن، چونكه باجه‌كانى پیسكردنى ژینگه تێچوونه ڕاسته‌وخۆكان زیاد ده‌كات، له هه‌مان كاتدا بڕیار وه‌رگران له‌سه‌ر پڕۆژه سه‌رمایه‌گوزاریه‌كان له وڵاتانى پێشكه‌وتوو، له‌به‌رئه‌وه‌ى ئاسۆیه‌كى فراوانترى بیركردنه‌وه‌یان هه‌یه‌و له‌پالأ تێچوونه ژمێریاریه ڕاسته‌وخۆكان، تێچوونه پێچراوه ناڕاسته‌وخۆكانیشى ئه‌ژمار ده‌كات، كه زۆرتر په‌یوه‌سته به تێچوونه كۆمه‌ڵایه‌تیه‌كانه‌وه، كه‌واته له ئه‌نجامى به‌هه‌ند وه‌رگرتنى ئه‌م هه‌موو تێچوونانه، بڕیار وه‌رگرانى بوارى چالاكیه پیشه‌سازیه‌كان پێیان وایه ئه‌و چالاكیانه‌ى پیسكه‌رى ژینگه‌ن، له‌پاڵ ئه‌وه‌ى له ڕووى ژمێریاریه‌وه تێچوونى گه‌وره له‌خۆده‌گرێت، له ڕووى ئه‌ژمارى قازانجه نه‌ته‌وه‌ییه‌كانه‌وه. له‌برى ئه‌وه‌ى قازانج ده‌سته‌به‌ر بكات زیانى به‌دوادا دێت، چونكه ده‌رهاویشته‌كانى پیس بوونى ژینگه زیان به ته‌ندروستى جه‌سته‌یى و ده‌روونى به‌دواى خۆیدا دێت چونكه پیس بوونى ژینگه له‌گه‌ڵ خۆیدا نه‌خۆشیه‌كانى كۆئه‌ندامى هه‌ناسه‌و نه‌خۆشیه‌كانى پێست و چه‌ندین نه‌خۆشى دیكه زیاد ده‌كات، له هه‌مان كاتدا ژاوه‌ژاو كه جۆرێكى دیكه‌ى پیسبوونى ژینگه‌یه. نه‌خۆشیه ده‌روونیه‌كان له‌گه‌لأ خۆیدا ده‌هێنێ، له‌لایه‌كى دیكه‌وه پیسبوونى ژینگه كه ئاووهه‌واو زه‌وى ئالوده‌و پیس ده‌كات ده‌بێته هۆكارى زیاتر داخورانى خانووبه‌ره‌و سه‌رمایه مادیه‌كان و ژێرخانى ئابوورى كه له‌گه‌لأ خۆیدا تێچوونه‌كانى قه‌ره‌بووكردنه‌وه‌و نۆژه‌ن كردنه‌وه زیاد ده‌كات، له‌پاڵ زۆربوونى تێچوونه ته‌ندروستیه‌كان به‌هۆى بڵاوبوونه‌وه‌ى نه‌خۆشیه په‌یوه‌سته‌كان به پیس بوونى ژینگه(9 ).
