وەسفی خەلیل
مروڤ هەردەم لەململانیدا بووە، بۆ دابینکردنی بژێوی ژیانی ڕۆژانەی، دیارە خۆراکیش بابەتێکی سەرەکی ژیانە تا ڕادەیەک سیاسیەکان دەڵێن ئاسایشی خۆراک یەکێکە لەبنەما سەرەکیەکانی ئاسایشی نەتەوە، بۆیە مرۆڤ هەموو هەوڵێکی بۆ ئەوە بووە بتوانێت خۆراکی ڕۆژانەی خۆی مسۆگەر بکات هەر لەسەرەتای سەرهەڵدانی کۆمەڵگای مرۆڤایەتی خەریکی ڕاوکردن بوون تا ئەمڕۆ، کە بۆتە ئامڕازیک بۆ ڕوبەڕوبوونەوەی نەیارەکان، ئەمەش دیارە پڕۆسەی دابینکردنی خۆراک بەم ئاسانییە نەبووە لەسەرەتاوە، کارەساتە سروشتیەکان لەمپەر بووە بەرانبەر بەمرۆڤ، دواتر مرۆڤ خۆی بوەتە هۆی دروستکردنی گرفت، جگە لەوەی بەرزبونەوەی پلەی گەرمی زەوی هۆکارە سەرەکیەکەی مرۆڤە کە دەرهاویشتەکەی ڕون و ئاشکرایە.
لای هەموان دیارە زیادبوونی دانیشتوانی زەوی بەتایبەت لەم دوو سەدەیەی دوایی بەشێوەیەکی بەرچاو تەنانەت ئیستا نزیکبۆتەوە لەهەشت ملیار کەس، ئەمەش وای لێکردوین بیر لەوە بکەینەوە رێژەی بەرهەمهێنانی خۆراک زیاد بکەین، بەڵی دەتوانین بڵێین ئەو خۆراکەی ئێستا لەبەردەستدایە بەشی پێویستی هەموو دانیشتوانی سەر زەوی دەکات بەزیادیشەوە ،بەڵام ئەم زۆربونی خۆراکە بەشێوەیەک بووە کاریگەری نەرێنی هەبووە لەسەر کوالێتی ئەو خۆراکەی بەرهەم دەهێنرێت، بەڵام کەسانی پسپۆر لەهەوڵی بەردەومدان بۆ بەرزبوونی کوالێتیەکەی نەک هەر مەترسی لەسەر کوالێتی خۆراک هەیە ،بگرە ئەم جۆرە کێڵانەی ئیستا دەکرێ بەزەبری سەمادی کیمیاویە بۆ ڕوبەڕوبۆنەوە نەخوشیەکانی کشتوکاڵ، زۆر بەکارهێنانی قڕکەر هۆی سەرەکین بۆ دابەزاندنی کوالتیکەی ،هەروەها هۆکارێکیشن بۆ پیسکردنی ژینگە، چ پیسکردنی هەوا یان پیسکردنی ئاو لەئەنجامی تێکەڵ بوونی پەینی کیمیاوی لەگەڵ ئاوی ژێر زەوی، ئێستا لەجیهاندا هەوڵەکان بەو ئاڕاستەیە بتوانرێت کەمترین سەمادی کیمیایی بەکاربهێنرێت‌و ژینگەیەکی گونجاو دەستەبەر بکرێت بۆ ئەوەی کەمترین قڕکەر بەکاربهێنرێت دیارە لەم ڕوەوە توانراوە سەمادی ئۆرگانیک‌و قڕکەری ئورگانیک جێگای سەمادی کیمیاوی‌و قڕکەری کیمیاوی بگرێتەوە. هەروەها بۆ لەناوبردنی مێروە زیانبەخشەکان شێوەی پاراستنی سروشتی بەکاردێت ئەویش بۆ لەناوبردنی مێرویەک، جۆرێک لەمێروی نەیار بەکار دەهێنرێت، بەڵام بەداخەوە زۆرجار ئەم رێکارانە لەبەر بەرزبونی تیچونی زۆر پەیڕەو ناکرێت.
