پرسی نەوت و کام رێگە؟

‎لەبارەی پێشنیازەکەی ئینستیتیوتی واشنتن بۆ پرسی نەوت لە هەرێمی کوردستان

لە کۆتایی حوزەیرانی ئەمساڵ، ئینستیتیوتی واشنتن ئەو توێژینەوەیەی بڵاوکردەوە کە سەبارەت هۆکاری بەیەکنەگەیشتنی هەولێر و بەغدا لەسەر گرێبەستە نەوتییەکانی هەرێمی کوردستان ئەنجام درابوو. توێژینەوەکە دوای بڕیاری دادگەی فیدراڵیی عێراقەوە بەڕێوەچوو و بۆیە دەرهاوێشتە و ئەگەرەکانی بڕیارەکەی دادگەشی لە خۆگرتووە.

توێژینەوەکە د. مایکڵ نایتس ئەنجامی داوە و هەر بۆ ئەم مەبەستەیش ئەمساڵ سێ جار سەردانی هەولێر و بەغدای کرد و لەگەڵ لایەنە کاریگەرەکانی پرسی نەوت رای گۆڕیەوە. توێژینەوەکە کرۆکی کێشەی نێوان هەولێر و بەغدا و توانستی بڕیارەکەی دادگەی فیدراڵیی عێراق دەخاتەڕوو.

نایتس پێیوایە کە سەرباری قووڵیی ناکۆکییەکان، هەولێر و بەغدا دەتوانن بگەنە رێککەوتنێک کە تێیدا هەردوولا سوودمەند بن. ئینستیتیوتی واشنتن لەو سۆنگەیەوە کە هەرێمی کوردستان دەکەوێتە بەرەی ئەو ستراتیژە جیهانییەی کە ئەمەریکا بۆ دەستەبەرکردنی ئاساییشی نێودەوڵەتی بەڕێوەیدەبات، مانەوە و گەشەی هەرێمی کوردستانی بە لاوە جێگەی بایەخە. لە راستیدا، پێشنیازەکەی ئینستیتیوتی واشنتن کە بە دڵنیاییەوە هاوئاهەنگە لەگەڵ روانگەی ئیدارەی ئەمەریکا، خاترێکی زۆری کوردی تێدایە، ئەگەرچی سوودێکی زۆریشی بۆ بەغدا هەیە. پێشنیازەکە ئەگەر جێبەجێ بکرێت، پاڵپشتیی سیاسیی ئەمەریکای لەگەڵدا دەبێت و دەتوانێ ببێتە زەوینەی رێککەوتنێکی جێگیر لەنێوان بەغدا و هەولێر کە تێیدا هەردوولا سوودمەند دەبن و بە تایبەت بۆ کورد پێشکەوتنی خێرای پیشەسازیی نەوت و وزە بەرهەم دەهێنێت.

رێککەوتنێکی لەو جۆرە سەربەستیی پیشەسازیی نەوت و گاز و وزەی کوردستان دەپارێزێت و هاوکات تێبینییەکانی حکومەتی فیدراڵی جێبەجێ دەکات و هێزێکی زیاتر بە گرێبەستەکانی هەرێمی کوردستان دەدات. لە راستیدا، پێشنیازەکەی ئینستیتیوتی واشنتن خاڵی هاوبەشی یەکجار زۆری هەیە لەگەڵ روانگە و نەخشەڕێگەی سەرۆک نێچیرڤان بارزانی بۆ دابینکردنی سەقامگیری و ئاساییش لە عێراق بە هەرێمی کوردستانیشەوە، هەر بۆیەیشە دەتوانێت یارمەتیدەری رێککەوتنێکی گەورەتر لەنێوان بەغدا و هەولێر بێت. سەرۆکی هەرێمی کوردستان دەڵێت: هەرێمی کوردستان دەوڵەتی عێراق بە دەوڵەتی هاوبەشی خۆی دەزانێت، بە مەرجێک کورد بەشداریی فەرمانڕەوایی بێت، نەک هەر تەنیا لەسەر خاکی خۆی کە کوردستانە، بەڵکو لە سەرانسەری عێراق.