له‌به‌ر ئه‌و هۆكارانه‌ى سه‌ره‌وه ده‌نگه ناڕه‌زاكان بۆ دیارده‌ى جیهانگیرى و بۆ سه‌رمایه‌گوزارى بیانى، ئه‌وه ده‌خه‌نه‌ڕوو كه دیارده‌ى جیهانگیرى و سه‌رمایه‌گوزارى بیانى له‌به‌رچاوى كاڵى وڵاتانى تازه پێگه‌یشتوو نه‌خولقێنراون و پێویست ده‌كات وڵاتانى تازه پێگه‌یشتوو، كاتێ بابه‌تێكى سه‌رمایه‌گوزارى له وڵاته‌كانیاندا تاوتوێ ده‌كه‌ن ده‌بێت له‌برى جارێ چه‌ندین جار ئه‌ملاو ئه‌ولاى بۆ بكه‌ن و كاریگه‌ریه پێش و پاشه‌كانى به‌یاد خۆیاندا بهێننه‌وه‌و هێنده به ئاسانى هه‌ڵنه‌كوتنه سه‌ر هه‌ر بوارێكى سه‌رمایه‌گوزارى و وا نه‌زانن هه‌ڵپه‌ى هه‌ندێ لایه‌نى بیانى بۆ سه‌رمایه‌گوزارى كردن له هه‌ندێ وڵاتدا له وڵاته تازه پێگه‌یشتووه‌كان به ته‌نها له‌به‌رچاوى كاڵى وڵاتانى تازه پێگه‌یشتووه، چونكه ئه‌و كۆمپانیا بیانیانه هه‌ندێ جار له‌و ڕێگه‌یه‌وه له‌پاڵ قازانجه مادیه‌كانیاندا، خۆیان ڕزگار ده‌كه‌ن له نه‌وه كۆنه‌كانى ته‌كنۆلۆژیا، بۆ ئه‌وه‌ى ئه‌و نه‌وه كۆنانه بگوێزنه‌وه بۆ وڵاتانى تازه پێگه‌یشتوو لاى خۆیان نه‌وه‌یه‌كى نوێى ته‌كنۆلۆژیا دابه‌زێنن كه به‌رهه‌مدارى زیاد ده‌كات و تێچوونه‌كان داده‌به‌زێنێ، له هه‌مان كاتدا ئه‌گه‌ر خێرێكیان كرد له بوارێكدا نوێترین ته‌كنۆلوژیان بۆ وڵاتانى تازه پێگه‌یشتوو گواسته‌وه، ئه‌وا له‌و كاره‌یان مه‌به‌ستێكیان هه‌یه كه له‌وانه‌یه بۆ سود وه‌رگرتن بێت له‌و خه‌سڵه‌تانه‌ى كه له‌و شوێنه‌دا هه‌بێت له فره‌یى سه‌رچاوه‌یه‌كى ئابوورى. یاخود له پێناو كه‌مكردنه‌وه‌ى تێچوونه‌كانى گواستنه‌وه، یاخود بۆ دوورخستنه‌وه‌ى چالاكیه پیسكه‌ره‌كانى ژینگه له وڵاته‌كانى خۆیان، كه‌واته به‌پێى ڕاوبۆچوونى ئه‌م ده‌نگه ناڕازیانه پێویست ده‌كات ئه‌نجامده‌رانى سیاسه‌ته ئابووریه‌كانه‌و بڕیار وه‌رگرانى بوارى سه‌رمایه‌گوزارى بیانى هێنده خۆشباوه‌ڕانه خۆیان فڕێ نه‌ده‌نه سه‌ر ملى هه‌ر بوارێك و به‌بێ بیركردنه‌وه‌یه‌كى قوڵ خۆیان نه‌هاوێژنه نێو ڕێگاى هات و نه‌هات و به ته‌نها دیوى ده‌ره‌وه‌ى مه‌سه‌له‌كان نه‌بینن، بگره پێویست ده‌كات له هه‌موو بابه‌ته‌كان قوڵ ببنه‌وه‌و سه‌روبه‌رى لێكبده‌نه‌وه.
چواره‌م: په‌ره‌سه‌ندنى جۆرى كاره نافه‌رمیه‌كان
یه‌كێك له‌و دیاردانه‌ى كه جیهانگیرى ئابوورى خولقاندوویه‌تى بریتیه له هه‌ڵكشانى ڕێژه‌ى ئه‌و كه‌سانه‌ى كه له كاره نافه‌رمیه‌كاندا كار ده‌كه‌ن، بۆ نموونه ئاماره فه‌رمیه‌كانى تایبه‌ت به وڵاتانى خواروى خۆرهه‌ڵاتى ئاسیا، ئه‌وه‌ى ده‌رخستووه كه ئه‌و خه‌ڵكانه‌ى كه كاریان كردووه له چالاكیه ئابووریه نافه‌رمیه‌كاندا له غه‌یرى كه‌رتى كشتوكاڵى به شێوه‌یه‌كى به‌رچاو زیادى كردووه‌و ئه‌م حاڵه‌ته‌یش به‌شێك له وڵاتانى ئه‌مه‌ریكاى لاتینى گرتووه‌ته‌وه‌و ئه‌وروپاى خۆرهه‌ڵاتیش به‌ده‌ر نه‌بووه له‌م دیارده‌یه.