دیارە کەسانی خەمخورو پڕۆفیشناڵ دەستەپاچە ناوەستن، خۆشبەختانە ئەمە نزیکەی 40 تا 50 ساڵ ئەبێت توانراوە تەکنەلوجیای تازە بهێنریتە ئاراوە کە لەلایەکەوە ڕەچاوی بەرزی کوالێتی بکات‌و لەلایەکی ترەوە رەچاوی کەم بەکارهێنانی ئاو بکات‌و زۆریش دۆستی ژینگەیەو لەڕووی بەرهەمهێنانی زۆرترە لەجۆرەکانی تری چاندن، بۆ نمونە ئەگەر لەمەترێک دووجا لەجۆری کشتوکاڵی باو کە لەدەرەوی خانووی پلاستیکی دەکریت بەرهەمی 3 تا 4 کیلۆ بەرهەم بهێنرێت‌و لەجۆری خانووی پلاستیکی نزیکەی 13 کیلۆ بەرهەم دەهێنرێت ،لەم جۆرە چاندنە کە پیێدەوترێ هایدرۆپونک نزیکەی 70 کیلۆ بەرهەم دەهێنرێت، کەواتە توانیمان پێنج ئەوەندەی خانووی پلاستیکی بەرهەم زیاد بکەین ،نزیکەی دە ئەوەندەی چاندنی باو بەرهەم بەدەست بهێنریت.
لەلایەکی تریشەوە لە60% ئاوی کەمتریشی ئەوێت‌و کەمتر تووشی نەخۆشی دەبێت‌و لەهەمووی گرنگتر هایدرۆپونک، تەنانەت پێویستی بەخاکیش نیە لەڕووی کوالێتیشەوە لەبەرئەوەی ئەمجۆرە چاندنە بەسیستەمێکی ئەلکترۆنی بەڕێوەدەچێت بۆیە بەئاسانی کۆنترۆڵی بەکارهێنانی سەمادی کیمیاوی دەکرێت بەشێوەیەک دەتوانرێت ڕێژەی بەکارهێنانی سەماد ئەوەندە بێت مادە کیمیاویەکان کەم بێت‌و بگونجیت لەڕوی کوالێتییەوە لەگەڵ ستانداردی جیهانی .کەواتە بەم شێوە چاندنە دەتوانین بەرهەمێکی تەندروستمان دەسکەوێ‌و بێ دوودڵی بەکاریبهینین، دیارە دەڵێن تەندروست چونکە دوو جۆری ترمان لەبەرهەمی کشتوکاڵی هەیە، یەکێکیان پێیدەوترێت ناتەندروست، ئەو جۆرەیە کە تێیدا گرنگی بەکوالێتی نادرێت‌و زیانی زۆرە بۆ مرۆڤ. جۆرەکەی تریش پێیدەوترێت ئۆرگانیک کە تێیدا زۆر رەچاوی چۆنایەتی دەکرێ بێگوێدان بەچەندایەتی لەئەنجامدا بەرهەمێکی کەمان دەستدەکەویت ئەمەش ئەو جۆرەیە کە بابوباپیرانمان پەیڕەویان کردوە لەڕووی کوالێتیەوە زۆر بەرزە، چونکە تەنها پەینی ئۆرگانیک بەکاردەهێنرێت‌و هیچ قڕکەرێکی کیمیاوی تێدا بەکارناهێنرێت، بەڵام بەرهەمی زۆر کەمە بۆیە ئەگەر بەراوردی نرخی بکەین چەند قات لەجۆرەکانی تر گرنگترە، بەڵام بەداخەوە ئێستا ئەم جۆرە بەرهەمە زۆر کەمە.
لێرەدا بەشێوەی واقیعی حاڵ دەبێت ئەو جۆرە چاندنە پەیڕەو بکەین کە پێیدەوترێت هایدرۆپونک چونکە بەرهەم زۆرە ئاوی کەم دەوێت تەندروستە، هێزی کاری زۆر کەم دەوێت، کەمتر تووشی نەخۆشی دەبێت، دەتوانرێت لەڕوبەرێکی زور کەم بکرێت تەنانەت لەسەربانی ماڵان، بۆیە بەمەش توانرا تا رادەیەکی باش زیادبوونی بەرهەم هاوتەریب ببێت لەگەڵ زیادبوونی دانیشتوانی سەر زەوی.