ئەمە بۆ پرسی نەوتیش هەر دروستە. ئینستیتیوتی واشنتن دەڵێت، نەوتی کوردستان نەوتی هەموو گەلی عێراقە، بە مەرجێک کورد بەشداربێت لە پرسی بڕیاردان لەسەر پرسی نەوت و وزە لە سەرانسەری عێراق. هەر بۆیەش پێشنیاز دەکات جێگری بەڕێوەبەری سۆمۆ کورد بێت و لە هەولێر دابنیشێت. یەکێک لە خاڵە گرنگەکانی ناو پێشنیازەکە رێککەوتنەوەی نێوان پارتی دیموکراتی کوردستان و یەکێتیی نیشتمانیی کوردستانە. ئینستیتیوتی واشنتن دەڵێت، هێنانەوەی یەکێتی بۆ ناو بازنەی حوکمڕانی لە هەرێمی کوردستان دا، کاریگەریی راستەوخۆی بۆ سەقامگیریی و گەشەی پیشەسازیی نەوت لە کوردستاندا دەبێت. پێچەوانەکەیشی هەر دروستە. بێ دەستەڵاتکردنی یەکێتی زیانی راستەوخۆ بە ستراتیژی وزە لە کوردستاندا دەگەیێنێت.

لە دۆخی ئێستای هەرێمی کوردستاندا رەنگە هیچ پرسێک ئەوەندەی ئیدارەدانی پرسی نەوت و وزە بۆ مانەوە و گەشەی کوردستان بایەخی نەبێت. پیشەسازیی نەوت کە بەرهەمی سیاسەتە ئابوورییەکانی نێچیرڤان بارزانییە، لە دوای 2007ـەوە جۆرێک لە سەربەخۆیی ئابووریی بە هەرێمی کوردستان بەخشیوە. بەڵگە بۆ سەرکەوتوویی ئەم ستراتیژە لەوەدا دەردەکەوێ کە هەرێمی کوردستان ئێستا بەبێ ئەوەی پێویستی بە یارمەتیی بەغدا هەبێت دەتوانێ خەرجییەکانی خۆی بە مووچەشەوە دابین بکات. لە راستیدا، لە سەرەتای ئەمساڵەوە حکومەتی هەرێمی کوردستان چیتر پێویستی بە 138 ملیۆن دۆلارەکەی بەغدا نییە (لیژنەی دارایی پەرلەمان 2022) بۆ ئەوەی مووچە و خەرجییەکانی دەستەبەر بکات. ئەمە سەرکەوتنێکی گەورەیە کە کەموکوڕییەکانی دیکەی سیاسەتی نەوتیی کوردستان بە زیادەوە دادەپۆشیت.

هەرێمی کوردستان کە خاوەنی نزیکەی 45 ملیار بەرمیل نەوتی یەدەگە (ریسەرچگەیت 2020)، ئێستا رۆژانە نزیکەی 500 هەزار بەرمیل نەوت دەفرۆشێت، بەڵام دەبووایە تاوەکو 2015 ئەم ژمارەیە بۆ یەک ملیۆن و تاوەکو 2019 بۆ دوو ملیۆن بەرمیل نەوت بەرزبکاتەوە (ئاشتی هەورامی 2013)، بە مەرجێک زەوینەی سیاسی و یاساییەکان رەخساوبن. لە سەرەتای ئەمساڵەوە هەرێمی کوردستان مانگانە بایی سەرووی یەک ملیار دۆلار نەوتی فرۆشتووە (دیلۆیت 2022)، بەڵام چونکە هەرێمی کوردستان راستەوخۆ ئەندامی ئۆپێک نییە و لە رێگەی کۆمپانیا دەرەکییەکانەوە نەوت دەردەهێنێت و دەیفرۆشێت، نزیکەی نیوەی ئەم داهاتە دەداتەوە کۆمپانییەکان.