ئه‌و هۆكارانه‌ى كه وایكردووه چالاكیه ئابووریه نافه‌رمیه‌كان به‌م شێوه‌یه په‌ره‌بسێنێ، بریتیه له‌وه‌ى هه‌ندێ له‌و وڵاتانه وه‌ك پێویست شاره‌زاییان په‌یدا نه‌كردووه له‌گه‌ڵ چۆنیه‌تى مامه‌ڵه‌كردن له‌ته‌ك گه‌شه‌سه‌ندنى ئابوورى خێرا و به‌په‌له، له‌لایه‌كى دیكه‌وه هه‌ندێ وڵاتانى دیكه بێ به‌رنامه بگره هه‌ڕه‌مه‌كى پێشوازیان كردووه له سه‌رمایه‌گوزارى بیانى و چڕكردنه‌وه‌ى سه‌رمایه له هه‌ندێ بوارو چالاكى به‌بێ به‌ستنه‌وه‌ى ئه‌و جۆره سه‌رمایه گوزاریانه به پرسى به‌كارخستنى هێزى كارو داماڵینى له هێنانه‌دى ئه‌م ئامانجه ئابووریه، كه‌واته دابڕانى پڕۆسه‌ى سه‌رمایه‌گوزارى له ئامانجى به‌كارخستنى هێزى كار وا ده‌كات ئه‌ندامانى هێزى كار له وڵات بگه‌ڕێن به دواى هه‌ر بوارێك بژێوى ژیانیان بۆ فه‌راهه‌م بكات. كه دوور نیه كاركردن بێت له بواره نافه‌رمیه‌كاندا( 10).
سه‌رمایه‌گوزارى بیانى كه هه‌ندێ جار ده‌ستى كارى بیانى له‌گه‌ڵ خۆیدا ده‌هێنێ، یاخود به ته‌نها مامه‌ڵه له‌ته‌ك ئه‌و ده‌ستى كارانه ده‌كات كه ئاستێكى به‌رزى لێهاتووییان هه‌یه، ئه‌مه وا ده‌كات ئه‌و ده‌ستى كارانه‌ى له ده‌ره‌وه‌ى چوارچێوه‌ى كارو چالاكیه‌كانى ئه‌و بوارانه‌ن بواریان بۆ نه‌ڕه‌خسێ ئاوێته‌ى چالاكیه فه‌رمیه‌كان ببن، كه له‌و ڕێگه‌یه‌وه ڕه‌خساوه‌و، ناچار ئه‌وانه‌ى بێكارن و بواریان پێ نادرێت، یاخود ئاستى لێهاتووییه‌كانیان بواریان پێ نادات دوور نیه بگه‌ڕێن به دواى هه‌ر كارێكدا ئه‌گه‌ر هاتوو ئه‌و كارانه‌یش ئه‌نجامى ده‌ده‌ن له چوارچێوه‌ى چالاكیه نافه‌رمیه‌كانیشدا بێت( 11).
ده‌ركه‌وتووه ئه‌و وڵاتانه‌ى كه ئابووریه‌كانیان له جۆره سیستمێكه‌وه ده‌گواسترێته‌وه بۆ جۆره سیستمێكى دیكه‌و ئه‌و ئابووریانه‌ى گۆڕانى به‌سه‌ردا دێت و كارى ڕیفۆرم ئه‌نجام ده‌ده‌ن، له‌و ماوه‌یه‌ى كه ئه‌م گۆڕانكاریانه‌و ئه‌و ڕیفۆرمانه ئه‌نجام ده‌درێن ژینگه‌یه‌ك دێته گۆڕێ كه تیایدا چالاكیه نافه‌رمیه‌كان ده‌بوژێته‌وه، له هه‌مان كاتدا كاتێك كه قه‌یرانى ئابوورى سه‌رهه‌ڵده‌دات ئه‌م قه‌یرانه ئابووریانه‌یش زیاتر بوار ده‌ڕه‌خسێنێ چالاكیه ئابووریه نافه‌رمیه‌كان سه‌رهه‌ڵده‌ده‌ن، چونكه له‌و حاڵه‌ته‌دا كه‌رتى حكومى یاخود بچوك ده‌بێته‌وه یان لاواز ده‌بێت، دیاره ئه‌م حاڵه‌ته وا ده‌كات تواناى كه‌رتى حكومى بۆ به‌كارخستنى ده‌ستى كار كه‌م بێته‌وه‌و بوارى زیاتر بخولقێنێ بۆ گه‌شه‌سه‌ندنى چالاكیه ئابووریه نافه‌رمیه‌كان و كاركردن تیایدا( 12).