ئایا ئێمەی هەرێمی کوردستان تا چەند گرنگیمان داوە بەم جۆرە چاندنە؟ دەتوانین بڵێم خۆشبەختانە ئەم جۆرە تەکنەلوجیا گەیشتوەتە کوردستان بەتایبەت لەهەردوو شاری هەولێرو دهۆک، لەسلێمانیش لەشارەزور خەریکە پڕۆژەیەک لەم جۆرە ئەنجام دەدرێت، بەڵام ئەم هەوڵانە تا ئێستا لەئاستی پیویست نین، هەرچەند ەحکومەتی هۆڵەندی دەستی هاوکاری درێژ کردووە، بەڵام لەبەر زۆری تێچونی پێویست دەکات حکومەتیش بەخستنەوەگەڕی بانکی کشتوکاڵی هاوکار بێت بۆ بڵاوبوونەوەی سوودوەرگرتن لەم جۆرە تەکنەلۆجیایە.
ئەگەر تونرا تەکنەلوجیای هادرۆپونکمان بەکارهێنا گرفتێکمان بۆ دێتەپێش ئەوەش چۆن بتوانرێت بازاڕ بۆ بەرهەمە زۆرەکەی پەیدا بکرێت، دیارە باشترین بازاڕی ئێمە تا ئەمڕۆ خواروو ناوەڕاستی عێراقە هەرچەندە زۆرجار گرفت بۆ هەناردەکردنی دروست ئەکرێ هەرجارەو بەبیانوییەک، بۆ ئەوەی گرفتی بەبازاڕ کردن کەم بکەینەوە دەبێت بگەڕێین بۆ بازاڕیتر لەبەرئەوەی بەرهەمەکەی تەندروستە دەتوانرێت بەئاسانی بەرهەمی هایدرۆپونک بەئاسانی بازاڕی بۆ بدۆزرێتەوە، بۆیە دەتوانرێت بەئاسانی چ لەوڵاتانی خەلیج ساغ بکرێتەوە یان لەوڵاتانی ئەورپا، بەڵام دەبێت رەچاوی پاکێجین بکەین لەپاکێتیکی گونجاو هاوئاهەنگ بێت لەگەڵ جۆری بەرهەمەکەو بەڕەچاوکردنی قەبارەی بەرهەمەکە بەشێوەیەک هەموو زانیارییەک لەسەر لیبڵی پاکەتەکە بنوسرێت، هەر لەکێشی بەرهەمەکەو بەرواری ڕنینی‌و چۆنیەتی هەڵگرتنی‌و دیاریکردنی پلەی گەرمای هەڵگرتنی‌و دیاریکردنی رادەی شێکەیدا هەڵبگیرێت تا شوێنی لەهەمان کات دەبێت بەرواری تێکچونیشی دیاری بکرێت لەهەمووی گرنگتر ڕێژەی موادی کیمیاوی مادە ژەهراوییەکان دەبێت لەئاستی رێگەپێدراوی نێودەوڵەتی زیاتر نەبێت یان بگونجێت لەگەڵ ستانداری ئەو وڵاتەی هەناردە بۆدەکرێت، دیارە بەرهەمەکە دەبێت هەردوو بڕوانامەی تەندروستی‌و بڕوانامەی جێگای بەرهەمهێنانی “شهادة المنشاء” کە ئەمە گەورەترین کێشەیە تا ئەمڕۆ چونکە لەلایەن حکومەتی فیدراڵی تا ئیستا رێگەی نەدراوە ئەم دوو بڕوانامەيە لەهەرێمی کوردستان دەربکرێت، چونکە زۆرجار رێکارە بیرۆکراتییەکان لەبەغدا زۆر گرفت بۆ بازرگانان دروست دەکات، بۆیە لەم ڕوەوە حکومەتی هەرێم هەوڵی جدی بدات ئەم دوو بڕوانامەیە لەهەرێم دەربکرێت، خۆ ئەگەر ئەم دەسەڵاتە بدرێتە پارێزگاکان رۆتین کەمتر دەبێت ئەمەش دەبێتە هۆی زیاتر هاندانی بازرگانەکان کار لەهەناردە کردنی بەرهەمی ناوخۆ بکەن.