بەغدا لە رووی ئابوورییەوە لە بەژەوەندییدایە کە رێگە بدات هەرێمی کوردستان لە فرۆشی نەوتی خۆیەوە بودجەی ساڵانەی خۆی دابین بکات. بەڵام لە رووی سیاسییەوە، سەربەخۆیی ئابووریی هەرێمی کوردستان گرفتێکی درێژخایەن بۆ پرسی یەکپارچەیی عێراق دروست دەکات و بە تایبەت سەرئێشەیەکی زۆر بۆ سیاسییە دەستڕۆیشتووەکانی ژێر هەژموونی کۆماری ئیسلامیی ئێران لە عێراقدا دەنێتەوە. بەپێی دەستوور بەغدا دەبێ مانگانە نزیکەی 1.5 ملیار دۆلار لە داهاتی نەوتیی خۆی (17% لە کۆی داهاتی مانگانەی عێراق لە فرۆشی نەوت کە ئێستا نزیکەی 11 ملیار دۆلارە دوای کەمکردنەوەی خەرجی سیادی) بداتە هەرێمی کوردستان. ئێستا لە کردەوەدا هیچ نادات، چونکە هەرێمی کوردستان خەرجییەکانی لە داهاتی نەوتی خۆی دەستەبەر دەکات.

تاوەکو ئەوکاتەی تورکیا بۆریی نەوتی جەیهان بەسەر هەرێمی کوردستاندا دانەخات، بڕیارەکەی دادگەی فیدڕاڵیی عێراق دژ بە گرێبەستەکانی هەرێمی کوردستان کۆسپی جیددی بۆ هەناردەکردنی نەوت نانێتەوە، تەنانەت ئەگەر بەشێکی زۆر لە کۆمپانیاکانیش لە کورتمەودادا لە کوردستان بکشێنەوە. تاوەکو ئەو کاتەی بۆرییەکە کراوە بێت، کۆمپانیای جێگرەوە هەن کە لە درێژخایەندا ئامادەی دەرهێنانی نەوتی کوردستان دەبن.

هۆکاری سەرەکیی دانەخستنی بۆریی جەیهان بۆ ئەو بەرژەوەندییە ئابوورییە دەگەڕێتەوە کە هەرێمی کوردستان بۆ تورکیای دەستەبەر کردووە. بەشێکی یەکجار گەورەی بازاڕی هەرێمی کوردستان لە دوای 2004ـەوە بەسەر کۆمپانیا تورکییەکاندا کراوە بووە و داخستنی بۆریی جەیهان زیانی ناپێویست لە بەرژەوەندیی ئابووریی تورکیا دەدات. عێراق کە ئێستا سکاڵای نێودەوڵەتیی لەسەر تورکیا بە هۆی ئەم بۆرییەیەوە تۆمار کردووە، بەوردیی ئاگاداری بەرژەوەندییەکانی تورکیا لە هەرێمی کوردستانە.

سەرووی دوو هەزار کۆمپانیای تورکی لە هەرێمی کوردستاندا کار دەکەن و نزیکەی 80%ـی بیناسازیی لە هەرێمی کوردستاندا بە کۆمپانیا تورکەکان سپێردراوە (ژووری بازرگانی 2013). هاوکات، ئەگەر هەولێر و بەغدا نەگەنە رێککەوتن، هەرێمی کوردستان ناتوانێ تاوەکو سەر گرەو لەسەر کراوەیی بۆریی جەیهان بکات. عێراق سەرئەنجام دەتوانێ لە رێگەی دادگەی نێودەوڵەتییەوە تورکیا ناچار بە داخستنی بۆرییەکە بکات. بەڵام ئەمە رەنگە جارێ دوور بێت.