هه‌ندێ كۆمپانیا كه ده‌توانن به خێرایى سه‌رمایه‌كانیانى خۆیان بگوێزنه‌وه به ڕه‌چاوكردنى بارودۆخه ئابووریه‌كان و له‌ڕێگه‌ى دیراسه‌كردنى جۆرى چالاكیه سه‌رمایه‌گوزاریه‌كان، ئه‌و كۆمپانیایانه‌ى كه مه‌به‌ستیان به‌ده‌ستهێنانى قازانجه به هه‌ر شێوه‌یه‌ك بێت ئاماده‌ن به‌شێك له چالاكیه سه‌رمایه‌گوزاریه‌كانیان بگوێزنه‌وه بۆ ئه‌و شوێنانه‌ى كه یاساكانى سه‌رمایه‌گوزارى تیایدا نه‌خه‌مڵاوه، یاخود به‌هۆى بێسه‌روبه‌رى و پشێوى و پچڕانى شیرازه‌كانى سیستمى سیاسى و حوكمڕانیه‌وه و به‌هۆى به‌رپابوونى گه‌نده‌ڵى و كه‌مى یاخود له‌ده‌ستچوونى ڕۆڵى چاودێرى و ڕێكخستنى لایه‌نه په‌یوه‌ندیداره‌كان، دیاره له حاڵه‌تێكى وه‌هادا چالاكیه نافه‌رمیه‌كان ڕوو له‌زیادبوون ده‌كه‌ن و چالاكیه سه‌رمایه‌گوزاریه‌كانى كۆمپانیا بیانیه‌كان، ئه‌وانه‌ى له گۆمه لێخنه‌كاندا مه‌له ده‌كه‌ن، هه‌ژارى و نه‌دارى خه‌ڵكه بێچاره‌كان ده‌قۆزنه‌وه‌و هه‌وڵ ده‌ده‌ن بۆ دابه‌زاندنى تێچوونه‌كانیان، ده‌ستى كارى هه‌رزانى ئه‌و جۆره خه‌ڵكه به‌كاربهێنن كه ناچارن به موچه‌یه‌كى كه‌متر به به‌راورد له‌ته‌ك چالاكیه فه‌رمیه‌كاندا كار بۆ ئه‌و جۆره كۆمپانیایانه بكه‌ن.
ڕاستیه‌كان ئه‌وه‌یان ده‌رخستووه كه ڕێژه‌ى هه‌ره زۆرى ئه‌وانه‌ى له چالاكیه نافه‌رمیه‌كاندا كار ده‌كه‌ن پێكهاتوون له توێژى ژنان. كه هه‌میشه توێژێكى بێ ده‌نگ و كه‌م كێشه‌ن له‌نێو كۆمه‌ڵگه‌ى كاركه‌راندا، هه‌ر بۆیه ئه‌م ڕاستیانه ئه‌وه‌یش ده‌رده‌خه‌ن كه ده‌رامه‌تى به‌ده‌ستهاتویى توێژى ژنان كه‌متره به به‌راورد له‌ته‌ك توێژى پیاواندا( 13).
بۆ به‌كارهێنانى ده‌ستى كارى پیاوان یاخود ژنان، خاوه‌ن كاره‌كان ئه‌وانه‌ى كارگه‌ى گه‌وره‌یان هه‌یه پێیان باشتره ده‌ستى كارى پیاو به‌كاربهێنن، به‌ڵام كارخانه بچوكه‌كان به‌تایبه‌تى له بوارى پیشه‌سازى خۆراكدا لایان باشتره ده‌ستى كارى ژن به‌كاربهێنن، به‌ڵام لێره‌دا ده‌بێت ئه‌و ڕاستیه بهێنینه‌وه یادى خۆمان كه ئه‌و كارخانه بچووكانه به‌شێكى زۆریان چالاكى نافه‌رمى پێكده‌هێنن، كه‌واته ئه‌مه‌یش ئه‌وه‌مان بۆ ده‌رده‌خات كه چالاكیه نافه‌رمیه‌كان زیاتر ده‌ستى كارى ژن به‌كار ده‌هێنن( 14).
