کاریگەری توانەوەی بەستەڵەکی هەردوو جەمسەرەکەی گۆی زەوی لەسەر ژینگەی جیهان

وەسفی خەلیل

زۆرجار سەرقاڵی ڕوژانە وامان لێدەکات خۆمان بەتاکی کۆمەڵگای مروڤایەتی نەزانین‌و زۆر گرنگی بەئایندەی ئەم هەسارەیە نەدەین، بیریش لەوە نەکەینەوە لەداهاتوودا چی بەسەردێت، به‌لای کەمەوە با لەڕوانگەی فزوڵیەتیشەوە بێت له‌م بابه‌ته‌ تێبگه‌ین، هەرچەندە ئەم دیاردەیە نامۆ نیە  لە ۳٤ ملیۆن ساڵ پێش ئێستاش ڕویداوە، دیارە توانەوەی بەفری هەردوو جەمسەری زەوی دوو جۆر ئاکاری نەرێنی هەیە ڕاستەوخۆو ناراستەوخۆ لەسەر کۆمەڵگای مرۆڤایەتی.

ڕاستە هەردوو ناوچەکە بەهەزاران کیلۆمەتر لەئێمەوە دورن، ئەمڕۆ لەهەموو ڕۆژێکی تری مێژووی زەوی لەمه‌ترسیدایە نەک لەبەر هەڵگیرساندنی شەڕێکی ناوەکی، بەڵکو لەبەر دەرهاوشتەی پیسبونی ژینگەو بەرزبونی پلەی گەرمای زەوی. لەم بابەتەدا زیاتر جەخت دەکەینە سەر توانەوەی بەفری ئەم دوو ناوچە گرنگە.

تا رادەیه‌ک تا پیش سەرهەڵدانی شۆڕشی پیشەسازی، بەتایبەت دوای ئەوەی هەندێ وڵات زیاتر خەریکی بەرهەمهێنانی پیشەسازی بوون، بێ گوێدان بەپاکی ژینگە، بەتایبەت وڵاتە زلهیزەکان. ئەمەش ئەوە ناگەیەنێت وڵاتانی تر بێبەرین لەسەرهەڵدانی ئەم کارە دزێوە، لەوانەشە ئێمە لەئاستی ئەوان نەبین بەڵام بەبێ ئاگایانە ئاو ئەکەینە ئەو ئاشاوە، بۆ نمونە ئەگەر بەراوردی ئەو ئوتومبێلانەی لەمڕۆدا لەسەر شه‌قام‌و ڕیگاوبانەکان دەسوڕێنەوە نەک چەندین ئەوەندە زیادی کردوە بەراورد بەسەدەی پێشوو، بەڵکو زۆربەیان لەو جۆرانەن کە بەڕێژەی بەرچاو ڕوڵیان هەیە لەزیاد کردنی ڕێژەی گازە گەرمکەرەوەکانی زەوی بەتایبەت دووەم ئۆکسیدی کاربۆن لەهەوادا، هەروەها زۆربەی باڵەخانەکان لەکاتی دروستکردنی ئەو مەوادانەی تییدا بەکاردێت نەک دۆستی ژینگە نین، بگرە دوژمنی سەرسەختی ژینگەن، نەزستان گەرمی گلدەداتەوە نەلەهاوینیش پارێزگاری لەفێنکی دەکات. لەوەوە بۆمان دەردەکەوێت ئیمەش بەشدارین لەبەرزکردنی پلەی گەرمی کە هۆکاری سەرەکیە لەتوانەوەی بەفری سەرزەوی بەجەمسەرەکانەوە.