هەرێمی کوردستان بەرژەوەندییەکی هاوشێوەی تورکیای بۆ کۆماری ئیسلامیی ئێران لەناو کوردستاندا دروست نەکردووە. ئێران نەیشاردووەتەوە کە دەیەوێ پشکی لە بازاڕی ئابووریی هەرێمی کوردستاندا هەبێت کە هاوسەنگی بکات لەگەڵ هەژموونی تورکیا لە هەرێمی کوردستان و ناوچەکەدا. بە واتایەکی روونتر لە هەناردەکردنی نەوتی هەرێمی کوردستان، ئێران هیچی پێ ناگات. هاوکات پەرەپێدانی پیشەسازیی نەوت لە هەرێمی کوردستان، دەتوانێت دراوسێیەکی نەیاری کۆماری ئیسلامی بەهێزتر بکات کە رەنگە دواجار هەڕەشە لە یەکپارچەیی عێراقیش بکات. بۆیە کاردانەوەی تاران و گوشارهێنان بۆ سەرکردە سیاسییەکانی خۆی لە بەغدادا رەنگدانەوەیەکی سرووشتیی کۆماری ئیسلامییە. لە درێژمەودادا هەولێر پێویستە رێگەیەک بۆ هاوسەنگکردنی پشکی هەردوو دراوسێ زلهێزەکەی لە بازاڕی کوردستاندا ببینێتەوە.

ئینستیتیوتی واشنتن چی دەڵێت؟

بۆ چارەی پرسی نەوت لە هەرێمی کوردستاندا، ئینستیتیوتی واشنتن پێشنیاز دەکات کە بەغدا و هەولێر، بە شێوەیەکی کاتی، لەسەر کۆمەڵێک خاڵی سەرەکی رێکبکەون. ئەم رێککەوتنە کاتییە کە دەبێ بە چاودێریی و بەشداریی یاسایی لایەنی نێودەوڵەتییەوە واژۆ و جێبەجێ بکرێت، کاتی پێویست بە عێراق و هەرێمی کوردستان دەدات کە ئامادەسازیی باشتر بۆ رێککەوتنێکی گونجاوتر بکەن. ئەو ماوەیەی کە ئینستیتیوتی واشنتن پێشنیازی دەکات دوو ساڵە. بەڵام تەنانەت لەو دوو ساڵەیشدا، هەرکام لە لایەنەکان بە رێککەوتنەکە رازی نەبوون، دەبێ بتوانن لە رێککەوتنەکە بکشێنەوە و بگەڕێنەوە دۆخی پێشتر. ئینستیتیوتی واشنتن دەڵێت، هەردوولا دەستکەوتی گەورە لەم رێککەوتنە بۆ خۆیان مسۆگەر دەکەن.

ئینستیتیوتی واشنتن پێشنیاز دەکات کە لەو دوو ساڵەدا سۆمۆ “دامەزراوەی بەبازاڕکردنی نەوتی عێراق” لە بەغدا “بەڕێوەبەرێکی” هەبێت کە نەوتی عێراق ئیدارە بدات و لە هەولێر “جێگری بەڕێوەبەری” هەبێت کە نەوتی هەرێمی کوردستان ئیدارە بدات جێگرەکە لەلایەن هەرێمی کوردستانەوە دەستنیشان دەکرێت بە هەموو دەسەڵاتەکانەوە.

هاوکات، نوێنەرێکی هەرێمی کوردستان لە “دەستەی بەڕێوەبەرایەتیی” سۆمۆ لە بەغدا دەستبەکار بێت. هەروەها، کۆمۆ “دامەزراوەی نەوتی هەرێمی کوردستان” لە هەولێر “بەڕێوەبەرێکی” هەبێت کە لەلایەن هەرێمی کوردستانەوە دەستنیشان بکرێت و لە بەغدا “جێگری بەڕێوەبەری” هەبێت کە لەلایەن حکومەتی فیدڕاڵەوە دیاری بکرێت. هەروەها، هەموو گرێبەستەکانی هەرێمی کوردستان لەلایەن وەزارەتی سامانە سرووشتییەکانی هەرێمی کوردستان و بە چاودێریی سۆمۆوە واژۆ بکرێن.