دیارده‌ى جیهانگیرى له‌گه‌ڵ هه‌موو ئه‌و خه‌سڵه‌ته باشانه‌ى ده‌یهێنێته گۆڕێ. به‌ڵام هه‌مان ئه‌م دیارده‌یه ڕه‌تاندنه‌وه‌ى زیاترى چینه هه‌ژاره‌كان به‌تایبه‌تى توێژى ژنانى هه‌ژار له‌گه‌ڵ خۆیدا ده‌هێنێ و ده‌بێته هۆكارى ئه‌وه‌ى چالاكیه نافه‌رمیه‌كان زیاتر په‌ره‌بسێنێ و به‌شێك له چالاكیه ئابووریه‌كان شێوازى چالاكیه‌كانى خۆیان له چالاكى فه‌رمیه‌وه بگۆڕنه‌وه سه‌ر چالاكى نافه‌رمى، ئه‌و جۆره چالاكیه‌ى كه قازانجى زیاترى لێوه به‌ده‌ست ده‌هێنرێ. به‌تایبه‌تى له ڕێگه‌ى به‌كارهێنانى نافه‌رمى ده‌ستى كارى كه‌م موچه‌و دابڕاو له هه‌ر كۆمه‌ك و یارمه‌تیه‌ك له بیمه‌ى نه‌خۆشى و قه‌ره‌بووكردنه‌وه‌ى زیان به‌ركه‌وتنى جه‌سته‌یى له كاتى كاركردندا( 15).
له‌پاڵ ئه‌وه‌ى كۆمپانیا سه‌رمایه‌گوزاره‌كانى سه‌رده‌مى جیهانگیرى تا ڕاده‌یه‌ك و له هه‌ندێ وڵاتدا خۆیان ده‌رباز كردووه له تێچوونه‌كانى بیمه‌ى كار، له هه‌مان كاتدا ئه‌م سه‌رده‌مه وایكردووه كۆمپانیاكان كه‌متر خۆیان ببه‌ستنه‌وه به گرێبه‌ستى هه‌میشه‌یى و درێژ ماوه له‌گه‌لأ كرێكارانداو زیاتر ڕووبكه‌نه گرێبه‌ستى كورت خایه‌ن، به مه‌رجێك ئه‌و كۆمپانیایانه به ئاره‌زووى خۆیان و دوور له هه‌ر سه‌پاندنێكى لایه‌نه حكومى و فه‌رمیه‌كان و فشارى سه‌ندیكاكانى كار موچه‌ى ئه‌و كارمه‌نده كاتیانه دیارى ده‌كه‌ن، له هه‌مان كاتدا ئه‌گه‌ر هاتوو ئه‌م كۆمپانیایانه كه‌وتنه ژێر فشارو پاڵه په‌ستۆى توێژى پیاوان بۆ زیاد كردنى موچه‌و به‌ده‌ستهێنانى بیمه‌ى كار، ئه‌وا ئه‌و كۆمپانیایانه سلأ ناكه‌نه‌وه له‌وه‌ى له‌برى پیاوان ژنان به‌كاربهێنێ، ئه‌و توێژه‌ى كه‌متر فشارو پاڵه‌په‌ستۆ دروست ده‌كه‌ن له‌سه‌ر پیاوانى كارو كۆمپانیاكان و به موچه‌یه‌كى نزمتر قایل ده‌بن( 16).