دیارە ئێمە ئەوەشمان لەبیر نەچێت پارێزگای سلێمانی خاوەن زیاتر لە 20 هەزار خانووی پلاستیکیە کە چەندین هەلی کاری رەخساندوە بە هاتنی تەکنەلوجیای هایدرۆپونک چارەنوسیان چی لیێێت؟ راستە سستمی هایدرۆپونک بەرهەمێکی ئێجگار زۆری دەبێت‌و بێگومان تێچونی زۆر کەمتر دەبێت، بەڵام لەهەمانکات دەتوانرێت لەبەشێک لەم تەکنەلۆجیایە سوود وەرگیرێت بۆ گۆڕینی شێوازی بەرهەمهێنانی خانووی پلاستیکی، تا رادەیەک دەبێتە مایەی باشکردنی بەرهەم چ لەڕوی چەندایەتی یان لەڕوی چۆنایەتی، هەرچەندە ئەوکاتیش ناگاتە ئاستی بەرهەمی هایدرۆپونیک، لەوکاتیش دەبێت ڕۆڵی پسپۆرانی خانووی پلاستیکی لەبیر نەکرێ بۆ سەرپەرشتی کردنی، بۆ ئەوەی بتوانرێت سوودیان لێوەربگیرێت بۆ زیاد کردنی بەرهەم‌و باشکردنی کوالێتی بۆ ئەوەی نزیک بێت لەبەرهەمی تەکنەلوجیای هایدرۆپونیک.
دەبێت ئاماژە بەوەش بدەین خوشبەختانە لەم ڕۆژانە یاسای سەرپەرشتیکردنی پڕۆژە کشتوکاڵیەکان لەپەرلەمان دەنگی لەسەردرا بەمەش هەلی کار بۆ هەزاران هەڵگری بڕوانامەی کشتوکاڵی دەستەبەردەکرێت‌و پسپۆرانی کشتوکاڵی ڕۆڵی خۆیان دەبینن لەپێشخستی ئەم بوارە، بەوەش ئابوری کوردستان لەجیاتی تەنها پشت ببەستێت بەنەوت، دەتوانرێت سەرچاوەیەکی تری داهات بۆ وڵات دابین بکرێت .
ئەوەی ماوە بڵین ڕیگری گەورەی تر هەیە ل بەردەم زیادکردنی بەرهەمی کشتوکاڵی لەڕێگەی ئەم تەکنەلوجیاو، ئەوەیە تا ئێستا لەلایەن حکومەت بەجدی کار بۆ پاراستنی بەرهەمی ناوخۆ نەکراوە بەشێوەیەک لەهەموو خاڵە گومریەکان لەسەرتاپای سنورەکانی عێراق بەهەرێمی کوردستانیشەوە بەڕاستەوخۆ یان ناڕاستەخۆ ڕێگە دراوە بەهاتنە ژورەوەی بەرهەمی دەرەکی بە بەرهەمی کشتوکاڵیشەوە، بۆیە سەرمایەداران بەترسەوە سەرمایەگوزاری دەکەن لەم بوارەدا، دیارە سەرمایەگوزاری لەوەبەرهێنان لەسێکتەرە کشتوکاڵیەکان بەگشتی‌و وەبەرهینان لەچاندنی هایدرۆپونیک بەتایبەت لە دوو ڕوەوە سڵی لێدەکەنەوە، چونکە نەتوانراوە لەڕوی پارێزگاری لەبەرهەمەکانیان بکرێت لە لایەکەوەو لەلایەکی ترەوە زۆری تێچونی بەرهەمی ناوخۆ بەهۆی گرانی سوتەمەنی‌و کارەباو گرانی هێزی کار بۆیە چاوەڕێی ئەوە ناکرێت نە ئەم جۆرە پڕۆژانە بەم زوانە بەشێوەیەکی بەرچاو ڕۆڵی خۆی ببینێت تەنها ئەوکات دەتوانێت ڕۆڵی خۆی ببینێت ئەگەر حکومەت هاوکار بێت لەپاراستنی بەرهەمی ناوخۆ.
Kurdish