بۆ ئەم توێژینەوەیە، د. مایکڵ نایتس ئەمساڵ سێ جار سەردانی هەولێر و بەغدای کرد. هەرسێ سەردانەکە دوای بڕیارەکەی دادگەی فیدڕاڵییەوە بوون. نایتس توێژەرێکی سەر بە ئینستیتیوتی واشنتنە و رەنگە یەک لە زاناترین پسپۆڕەکانی عێراق و هەرێمی کوردستان بێت. ئینستیتیوتی واشنتن دەکەوێتە ریزی پۆلێک دامەزراوەی ئەکادێمییەوە کە لە داڕشتنی رێکاری سیاسی یارمەتیی حکومەتی ئەمەریکا دەدەن. هاوکات، نایتس دۆستێکی دیاری کوردە لە ناوەندە ئاکادیمییەکاندا.

لە توێژینەوەکەیدا، کە هەروەها هەڵگری پێشنیازێکی دیاریکراوە، نایتس دەڵێت، ئەمەریکا دەبێ هەموو هەوڵێکی خۆی بخاتەگەڕ بۆ هێنانەدی رێککەوتنێکی پتەو لەنێوان بەغدا و هەولێر لەسەر پرسی نەوت. نایتس دەڵێت، رێککەوتنێکی لەم چەشنە نەک هەر تەنیا کێشەی نەوت و وزە لە عێراق و هەرێمی کوردستاندا چارەسەر دەکات، بەڵکو سەقامگیری لە وڵاتەکەدا و یەکپارچەیی عێراق بە هەرێمی کوردستانیشەوە پتەوتر دەکات و یارمەتیی سەقامگیری لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا دەدات. نایتس دەڵێت، عێراق و هەرێمی کوردستان لە درێژخایەندا دەتوانن تورکیا و ئەوروپا لە گازی رووسیا و ئێران بێمنەت بکەن.

ئەو دەڵێت، لە بنەڕەتدا وەزارەتی نەوتی عێراق دوو کێشەی سەرەکیی لەگەڵ گرێبەست نەوتییەکانی هەرێمی کوردستاندا هەیە: یەکەم، ئایا هەرێمی کوردستان مافی ئەوەی هەیە بەبێ عێراق گرێبەست واژۆ بکات؟ دووەم، جۆری گرێبەستەکانی هەرێمی کوردستان لەگەڵ کۆمپانیا بیانییەکان. ئەو دەڵێت وەزارەتی نەوتی عێراق نایەوێت دوو بڕیاردەری بواری نەوت لە وڵاتەکەدا هەبن و بوونی وەزارەتی سامانە سروشتییەکان لە هەولێر بایەخ و سەنگی وەزارەتی نەوتی لە بەغدا کەم کردووەتەوە و سەرئێشەی

بۆ رێسا و بڕیارەکانی ناوەتەوە.