پوخته‌و به‌رئه‌نجامه‌كان
جیهانگیرى ئابوورى بریتیه له په‌ره‌سه‌ندن و زیاتر پته‌وبوونى په‌یوه‌ندیه ئابووریه‌كانى وڵاتانى گۆى زه‌وى له ڕێگه‌ى زیاتر ئاسان بوون و خێرا بوون‌و زیاتر پته‌وبوون و قوڵبوونه‌وه‌ى گواستنه‌وه‌ى كاڵاو خزمه‌تگوزاریه‌كان‌و سه‌رمایه‌و ده‌ستى كارو ته‌كنۆلۆجیای زانیاریه‌كان، هه‌رچه‌نده جیهانگیرى ئابوورى خۆى له خۆیدا پڕۆسه‌یه‌كه‌و به‌رئه‌نجامى كۆمه‌ڵێ فاكته‌رى ئابوورى و سیاسى و یاساى‌و كلتوریه، به‌ڵام خودى ئه‌م پڕۆسه‌یه له‌ڕووى هزرى ئابووریه‌وه پاڵپشتى كراوه به هزرى ئابوورى بازاڕ، ئه‌و هزره ئابوورییه كه جه‌خت ده‌كاته‌وه له‌سه‌ر سه‌ربه‌ستى ئابوورى و ده‌ست تێوه‌رنه‌دانى حكومه‌ت له كاروباره ئابووریه‌كان و بواردان به هێزه‌كانى خواست و خستنه‌ڕوو وه‌ك میكانیزمێك بۆ هێنانه‌دى كارامه‌یى ئابوورى و كرانه‌وه‌ى بازاڕه‌كان به ڕووى بازرگانى ده‌ره‌كى له ڕێگه‌ى نه‌هێشتن یاخود كه‌مكردنه‌وه‌ى كۆسپه ئابووری و كارگێڕى و یاساییه‌كان.
سه‌رمایه‌گوزارى بریتیه له‌و پڕۆسه ئابووریه‌ى كه له ڕێگایه‌وه وزه‌و تواناى ئابوورى زیاتر بونیاد ده‌نرێ و به‌رئه‌نجامه‌كانى بریتیه له زیاتر هه‌ڵقوڵاندن و خوڵقاندنى كاڵا و خزمه‌تگوزارى زیاترو كه به دوایدا به‌رهه‌مى نه‌ته‌وه‌یى و ده‌رامه‌تى نه‌ته‌وه‌یى زیاد ده‌كات و رێژه‌ى به‌كارخستنى ده‌ستى كار زیاد ده‌كات. له‌به‌رئه‌وه‌ى تواناى ده‌وڵه‌ته‌كان جودایه له پڕۆسه ئابووریه‌كان، به پڕۆسه‌ى سه‌رمایه‌گوزاریشه‌وه‌و له‌به‌رئه‌وه‌ى ده‌وڵه‌ته‌كان هه‌میشه له‌كێبڕكێدان له بوارى بونیادنانى وزه‌و توانا ئابووریه‌كانیان و له‌به‌رئه‌وه‌ى توانا لۆكاڵیه‌كانى به‌شێكى زۆر له وڵاتانى تازه پێگه‌یشتوو سنورداره به‌تایبه‌تى له ڕووى قه‌واره‌ى سه‌رمایه‌و ته‌كنۆلۆژیاى پێویست و ده‌ستى كارى كارامه‌و شێوازه نوێ و هاوچه‌رخه‌كانى پڕۆسه‌كانى سه‌رمایه‌گوزارى هه‌ر بۆیه زۆرێك له وڵاتانى تازه پێگه‌یشتوو ده‌ستیان داوه‌ته ڕاكێشانى سه‌رمایه‌گوزارى بیانى به‌و ئاواته‌ى سه‌رمایه‌گوزارى بیانى ببێته كلیلى چاره‌سه‌ر بۆ ده‌ربازبوونیان له دواكه‌وتوویى ئابوورى و له‌پێناو گه‌یشتن به ئامانجى ده‌سته‌به‌ر كردنى گه‌شه‌پێدانى ئابوورى و هێنانه كایه‌ى خوشگوزه‌رانى.
