بۆرســـــــــە

شەن جەزا کەریم

بۆرسە ئەو بازاڕەیە کە لەبازاڕە ئاساییەکان ناچێ، نەڕاستەوخۆ کاڵایەکی تیا نمایش ئەکرێت، نەکڕیارەکان ڕاستەوخۆ پارە بەکارئەهێنن، نەفرۆشیارەکانی پارەی کاش وەردەگرن‌و دەیبینن، لەکاتێکدا ئەو مامەڵانەی کە لەوێ ئەنجام ئەدرێ زۆر گەورەترە لەبازاڕە ئاساییەکەن، بەڵکو لەم بازاڕەدا تەنها پشکی گەورە کۆمپانیاکانی تیا ئاڵوگۆر دەکرێ‌و ئەفرۆشرێ، ئەویش بەسیستمی دۆکۆمێنت‌و پسوڵەی باوەڕپێکراوو کاغەزە داراییەکان‌و بانک، کەواتە ئەتوانین بڵێین بۆرسە ئەو بازاڕەیە کە ڕاستەوخۆ یاخود لەڕێگەی نێوەندگیریەوە کڕین‌و فرۆشتنی تیا ئەنجام ئەدرێ، بەپەراوو دۆکۆمێنت‌و پسوڵە، هەربۆیە ناویان لێناوە (بازاڕی سەرمایە) Stock Makret، کە هەمیشە کێبڕکێیەکی گەورەی تیا ئەگوزەرێ.

جا با بزانین ئەم بازاڕە مێژوەکەی چۆنەو سەرچاوەکەی کوێیە.

لەکۆتایی سەدەی شانزەهەمدا خانەوادەیەک لەشاری بروجی بەلجیکا هۆتێلێکیان هەبوو کە کردبویان بەسەنتەری چاوپێکەوتن‌و کۆبونەوەی بازرگانەکانی بەلجیکا کە خاوەنەکەی ناوی ڤاندەر بۆرسن (Van der Bursen) بوو، هەربۆیە لەو شوێنەدا بازرگانەکان زۆرێک لەمامەڵە بازگانیەکانی خۆیان تەواو ئەکرد، پاش ئەوەی کە ئەم هۆتێلە ناوبانگی دەرکردو بازرگانەکان زۆرێک لەکڕین‌و فرۆشتنە بازرگانیەکانیان ئەبردە ئەوێ، بەلجیکیەکان بیریان لەوە کردەوە کە سەنتەرێکی گەورەتر لەشاری ئەنتوێرپ Antwerp )) واڵاکەن کە بەبازرگانی ئەڵماس‌و خشڵی ناوازە بەناوبانگە، بەڵام بەناوی بۆرسەوە، کە بوو بەئایکۆنێکی جیهانی، پاش ئەوێش گوازرایەوە بۆ پاریس‌و پاش ئەوێش نیویۆرک لەوڵاتە یەکگرتوەکانی ئەمریکا.

لەدوای کردنەوەی ئەم بۆرسانەوە بەردەوام لەجیهانداو لەزۆرێک لەوڵاتانی دنیادا ئەکرێتەوەو مامەڵەی بازرگانی تیا ئەنجام ئەدرێ‌و لەئێستادا تەکنۆلۆژیای تۆڕەکانی ئینەرنێت وای کردوە گشت بۆرسەکانی جیهان ئاگاداری یەکتر بن‌و سەرمایەدارەکانی جیهان‌و وڵاتانی خاوەن پیشەسازی گەورە بڕیار لەسەر نرخی زۆرێک لەکانزاکان‌و نەوت‌و کاڵا سەرەکیەکان بدەن، کە هەندێجار نرخی دراوی زۆر وڵاتیش بەرامبەر بەدۆلار دەستی بۆرسە گەورەکانی تیادایە فشارو مەبەستی سیاسیش ڕۆڵی تیا ئەبینێ‌و بەویستی خۆیان گەمەی بازرگانی خۆیان ئەکەن.

با بزانین بۆرسە سوودو گرنگی بۆ پرۆسەی بازرگانی چیە؟
بۆرسە ئەتوانێت کارو چالاکی کۆمپانیاکان بخاتەڕو تا خاوەن پشکەکان بەرچاویان ڕون بێت لەکاتی کڕین‌و فرۆشتنی پشک بۆ خاوەن پشکەکان.