سەرەتا با گەشتێک بکەین بەمێژوی دروستبون‌و کەڵەکەبونی ئەو بەفرە زۆرەی هەردو جەمسەرەکە، هەرچەندە لەڕوی پێکهاتەوە جیاوازن چونکە ئەوەی چەمسەری باکور زیاتر سەهۆڵە بۆیە پێیدەوترێ دەریای بەستوی باکور، هەرچەندە ئەوەی باشور بەفری کەڵەکەبووی دەیان هەزار ساڵە لەزەویەک کە پێدەوتری کیشوەری (ئەنتارکتیکا)، لەم ڕوەوە بەهۆی ئەو پاشماوە بەبەردبونەو زیندەوەرانە لەدووتوێی ئەو بەفرە ماوە ئەوەمان پێدەڵین کەڵەکەبونی دەگەڕێتەوە بۆ دەیان‌و بگرە سەدان هەزار ساڵ پێش ئێستا. زانایان لەسەر ئەوە کۆکن کە هۆی سەرەکی دەگەڕیتەوە بۆ چەرخی سەهۆڵبەندان‌و کۆتایی دواهه‌مینیان دەگەڕیتەوە بۆ ۱٤هەزارو ٦۰۰ ساڵ پیش ئێستا، دیارە زۆر جار هۆی سەرەکی دابەزینی پلەی گەرمی سەر زەوی نەزانراوە، بەڵام زانایان ڕۆڵی توانەوی گازی دووەم ئوکسیدی کاربۆن لەئاوی دەریاکان بەهۆیەکی سەرەکی ئەزانن، ئەمەش کارێکی ئاڵۆزە هیشتا زانیان شیکردنەوەی زانستیان بەوردی بۆ نەکردوە. کەواتە لەو سەردەمە هۆکاری سروشتی ڕۆڵی بینیوە لەسەرهەڵدانی چەرخی سەهۆڵبەندان لەکۆتایی ئەو چەرخەو بەهۆی توانەوەی توێژاڵە سەهۆڵیەکان‌و ئاستی دەریا ۱٨ مەتر بەرزبوەتەوە، ئەوەیشیان ناوناوە بە(بوڵقدانی ئاوی تواوەی E یەک).

با بزانین مەترسییەکانی توانەوەی سەهۆڵی جەمسەرەکان ئاکامە نەرینیەکانی چین:

١/ کەمبونی ئاوی شیرینی سەر زەوی، چونکە بەتوانەوەی بەفری هەردوو جەمسەرەکە راستەوخو تێکەڵ دەبێت بەئاوی سۆیری دەریا.

۲/ بەرزبونی ئاستی ئاوی دەریا، ئەمەیش دەبێتە هۆی نوقومبونی چەندین دورگەو شاری گەورە، لەوانە شاری ڤینسیا لەئیتالیاو کوبنهاگنی پایتەختی دانیمارک، نیویۆرک‌و سانفرانسیسکۆ لەئەمریکا، هەروەها ڕۆژهەڵاتی چین کە جێگای ژیانی زیاتر لە ٦۰۰ ملیۆن کەسە، بەپێی پێشبینی زانایان ئەم کارەساتە تا ساڵی ۲۱۰۰ ڕودەدات.

۳/ کۆچکردنی ملیۆنه‌ها خەڵک لەو ناوچانەی کە ئاو دایدەپوشێ، بەوەش قەیرانی دیمۆگرافی دروست دەکات.

٤/ سەرهەڵدانی لافاو ئەمەش بەهەمانشێوە کێشە بۆ دانیشتوانی ئەو ناوچانە دروست دەکات لەئەنجامدا دەبێتە هۆی ماڵویرانی وەکو ئەوەی لەوڵاتانی ڕوژهەڵاتی ئاسیا بەدیدەکرێت، بەتایبەت بەنگلادیش‌و پاکستان.

٥/ بەبیابانبونی زۆرێک لەناوچەکان، دیسان ئەمەش ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست دەگرێتەوە، هۆکارێکە بۆ کۆچکردن، ئەوەی ئێستا بەڕونی لەباکوری ئەفەریقاو ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست به‌گشتی‌و عێراق بەتایبەتی بەباشوری هەرێمی کوردستانیشەوە بەدی دەکرێت.

٦/ کەم بوونی ئاو لەهەندی ناوچە بەتایبەت ئەو وڵاتانەی سەرچاوەی ئاویان هاوبەشە، بۆ نمونە عێراق‌و سوریاو تورکیا، کە ڕوباری فورات ڕوبارێکی هاوبه‌شه‌ لەنێوانیان، بەهەمانشیوە وڵاتانی سەر ڕوباڕی نیل لەبەر نادادی لەدابەشکردنی پشکی ئاو دوور نیە ببێتە مایەی هەڵکیرسانی ئاڵۆزی‌و جەنگ.