ئه‌گه‌رچى پێشترو پێش پته‌وبوونى پایه‌كانى جیهانگیرى ئابوورى ترس و دڵه‌ڕاوكێى زۆر هه‌بوو له‌سه‌ر سه‌رمایه‌گوزارى بیانى، به‌ڵام دواى به‌رپابوونى جیهانگیرى ئابوورى و دواى باڵاده‌ست بوونى سیستمى نوێى جیهانى و زیادبوونى ڕه‌ونه‌قى لیبرالیزمى نوێ و شۆڕشى ئه‌لكترۆنى و ڕاسپارده‌كانى ڕێكخراوه ئابووریه نێوده‌وڵه‌تیه‌كان، ئێستاكه تا ڕاده‌یه‌كى زۆر ترس و دڵه‌ڕاوكێكان خاو بوونه‌ته‌وه‌و سه‌رمایه‌گوزارى بیانى ڕاسته‌وخۆو ناڕاسته‌وخۆ بووه‌ته مۆدێلى هه‌ره باوى سه‌رده‌مى هاوچه‌رخ.
دیارده‌ى جیهانگیرى ئابوورى و سه‌رمایه‌گوزارى بیانى كه ده‌شێت ڕۆڵى پۆزیتیڤانه‌ى خۆیان ببینن له ته‌كانپێدانى گه‌شه‌ى ئابوورى وڵاتانى تازه پێگه‌یشتوو، به‌ڵام چ جیهانگیرى ئابوورى چ سه‌رمایه‌گوزارى بیانى به‌ده‌ر نین له هێنانى چه‌ندین كێشه‌ى ئابوورى و سیاسى و كۆمه‌ڵایه‌تى و ژینگه‌یى.
دیارده‌ى جیهانگیرى ئابوورى ئه‌گه‌رچى دیارده‌یه‌كى هاتووه‌و ناكرێت ڕێگرى لێ بكرێت و به‌ربه‌ستى له‌به‌رده‌مدا دروست بكرێت، چونكه ئه‌گه‌ر وا كرا به‌رئه‌نجامى خراپى به‌دوادا دێت، به‌ڵام ده‌كرێت سه‌باره‌ت به سه‌رمایه‌گوزارى بیانى له‌سه‌رده‌مى جیهانگیرى ئابووریدا میكانیزمى دروست په‌یڕه‌و بكرێت بۆ كه‌مكردنه‌وه‌ى ئه‌و به‌رئه‌نجامه نه‌رێنیانه‌ى كه سه‌رمایه‌گوزارى بیانى ده‌یهێنێت له‌گه‌ڵ خۆیدا.
ناوه‌ندی كوردستان بۆ توێژینه‌وه له ململانێ و قه‌یرانه‌كان
پرۆفیسۆر د.محمد ره‌ئووف سعید، مامۆستای زانكۆ و توێژه‌ر
په‌راوێزه‌كان
1) أحمد عبدالرحمن محمد، المفهوم، المظاهر والسلبيات، مجلة العلوم الاجتماعية، مجلد (26)، ص: (17).
2- ( Drazce, Paniel and Meric Gertler, the new era of Global con conqetition, MeGiu, Queen`s university press, 1999, p: (42).
3) غسان المعزي، سياسة القوة، مستقبل النظام الدولي والقوى العظمى، الطبعة الأولى، بيروت، 2000، ص: (63).
4- ) Berteirad, Marian, The New Employment Landscap, Assessing The Role of Global zotias, chapter (1), Global and the American Employment, Landscap, As we euter 21 century New York, 2000, p: (101).
5) الأستاذ الدكتور محمد رؤوف سعيد، المؤسسات الاقتصادية العالمية الرئيسة و علاقتها بالحرب الباردة، مطبعة ضوارضرا، السليمانية، 2008، ص: (117).
6) شيريل، بيار، البنك الدولي دراسة نقدية، ترجمة: أحمد فؤاد بديع تقديم رمزي زكي، الطبعة الأولى، القاهرة، 1994، ص: (76).
7) غرابة، سامح و فيرمان، يحيى، المدخل الى العلوم البيئية، الطبعة الثانية، دار الشرق للنشر والتوزيع، عمان، 1991، ص: (201).
8) د.محمد وكون سعيد، ضرورات نقل التكنولوجيا الصناعية الملالة في البلدان النامية، مجلة كلية الادارة والاقتصاد، الجامعة المستنصرية، العدد 47، السنة 2003، ص: (135).
9) Handlma
Kurdish