بەپێی توێژینەوەکەی نایتس، هەرێمی کوردستان کێشەی لەگەڵ ئەوەدا نییە کە لەگەڵ بەغدا بە هاوبەشی بە گرێبەستەکاندا بچنەوە؛ کێشەی سەرەکیی هەرێمی کوردستان لەگەڵ عێراق ئەوەیە کە بەغدا راستەوخۆ دەست بەسەر گرێبەستەکاندا بگرێت. بەڵام بەغدا نایەوێت و ناتوانێ دەست بەسەر گرێبەستەکاندا بگرێت و هۆکارەکەیشی روونە: بەشی هەرە زۆری کێڵگە نەوتییەکانی هەرێمی کوردستان لە ئێستا و لە داهاتوودا لەناو ئەو جوگرافیایەدا دەبن کە حکومەتی هەرێمی کوردستان تێیدا دەسەڵاتی سیاسی و ئیدارییە. بۆیە، بەغدا بۆ مانەوەی شکۆی وەزارەتی نەوتی خۆی و تاکبڕیاری لە پرسی نەوتدا، رێگەی دووەمی پێ گونجاوە: واتە بە هاوبەشی لەگەڵ هەرێمی کوردستان بە گرێبەستە نەوتییەکاندا بچنەوە و یاسای پێویست دەربکەن. بە واتایەکی روونتر، ئەگەر بەغدا بتوانێ جۆری گرێبەستە نەوتییەکانی کوردستان هاوشێوەی گرێبەستەکانی وەزارەتی نەوت و رەشنووسی یاسای نەوتی عێراق بکات، سەرکەوتنێکی گەورەی بە دەستهێناوە و پرسی نەوتی لە عێراقدا یەک دەستکردووە. ئەوە هێزێکی زیاتر بە پیشەسازیی نەوتی عێراق دەبەخشێت و هاوکات بۆ یەکەمجار گرێبەستە نەوتییەکانی هەرێمی کوردستان لەلایەن بەغداوە دانیان پێدا دەنرێت و لە بەرامبەر کڕیاراندا هێزێکی زیاتر وەردەگرن.

ئەگەر رێککەوتنێکی وا لەنێوان بەغدا و هەولێردا بکرێت، گرێبەستە نەوتیەکانی هەرێمی کوردستان بەهێزتر دەبن. نایتس دەڵێت، بەشداربوونی سۆمۆ “دامەزراوەی بەبازاڕکردنی نەوتی عێراق” لە گرێبەست نەوتییەکانی هەرێمی کوردستان دەتوانێت بە خێرایی نرخی نەوتی کوردستان بەرز بکاتەوە و خەرجیی دەرهێنان و گواستنەوە نەوت کەم بکاتەوە. گرێبەستە نەوتییەکانی هەرێمی کوردستان ئێستا بە جۆرێکن کە تێچووی گواستنەوەی هەر بەرمیلێک زیاتر لە سێ دۆلارە لە کاتێکدا بەغدا 1.75 دۆلارە بۆ گواستنەوەی بەرمیلێک نەوتی خۆی دەدات. هاوکات ئەگەر ئەم گرێبەستە سەربگرێت بەغدا ئامادەیە تا وەکو سێ ملیار دۆلار قەرزی نەوتیی هەرێمی کوردستان بداتەوە. هەرێمی کوردستان داوای دانەوەی زیاتری کردووە، نزیکەی 10 ملیار. بۆ پرسی وەرگرتنی پارە لە کڕیارانی نەوتەوە، نایتس پێشنیازی بانکێکی نێودەوڵەتی دەکات کە بەغدا و هەولێر هەردووکیان چاودێرییان بەسەرەوە هەبێت. هەردوولا پێشتر رەزامەندییان لەسەر بانکێکی لەم چەشنە داوە.

لە راستیدا، رای ئینستیتیوتی واشنتن زۆر نزیکە لە بۆچوونی ئیدارەی بایدن بۆ چارەسەری کێشەی نێوان هەولێر و بەغدا و هەر بۆیەش پێویستە پێشنیازەکەی ئینستیتیوتی واشنتن کە خاترێکی زۆری کوردی تێدا گیراوە، بەهەند وەربگیرێت. هەرێمی کوردستان ئەگەر لەگەڵ عێراقدا رێکبکەوێت، ئاسانتر دەتوانێت بەرهەمی نەوتیی خۆی بگەیەنێتە دوو ملیۆن بەرمیلی رۆژانە. ئەمە لە سەردەمی ئێمەدا کە دوونیا تووشی نوشستی ئابووری بووە، دەرفەتێکی گەورەیە بۆ راستکردنەوەی زیاتری باری ئابووریی کوردستان و بووژانەوەی زیاتری وڵاتەکە و هاوکات پەرەپێدان بە سەروەریی هەرێمی کوردستان وەک قەوارەیەکی دەستووری لەناو عێراقدا.

جەواد قادر