 ٧/ بەهۆی بوونی بڕێکی زور لەگازی دووەم ئۆکسیدی کاربون لەسەهۆڵی هەردوو جەمسەرەکە، بەتوانەوەی سەهۆڵەکانیان دیسانەوە بڵاودەبێیتەوە لەسەرزەوی کە مەزەندە دەکرێت بە دوو ئەوەندەی ئەو دووەم ئۆکسید کاربۆنەی ئێستا لەسەر زەوییە یان سێ ئەوەندەی ئەو بڕەی لەساڵی ۱٨٥۰ بڵاوببۆوە لەسەرزەوی، ئەمەش ئەوەندەی تر پلەی گەرمی زیاد دەکات.

٨/ بەهۆی ئەوەی زەوی بەسەردەمانی جیاجیای بڵاوبونەوەی نەخۆشەیە درمیەکان تێپەڕیوە دوور نیە هۆکاری ئەو نەخۆشیانە (ڤایروس، به‌كتریا، کەڕو) لەناو ئەو سەهۆڵانە مابن بەبۆچونی زانایان دیسانەوە بڵاوببنەوە ببێتە مایەی سەرهەڵدانی ئەوجۆرە نەخۆشیانە.

ئەی ئەم هەموو کارەساتانە ڕوبەڕوی ئایندەی کومەڵگای مروڤایەتی دەبیتەوە چارەسەرەکەی چیه‌؟

پیشتریش وتمان هۆکاری سروشتی ڕوڵی هەیە لەگٶڕانکاریی ئاووهەوا، بیگومان ئەوە بەدەرە لەدەسەڵاتی مرۆڤ،‌ بەڵام بەپێی بۆچونی زانایان ئەمەی ئەمجارەیان ڕودەدات بەراستەوخۆ ڕۆڵی مرۆڤی تێدایە، دەبێت مرۆڤ چی بکات وەکو گیانلەبەرێکی خاوەن هزری سەر ئەم هه‌سارەیە بۆ ئەوەی خۆی دەرباز بکات لەم قەیرانە ژینگەییە مەترسیدارە:

١/ دامرکاندنەوەی هەموو گرژیەکی سەرزەوی هەر لەجەنگی ساردو جه‌نگی گەرم، لەوانەیە نەک نەبێتە مایەی ڕێگری لەتوانەوەی سەهۆڵی جەمسەرەکان، بگرە دەبێتە هۆی لەناوچونی پێشوەختی مرۆڤایەتی، بەلایکەمەوە دەبیتە ڕێگر لەهەماهەنگی لەنێوان وڵاتان بۆ چارەسەرکردنی ئەم ئاریشەیە.

۲/ وڵاتانی دەوڵەمەند چ هەشت وڵاتەکە یان بیست وڵاتە هەرە دوڵەمەندەکانی جیهان بەرنامەی هاوکاری دابنێن بۆ پاڵپشتی وڵاتە هەژارەکان بۆ ئەوەی بتوانن بەرنامەی نەتەوە یەكگرتوەکان جێبەجێ بکەن بۆ دابەزینی پلەی گەرمی زەوی بۆ ئاستی پێشوو.

۳/ دەست هەڵگرتن لەبەکارهێنانی هەموو جۆرە وزەیەک کە دەبیتە مایەی بەرزبونەوەی پلەی گەرمی‌و به‌کارهێنانی وزەی پاک.

٤/ دادپەروەری لەدابەشکردنی ئاوە هاوبەشەکان، ئەوه‌ش بەسازدانی كۆڕو کۆبونەوەی هەرێمایەتی‌و نێودەوڵەتی لەژێر چاودێری نەتەوە یەکگرتوەکان.

ئێمەی کورد لەچوارچێوەی عێراق دەبێت چیبکەین؟

دیارە وه‌ڵامی ئەم پرسیارە لەوەوە دەستپێدەکات ئەویش هەماهەنگی لەنێوان هەردوو حکومەت، یەکەم بۆ دانانی ڕێگەچارەی ناوخۆیی، دووەم بۆ دانانی ستراتیجیەکی هاوبەش بۆ نەخشەڕێگایەک بۆ دابین کردنی بەشە ئاوی خۆمان لەو ڕوبەرە هاوبەشانە کە لەنێوانماندا هەیە بەسوودوەرگرتن لەو رێکەوتنە نێودەوڵەتیانەی لەنێوانمان پێشتر مۆرکراوە، بەوەش دەتوانین دەرهاویشتەکانی توانەوەی سەهۆڵی هەردوو جەمسەر کەم بکەینەوە لەسەرخۆمان‌و ناوچەکە.