ئەو ئامانجانەی کە پێویستە کاری بۆرسە بیانپێکێ:
١- ڕێگەدان بەکۆمپانیاکان بەهەردوو کەرتەکەوە تایبەت یاخود گشتی بۆ دەرخستنی کارو چالاکیەکانیان، هەروەها دەرخستنی سەرمایەکانیان بۆ بەرچاوڕونی پشکدارەکان تا بتوانن بەپێی ئەو بەرچاوڕونیە کڕین‌و فرۆشتن ئەنجام بدەن.
٢- هەڵسەنگاندنی کۆمپانیاکان‌و نرخی پشک‌و سەرمایە لەیەک کاتدا.
٣- کارئاسانی‌و ڕێگەدان بۆ ئەو وەبەرهێنانەی پارەی کاشیان هەیە ئەیانەوێت وەبەرهێنانی پێوە بکەن.
٤- شەفافیەت‌و ڕونی سەرمایەو خاوەن سەرمایەکان تا سەرچاوەی سەرمایەکان دیار بن.

لەدوای فراوان بوونی چالاکیەکانی بۆرسە لەئەمڕۆدا گەشتوەتە ئاستێک کە جۆری مامەڵەو چالاکیەکانی جیا کراونەتەوە وەک ئەم جۆرانەی لای خوارەوە:
١ – بۆرسەی کانزا بەهادارەکان وەک “زێڕو زیوو پلاتین‌و هیتر”.
٢ – بۆرسەی کانزاکانی تر وەک “مس، ئەلۆمنیۆم، ئاسن”.
٣- بۆرسەی نەوت.
٤- بۆرسەی پشک‌و کاغەزی دارایی.
٥- بۆرسەی کانزاو ماتریاڵی خاو.
٦- بۆرسەی نرخی دراوەکان گەلێ جۆری تر لەبەهای کاڵا کە لەجیهاندا بازرگانی ڕۆژانەی لەسەر ئەکرێت، کەواتە ئەوە بۆرسەیە بەپێی پێداویستی بازار یاری بازرگانیان پێوە دەکات.

هەروەها ئەتوانین بڵێین بۆرسە بەدوو جۆر کار ئەکات جۆرێکیان بۆ کارێک کە لەو ڕۆژەدا ئەنجام ئەدرێ جۆری دووهەمیان کە لەداهاتوویەکی دیاریکراودا کاڵاکە ئەگەیەنرێتە دەست کڕیار، ئەم مامەڵەیە زۆرتر لەبواری نەوتدا بەکاردێت، جۆرێکی تریش کە کاغەزە دراویەکانە هەر لەو چرکەساتەدا ئەنجام ئەدرێ کە مامەڵەی کڕین‌و فرۆشتنەکەی تیا ئەکرێ.

دیارە بۆرسەش وەک هەر پرۆسەیەکی تر میکانیزمی خۆی هەیە ئەبێت ئەو بازرگانەی کە ئەچێتە بۆرسەوە ئەم خاڵانە جێبەجێ بکات.

‌آ- کردنەوەی حسابێک لەیەکێک لەو کۆمپانیانەی کە لەبۆرسەدا ڕۆلی نێوەندگیریان هەیە.
ب – یاخود کردنەوەی حساب بانکیەک کە لەلایەن بۆرسەکەوە متمانەی هەبێت.

بۆرسە جێهانیەکان‌و گرنگیان‌و کاریگەرییان
بۆرسەی ۆڵستریت ( Wall Street ) کە لەشاری نیوۆرکە و بەناوی ئەو شەقامەوەیە کە باڵاخانەی بۆرسەکەی تیادایە، کە یەکێکە لە بۆرسە چالاکەکانو ٥٠ % کەرستەی خاو لە ئەمریکادا ئەم بۆرسەیە مامەڵەی پێوە دەکات. بەرهەمی نەتەوەیی ئەمریکا (ناتج القومی) ئەمریکا لەدەستی ئەم بازاڕەدایە. ئاماژەی داوجۆنس ( daw jones ) ئەم هێمایە بۆ کۆمپانیا گەورەکانەو بەرزو نزمی نرخ دیاری دەکات، هەروەها ئاماژەی ( nas daq ) ئاماژەیە بۆ کەرتی تەکنۆلۆژیاو زانیاری‌و گەیاندن کە یەکێکە لەبۆرسە کۆنەکانی ئەمریکا کە قەیرانی دارایی ساڵی ١٩٢٩ لەم بۆرسەیەوە سەریهەڵدا.
هەندێک لەبۆرسە جیهانیەکانی تر وەک بۆرسەی تۆکیۆ (kabuto- cho ) ئەمیش بەناوی ئەو شەقامەوەیە کە بۆرسەکەی لێیە، بە بەهێزترین بۆرسەی جیهان دانرا لەساڵی ١٩٩٠داو ٤٠% بەرهەمی کەرەستەی خاوی ژاپۆنی تیا مامەڵە کراوە.
بۆرسە گرینگەکانی تری جیهان وەک هۆنگ کۆنگ، فرانکفۆرت، لەندەن‌و پاریس لەبۆرسە بڕیاردەرەکانی سەرمایەو بازاڕی جیهانن.